1991 جىلى بۇرىنعى كەڭەستىك تۇركىتىلدەس رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاۋىمەن تۇركى دۇنيەسى دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. سودان بەرى وتكەن 21 جىلدا تۇركى دۇنيەسىندە ءار سالادا ىنتىماقتاستىق ورناتۋ جايىندا مەملەكەت باسشىلارىنىڭ جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋلەرى جالعاسىپ كەلەدى. مۇنىڭ سوڭعىسى جانە كەزەكتەگى 12- ءسامميتى بىشكەك قالاسىندا 23 تامىز كۇنى وتپەك. بۇل كەزدەسۋ تۇركى ەلدەرىنىڭ ىنتىماقتاستىقتا سوزدەن ىسكە كوشكەنىڭ جانە تۇركى ەلدەرى سامميتەرىن وتكەن جىلعى الماتى كەزدەسۋىنەن بەرى ۇيىمداستىرىپ كەلە جاتقان تۇركى ەلدەرى ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ بەدەلىن كورسەتۋ تۇرىعىسىنان ماڭىزدى بولىپ وتىرعانىن ايتا الامىز.

سونىمەن قاتار وتكەن جىلعى الماتى سامميتىنەن بەرى وسى كەزدەسۋلەردىڭ "تۇركىتىلدەس مەملەكەت باسشىلارىنىڭ جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋى" دەگەن اتى "تۇركىتىلدەس ەلدەر ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋى" دەپ وزگەرتىلدى.

وزدەرىڭىزگە بەلگىلى تۇركى تىلدەس مەملەكەت باسشىلارىنىڭ تۇڭعىش جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋى 1992 جىلى 30 قازان كۇنى انقارادا بولىپ وتكەن ەدى. سونىمەن بۇگىنگى دەيىن جالپى 11 كەزدەسۋ وبلىپ ءوتتى. اتاپ ايتقاندا:

1. سامميت: 1992 جىلى، 30-31 قازان  (انقارا)

2. سامميت: 1994 جىلى، 20-21 قازان  (ىستامبۇل)

3. سامميت: 1995 جىلى، 28 تامىز (بىشكەك)

4. سامميت: 1996 جىلى، 21 قازان (تاشكەنت)

5. سامميت: 1998 جىلى، 9 ماۋسىم (استانا)

6. سامميت:  2000 جىلى، 8 ءساۋىر (باكۋ)

1991 جىلى بۇرىنعى كەڭەستىك تۇركىتىلدەس رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاۋىمەن تۇركى دۇنيەسى دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. سودان بەرى وتكەن 21 جىلدا تۇركى دۇنيەسىندە ءار سالادا ىنتىماقتاستىق ورناتۋ جايىندا مەملەكەت باسشىلارىنىڭ جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋلەرى جالعاسىپ كەلەدى. مۇنىڭ سوڭعىسى جانە كەزەكتەگى 12- ءسامميتى بىشكەك قالاسىندا 23 تامىز كۇنى وتپەك. بۇل كەزدەسۋ تۇركى ەلدەرىنىڭ ىنتىماقتاستىقتا سوزدەن ىسكە كوشكەنىڭ جانە تۇركى ەلدەرى سامميتەرىن وتكەن جىلعى الماتى كەزدەسۋىنەن بەرى ۇيىمداستىرىپ كەلە جاتقان تۇركى ەلدەرى ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ بەدەلىن كورسەتۋ تۇرىعىسىنان ماڭىزدى بولىپ وتىرعانىن ايتا الامىز.

سونىمەن قاتار وتكەن جىلعى الماتى سامميتىنەن بەرى وسى كەزدەسۋلەردىڭ "تۇركىتىلدەس مەملەكەت باسشىلارىنىڭ جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋى" دەگەن اتى "تۇركىتىلدەس ەلدەر ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋى" دەپ وزگەرتىلدى.

وزدەرىڭىزگە بەلگىلى تۇركى تىلدەس مەملەكەت باسشىلارىنىڭ تۇڭعىش جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋى 1992 جىلى 30 قازان كۇنى انقارادا بولىپ وتكەن ەدى. سونىمەن بۇگىنگى دەيىن جالپى 11 كەزدەسۋ وبلىپ ءوتتى. اتاپ ايتقاندا:

1. سامميت: 1992 جىلى، 30-31 قازان  (انقارا)

2. سامميت: 1994 جىلى، 20-21 قازان  (ىستامبۇل)

3. سامميت: 1995 جىلى، 28 تامىز (بىشكەك)

4. سامميت: 1996 جىلى، 21 قازان (تاشكەنت)

5. سامميت: 1998 جىلى، 9 ماۋسىم (استانا)

6. سامميت:  2000 جىلى، 8 ءساۋىر (باكۋ)

7. سامميت: 2001 جىلى، 26 ءساۋىر (ىستامبۇل)

8. سامميت: 2006 جىلى 17 قاراشا (انتاليا)

9. سامميت: 2009 جىلى 3 قازان (ناحچىۆان)

10. سامميت: 2010 جىلى، 15 قىركۇيەك (ىستانبۇل)

11. سامميت: 2011 جىلى، 20-21 قازان  (الماتى)

ەندى كەزەكتەگى 12- كەزدەسۋi 2012 جىلى، 23 تامىز كۇنى بىشكەكتە وتۋدە.

وسى جوعارى دارەجەلى 11 كەزدەسۋگە كوز جۇگىرتكەنىمىزدە كوزگە ايرىقشا تۇسەتىن 3 كەزدەسۋدى ايتۋعا بولادى.

بىرىنشىدەن 1992 جىلى انقارادا بولىپ وتكەن ءى. كەزدەسۋ وتە ماڭىزدى ەدى. ويتكەنى مۇنىمەن 1992 جىلى، 30 قازان كۇنى انقارادا تاريحتا تۇنعىش رەت التى تۇركىتىلدەس مەملەكەتتىڭ پرەزيدەنتى باس قوستى.

ازەربايجان پرەزيدەنتى ابۇلفەيز ەلشيبەي، قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ، قىرعىزستان پرەزيدەنتى اسقار اقاەۆ، وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كارىموۆ، تۇركيا پرەزيدەنتى تۇرعىت ءوزال، تۇركمەنستان پرەزيدەنتى ساپارمۇراد نيازوۆ قاتىسقان كەزدەسۋ، تۇرىك تىلدەس مەملەكەتتەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتا ماڭىزدى ءبىر قادام بولدى.

بۇعان دەيىن تۇركى ەلدەرى اراسىنداعى ارقانداي ءبىر  ىنتىماقتاستىق الەمدە پانتۇركيزم، تۇرىكشىلدىك، تۇرانشىلدىق دەگەن ۇعىمدار نەگىزىندە ناسىلشىلدىك، باسقا ەلدەرگە دۇشپاندىق پيعىلدار قاتارىندا قۇبىجىق رەتىندە كورسەتىلىپ كەلگەن ەدى. سوندىقتان وسىنداي الەمدە كەڭ ءورىس العان تەرىس كوزقاراس پەن قارسىلىق ورناعان تۇستا مۇنداي كەزدەسۋ وتكىزۋ، اسىرەسە جاڭا عانا تاۋلەسىزدىك العان ەلدەر تۇرعىسىنان ۇلكەن باتىلدىقتى قاجەت ەتەتىن. مىنە سوعان قاراماستان تۇركى ەلدەرىنىڭ باس قوسۋى ۇلكەن جەتىستىك ەدى. سودان بەرى وتكەن 21 جىلدا جانە وتكىزىلگەن 11 سامميتە جوعارى ايتىلعان كوزقاراس بەپ تۇجىرىمداردىڭ ورىنسىز بايبالامدار مەن كىڭالاۋلار ەكەنى بۇكىل الەمگە ايداي انىق كورسەتىلدى.

وسىنداي باتىلىقدىقپەن انقارادا 1992 جىلى العاشقى تۇركى ءسامميتى وتكەنمەن، سودان كەيىن ول ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ۋاقتىلى جانە جۇيەلى تۇردە جينالا المادى. سونىمەن قاتار كەزدەسۋلەردە قابىلدانعان شەشىمدەر كەيدە ىسكە اسپادى، قاعاز جۇزىندە قالا بەردى نەمەسە ولاردىڭ اتقارىلۋ بارىسى ءجىتى قاداعالانمادى. ويتكەنى مۇنى باسقاراتىن ءبىر ۇيىم، ءبىر ورتالىق جوق ەدى. سوندىقتان تۇركىتىلدەس ەلدەر مەملەكەت باسشىلارى 20 جىلدا نەبارى وسى بىشكەكپەن بىرگە 12-اق رەت باس قوسىپ وتىر. دەمەك 8 جىل بوسقا وتكەن. سونداي-اق تۇڭعىش جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋگە بۇكىل تاۋەلسىز تۇركى ەلدەر مەملەكەت باسشىلارى قاتىسقانمەن، كەيىن وزبەكستان مەن تۇركمەنستان وسى جينالىستاردان قالىس قالىپ وتىردى.

ەكىنشىدەن تۇركى تىلدەس ەلدەر مەملەكەت باسشىلارىنىڭ 2009 جىلى 3 قازان كۇنى ناحچىۆان قالاسىندا وتكەن ءۋىىى. جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋى ەرەكشە ماڭىزعا يە. ويتكەنى وندا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا تۇركىتىلدەس ەلدەر ىنتىماقتاستىق كەڭەسىن قۇرۋ شەشىمى قابىلداندى. مۇنىمەن وسى كەزدەسۋلەردى ۇيىمداستىرىپ ىسكە اسىراتىن جانە قابىلدانعان شەشىمدەردى قاداعالايتىن ءبىر ۇيىم دۇنيە كەلدى. سونىمەن قاتار بۇل تۇركى مەملەكەتتەردىڭ دارا حالىقارالىق ۇيىمى رەتىندە تاريحتا ءوز تۇعىرىنا كوتەرىلدى.

سوندىقتان ناحچىۆان كەزدەسۋى زور ماڭىزعا يە. مىنە وسى سەبەبەپتەن ناحچىۆان كەزدەسۋى وتكەن كۇن 3 قازان كۇنى كەلەسى جىلى ىستامبۇلدا وتەتىن سامميتتە "تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ ىنتىماقتاستىك كۇنى" دەپ بەلگىلەندى.

وسىنداي تۇركىتىلدەر ەلدەر ىنتىماقتاستىعى بارىسىندا زور ماڭىزعا يە وسى كەڭەس وتكەن جىلى الماتىدا وتكەن ءسامميتتى ۇيىمداستىرعان ەدى. بىشكەك ونىڭ ۇيىمداستىرۋىندا وتەتىن ەكىنشى جينالىس بولماق. ناحچىۆان كەزدەسۋىندە قابىلدانعان ەكىنشى ماڭىزدى شەشىم بولسا تۇركى اكادەمياسىن قۇرۋ شەشىمى ەدى. بۇل تۋرالى ۇسىنىس تا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تاراپىنان جاسالدى.

نازارباەۆتىڭ وسى ۇسىنىسى بويىنشا، تۇركى اكادەمياسىنىڭ قۇرامىندا تۇركى تاريحى جانە مادەنيەت ورتالىعى، تۇركى ءتىلىن زەرتتەۋ ورتالىعى، تۇركى كىتاپحاناسى، سونداي-اق، جالپى تۇركى تاريحىنى مۋزەيى قۇرىلاتىن بولادى. اكادەميا تۇركى تاريحى مەن مادەنيەتىن جان جاقتى زەرتتەپ الەمگە تانىتاتىن دا بولادى.

ەندى تۇركى سامميتەرى ىشىندە ءۇشىنشى ەڭ ماڭىزدى ورىنعا يە باسقوسۋ وسى بىشكەك ءسامميتى بولماق. ويتكەنى بىشكەك كەزدەسۋىندە قابىلاناتىن شەشىمدەر تۇركىتىلدەس ەلدەر ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ ماڭىزدىلىعى مەن كەلەشەگىنەن سىر شەرتپەك. وكىنىشكە وراي، تۇركى ەلدەر مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋلەرىندە ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدانعانمەن سول شەشىمدەر ىسكە اسۋى كەيدە ماڭىزىنا ساي بولعان جوق. ەندى وسى كەڭەس بۇلاردى قاداعالاپ وتىرىپ، شەشىمدەردىڭ تولىققاندى ىسكە اسىرىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ورىن بولىپ وتىر.

ماسەلەن ناحچىۆان كەزدەسۋىندە قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا قابىلدانعان تۇركى اكادەمياسىن قۇرۋ شەشىمى 2010 جىلى 25 مامىر كۇنى ىسكە اشىرىلىپ استانادا تۇساۋكەرەسى جاسالىپ اكادەميا جۇمىس ىستەي باستادى.

بىراق قازىرگە دەيىن اكادەمياعا تۇركيا جاعىنان قارجىلاي جانە باسقالاي ەشقانداي ۇلەس قوسىلماعانى، سوندىقتان ونىڭ تولىققاندى جۇمىس ىستەي الماعانى نازاردان تىس قالماۋدا. مۇنىڭ سەبەبى رەتىندە تۇرىك قىزمەتكەرلەر، اكادەميانىڭ حالىقارالىق ءبىر ۇيىم رەتىندە قۇرىلماعانىن، قازاقستان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جانىندا ۇلتتىق سيپاتتا ءبىر اكادەميا رەتىندە قۇرىلعاندىعىن ايتۋدا. مىنە بۇل قۇرىلىمدىق پروبلەمانى تۇركى كەڭەسىنىڭ بىشكەك سامميتىندە كۇن تارتىبىنە العاندىعى جانە تۇركى اكادەمياسىنىڭ حالىقارالىق ستاتۋسكا يە بولاتىندىعى حابارلانۋدا.

مىنە مۇنداي ماسەلەلەردىڭ بىشكەك كەزدەسۋىندە شەشىلۋى تۇركى كەڭەسى ۇيىمىنىڭ بەدەلىن كوتەرمەك جانە تۇركى ەلدەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ ناقتى جۇمىستارمەن كۇشەيە تۇسۋىنە نەگىز قالاماق. تۇركى كەڭەسىن الدا كۇتىپ تۇرعان ەڭ باستى باسقا ءبىر ماسەلەنىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرمەن تۇركى تىلدەس ەلدەر سامميتىنە قاتىسۋدان باس تارتىپ وتىرعان وزبەكستان جانە تۇركمەنستان پرەزيدەنتتەرىنىڭ ىنتىماقتاستىقتا ءتيىستى ورىندارىن الۋلارىن قامتاماسۋ ەتۋ ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

"اباي-اقپارات"