بەلگىلى جۋرناليست اسقار وماروۆپەن  سۇقباتىمىز ونىڭ سوڭعى جوباسى  -  «اقپاراتتىق ىنتىماق كەڭىستىگىندەگى تۇركى الەمىنىڭ ورنى» جايىندا باستالىپ، اياعى باسقا ماسەلەلەرگە اۋىسىپ كەتتى...
-    اسقار، بۇل قانداي جوبا؟

بەلگىلى جۋرناليست اسقار وماروۆپەن  سۇقباتىمىز ونىڭ سوڭعى جوباسى  -  «اقپاراتتىق ىنتىماق كەڭىستىگىندەگى تۇركى الەمىنىڭ ورنى» جايىندا باستالىپ، اياعى باسقا ماسەلەلەرگە اۋىسىپ كەتتى...
-    اسقار، بۇل قانداي جوبا؟
-    شىنىن ايتسام، اۋەل باستا بۇل باستامانىڭ الدىنا الەمدىك ماقساتتار قويعان ەدىم: تۇرىك ەلدەرىنىڭ، اۆتونوميالارى مەن حالىقتارىنىڭ اقپاراتتىق ىنتىماعىن ۇيىتۋ بولاتىن. بىراق بۇل  مەملەكەتارالىق دەڭگەيدە اتقارىلاتىن جۇمىس ەكەن. بۇگىن بۇل باعىتتا ن.نازارباەۆتىڭ باستاۋىمەن تۇركى ەلدەرىن بىرىكتىرەتىن بىرنەشە جوبالار جۇرگىزىلۋدە: تۇركسوي، تۇركى ەلدەرى باسشىلارىنىڭ كەڭەسى، تۇركى اكادەمياسى. ال ءبىز بولساق مۇمكىندىگىمىزشە تۇركى ەلدەرىنىڭ جۋرناليستەرىمەن، بلوگەرلەرىمەن قارىم-قاتىناس جاساپ جاتىرمىز. بىرنەشە مەديالىق جوبالار دايىنداۋ ۇستىندەمىز، ەندى ولاردى بىرلەسىپ تاجىريبەدەن وتكىزۋ جاعىن شەشپەكپىز.  كسرو قۇلاعاننان كەيىن عانا ءبىز تۇركى قاۋىمداستىعى ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ الەمدە بار ەكەندىگىمىزدى، الىپ ەۆرازيا ايماعىنداعى تاريحي جانە گەوساياسي ۇدەرىستەرگە اسەر ەتۋدەگى وراسان زور ىقپالدى كۇش ەكەنىمىزدى ەندى عانا ءبىلىپ جاتىرمىز. بالقان تاۋىنان باستاپ  تىنىق مۇحيت ارالىعىنداعى ۇلكەن كەڭىستىكتە ورتاق تاريحى مەن مادەني ۇردىستەرى بار، ءبىر-بىرىنە ۇقساس تىلدىك قۇرىلىمى بار حالىقتار تۇرادى. كوپ جىلدىق  «ءبولىپ الىپ بيلەۋ» ساياساتىنىڭ سالدارىنان ءبىزدىڭ قانداستىعىمىز بەن ءتىلىمىزدىڭ تۋىستىعى ءسوز بولماي كەلدى. تاريح بەتتەرىندە دە بۇل جايتتار وقىتىلمادى. مىنە، بۇگىن الەمدە 6 تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتى (قازاقستان،  ءازىربايجان، قىرعىزستان، تۇرىكپەنستان، تۇركيا، سولتۇستىك كيپر جانە وزبەكستان) بار. بىراق اقپاراتتىق بايلانىسىمىز ناشار، ءبىر-ءبىرىمىز جايلى، تۋىس ەلدەردە نە بولىپ جاتقانى جايلى وتە از بىلەمىز. مىسالى، قازاقستاندا رەسەيدىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ۇستەمدىك ەتەدى، ءبىز -  ءىس جۇزىندە رەسەيدىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىنىڭ ءبىر بولىگىمىز.
-    بىز رەسەي باق-تارى ارقىلى سىرتقى الەمنەن حابار الىپ تۇرمىز عوي، ءسىز ايتقان تۋىس ەلدەردەن دە. ونىڭ نەسى جامان؟
-    يا، الامىز. بىراق ول حابارلار بىزگە باسقا مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسىمەن ەكشەلىپ بەرىلەدى. قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت، ءبىز اقپاراتتى رەسەيدىڭ كوزىمەن، ونىڭ ءبىر جاقتى كوزقاراسىمەن (شىندىعىندا، كۇماندى كوزقاراسىمەن) العاندىقتان، اۆتوماتتى تۇردە رەسەيدىڭ  «جىرىن» جىرلايمىز.
اقپارات سالاسىندا، ەكونوميكا سياقتى اقپارات الۋدىڭ ءار الۋان كوزدەرى بولۋى قاجەت. حالىقتى اقپارات كوزدەرىنىڭ  سان الۋان بالاما كوزدەرىنەن الىنعان دۇنيەلەرىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرۋ كەرەك. الەمدەگى ەڭ مىقتى باق كوزدەرىنە جول اشقاندا عانا قازاقستاندىقتار ءارتۇرلى وقيعالارعا ءوز باعاسىن بەرەتىن بولادى. مىسالى، تۇرىكتىڭ «ترت اۆاز» تەلەديدارى قازاق تىلىندە حابارلار مەن باعدارلامالار بەرەدى. مۇنداي باستامالاردى قولداپ مۇمكىندىگى بار كابەلدىك جانە تسيفرلىق پاكەتتەرگە ەنگىزگەن دۇرىس.  ءبىزدىڭ باق ناشار، رەسەيلىكتەرمەن باسەكەگە تۇسە المايدى دەگەن پىكىر بار. قاتار دەگەن كىشكەنتاي عانا ەل بار، ولاردىڭ «ال دجازيراسى» قانداي مىقتى، گرۋزيانىڭ  «پيك» دەگەن اقپاراتتىق ارناسى شە؟ نورۆەگيانىڭ «مەترو» دەگەن جوباسى ەۆروپاداعى كوپتەگەن جەرگىلىكتى باسىلىمداردى ىعىستىرىپ وتىر. 6 تىلدە حابار بەرەتىن ءازىربايجاننىڭ «اپا» دەگەن اقپاراتتىق اگەنتتىگىن بىلەمىن. قازاق مەديا-سفەرالارى دا سولارداي بولا الادى دەپ ويلايمىن.
ءارتۇرلى حالىقارالىق شارالار جۇرگىزۋگە كەلگەندە الدىمىزعا جان سالمايمىز. سوندىقتان دا «ەۆرونيۋس» پرينتسيپىمەن جۇمىس ىستەپ اعىلشىن، ورىس، يسپان، تۇرىك، قىتاي تىلدەرىندە حابار بەرەتىن اقپاراتتىق كۇش-قۋاتىمىز بارشىلىق دەگەن ويدامىن. سوندا عانا ءارتۇرلى شەتەلدىك باق  وكىلدەرىنە تاۋەلدى بولمايمىز، ولاردىڭ قازاقستاندا بولىپ جاتقان وقيعالاردى ءوز قالاۋىنشا ايتىپ جەتكىزۋىنە بوگەسىن بولامىز.

رەسەي  باق-ن قىسقارتۋ  «ءورىستىلدى» حالىقتىڭ قۇقىن بۇزۋ ەمەس

-    نارىق زاڭى بويىنشا جۇرگىزىلەتىن جارىستا، دەنى ساۋ باسەكەلەستىك بولسا، ءبارى ءوز ورنىنا قويىلادى.  «جامان امەريكا» جايلى، ليبەرالدىق جولدى تاڭداعان گرۋزيا جايلى  ۇگىت-ناسيحات قىزىق دەپ ويلايسىز با?
-    ارينە، ۇگىتتەۋ دۇرىس، بىراق سول جامانداعان گرۋزيا باسقا مودەلگە كوشىپ سىبايلاس جەمقورلىقتى جويدى، انا ءتىلى گۇلدەندى ەمەس پە؟  مەن ورىستىلدىلەردىڭ اقپاراتتى ءبىر عانا تىلدە الۋىن، ولاردىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەۋىن ناعىز قۇقى بۇزىلعاندىق دەگەن بولار ەدىم. ولار مەملەكەت قۇراۋشى ەتنوستىڭ (ەلدەگى كوپشىلىكتىڭ) نە كۇي كەشىپ جاتقانىن بىلمەيدى. مەن وسى جەردە  «ءورىستىلدى» دەگەن تەرميندى ۇناتپايتىندىعىمدى ايتقىم كەلەدى. ورىسشا سويلەيتىندەر ءبىرتۇتاس، جىگى بۇزىلمايتىن قاۋىم با؟ مەن دە ورىسشا سويلەيمىن. قازاقستاننىڭ حالقىنىڭ 90 پايىزى ورىسشا ء(ارتۇرلى دەڭگەيدە) سويلەيدى، سولاردىڭ بارلىعى دا «ورىس ءتىلدى» مە؟ ءبىز ارقايسىمىز ءار ءتۇرلىمىز. كەيبىر ەلدى جىككە بولگىسى كەلەتىن كۇشتەر وسى تەرميندى ءارتۇرلى جىمىسقى ارەكەتتەر مەن سۇرقيالىق ىستەر جاساۋ ءۇشىن پايدالانىپ «مەنىڭ قۇقىمدى بۇزدى» دەۋگە جەتەلەيدى. بۇل ءسوز عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەلمەگەن قيتۇرقى، وسپادار ءسوز دەپ بىلەمىن. بۇل تەرميندى بەلگىلى ءبىر كۇشتەر مەملەكەتكە قىسىم كورسەتۋ ءۇشىن پايدالانۋدا. ونى وزدەرىنىڭ يمپەريالىق مۇددەلەرىن جاسىرىپ جەلەۋ ەتۋ ءۇشىن، ۇلىدەرجاۆالىق ءشوۆينيزمدى جانداندىرۋشىلار مەن  كۇرەسۋشىلەرگە قارسى پايدالانىپ ولارعا «فاشيست»، «ۇلتشىل»، «ورىس حالقىنىڭ جاۋى» ت.ب. ايدار تاعۋدا.
-    سىزگە دە وسى ايداردى تاعىپ ءجۇر ەمەس پە...
-    يا، ولار وسى جولمەن مەنىڭ باعامدى اسىرىپ ءجۇر، مەن كوپ الدىنا ءجيى شىعىپ جۇرمەسەم دە. ءارتۇرلى مىنبەلەر مەن الاڭداردا كسرو-ى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى، انتيامەريكانيزمدى، انتيقىتاي، انتيتۇركىلىك ۇگىت-ناسيحاتتى ورىنسىز ناسيحاتتاي بەرۋ، وزگەنىڭ يدەولوگياسىنا شىدامسىزدىق جاساۋ  ادامداردىڭ نارازىلىعىن ارتتىرادى. قىزبالىققا بەرىلىپ اۋىزدان شىققان ءسوز وزىمىزگە قارسى جۇمىس ىستەيدى. سەبەبى، ونداي ءسوزدى ماتىننەن جۇلىپ الىپ، تەرىس اينالدىرىپ ءسوز يەسىن باتپاققا بىلعاۋ وڭاي. مەن ايتقان ايدار تاعۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى كورشى ەلدەگى كەيبىر كۇشتەردەن شىعىپ جاتىر. ولار كوبەيىپ، تەز ءوسىپ رەۆانشيستىك باعىتى باسىمدىق الۋدا. ولار ەلىمىزدەگى، قوعامىمىزداعى پروگرەسسيۆتىك باعىتتاعى ۇلتجاندى ابىرويلى ازاماتتارىمىزعا ءتيىسىپ، ولارعا قارسى جۇيەلى تۇردە كۇرەس اشىپ وتىر. مىسالى، ايدوس سارىمعا قارسى ءبىر توپ كۇشتەردى ابالاتىپ قويدى.
بۇل ادامداردىڭ باسقاشا كۇرەسەردەي ادىستەرى جوق. «سەندەر وتكەندى قازبالايسىڭدار» دەيدى بىزگە. سولاي دەي وتىرىپ ءبىزدى سول وتكەن زامانعا قايتادان ايداپ تىققىسى كەلەدى!  سول زاماندا بىزگە قارسى كۇرەسكەندەر، ەندى بىزگە قارسى  سول وتكەن زاماننىڭ ءادىس-ايلالارىن پايدالانۋدا. ءبىزدى تۇككە تۇرعىسىز داۋ-جانجالدارعا يتەرىپ ارانداتقىسى كەلەدى. ول تىرلىكتەرىنەن تۇك شىقپاعان سوڭ، وزدەرىنىڭ تايىز دەڭگەيىنە بىزدەردى دە تۇسىرگىسى كەلەدى.
وسى جاعدايدى كورىپ وتىرعان باق وكىلدەرىنىڭ ەشقايسىسى بۇل جاسىرىن شوۆينيستەردىڭ ارانداتۋلارىنا قارسى ءلام-ميم دەي الماي وتىر. قازاقستان جايلى تۇسىنىكتەرى  تۇككە تۇرعىسىز، وزدەرىن "ساراپشىمىن" دەپ سانايتىن ءارتۇرلى جەرگىلىكتى جانە شەتەلدىكتەر   -   «قازاقستان - رەسەيدىڭ تاريحي جاۋاپكەرلىگىنە جاتاتىن ايماق، سوندىقتان دا ءبىز قازاقستانعا قىتايدىڭ نەمەسە امەريكانىڭ ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىنە جول بەرمەيمىز» دەپ قويادى.
كەشىرىڭىز، ءبىز - ەشكىمنىڭ ىقپالى جۇرەتىن ايماق ەمەسپىز!  ءبىز  -  جاس، بىراق تاۋەلسىز مەملەكەتپىز، ءوز دامۋ جولىمىزدى ءوزىمىز تاڭداپ جۇرەمىز. ولار وزدەرىن بۇرىنعىشا قوجايىن سەزىنىپ، شاڭىراققا قاراماي، بىزگە قايتا-قايتا ءتارتىپ بەرىپ، سانامىزدا وتارسىزداندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە كەدەرگى جاساپ كەلەدى.  ەلىمىزدە مۇنداي جىمىسقى ارەكەتتەرگە قارسى نارازى كۇشتەر ءوسىپ كەلەدى. ءبىر قۋانارلىعى، رەسەيدە دە دەنى ساۋ، سانالى كۇشتەر بارشىلىق، ولار مۇنداي ءىس-ارەكەتتەردىڭ اياعىنىڭ جاقسىلىققا اپارماسىن بىلەدى، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن قۇيرىعىمەن باسقان ايۋدىڭ كەيپىنە تۇسەرىن بىلەتىندەر دە جەتەرلىك. وكىنىشكە قاراي، رەسەيدەگى قوعامدىق سانانى  باسقا كۇشتەر قالىپتاستىرۋدا. ولاردىڭ رەۆانشيستىك ساياساتىن ەلىمىزدەگى ورىس دياسپورا وكىلدەرى ءارتۇرلى ارانداتۋ قۇرالى ەتىپ پايدالانۋدا.

قازاقستاندىق ورىستار. ولار كىمگە جاقىن؟

-    مەن قازاقستاندىق ورىستاردى قازاق  ورىستارى نەمەسە ورىستان شىققان قازاقتار دەپ اتاعان بولار ەدىم. مىسالى، ماعان تولقۇجاتىندا قازاق دەگەن اتى بار قازاقتان گورى، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن، قازاق قاۋىمىنا ەتەنە ەنگەن ورىس جاقىن. مۇنداي ازاماتتارىمىزبەن ماقتانۋىمىزعا بولادى. وسىلاي ەتپەسەك، ءبىز شەتەلدىك ىقپالعا، شەتەلدىك قۇندىلىقتارعا ەرىپ كەتەمىز. سوڭعى قازاق حانى كەنەسارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ورىس سولداتتارىنىڭ وبرازىن نەگە ورىس مەكتەپتەرىندە ناسيحاتتاماسقا؟ ماركوۆتىڭ اڭگىمەلەرىندەگى بۇرىن كرەپوستنوي بولعان، قازاقتىڭ تۇرمىسىن قابىلداعان، پاتشا ارمياسىنا قارسى سوعىستا قازا تاپقان «شالا كازاكتاردى» شە؟ بلوگەر ماكسيم ءروجيننىڭ قازاق تىلىندە قازاقستانعا دەگەن ىستىق ىقىلاس بىلدىرگەن ىستەرىن نەگە قۋاتتاماسقا. وسى جەردە ەسىمە تۇسىرە الماي وتىرمىن، ءبىزدىڭ ءبىر قالانىڭ اكىمىنىڭ ورىنباسارى، قاراپايىم ورىس جىگىتى ۇزاق ۋاقىت قازاق مەكتەبىن اشۋعا قارسى بولعاندارمەن كۇرەسىپ، كوپ كەدەرگىلەرگە قاراماي كۇرەسىن توقتاتپاعان. اقىر سوڭىندا مەكتەپتى اشقان! مىنە، وسىنداي مىسالدار كوپ قوي. ولاردى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن ءورىستىلدى اقپارات كەڭىستىگى نەگە كورمەيدى؟ بۇلار ناعىز قازاق ۇلتشىلدارى ەمەس پە؟ قازاق ۇلتشىلدىعىنان كەلەر قاۋىپ جوق، سەبەبى ول يگى باعىتتا.  ول  - مەملەكەتشىلدىك باعىتتا، ول  -  ناعىز وتانشىلدىق باعىتتا.
بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇپ نەگىزى   -   ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ بولعاندىعىنان دەپ بىلەمىن. سوندىقتان  مەملەكەتىمىز مىقتى بولۋى قاجەت. سىبايلاس جەمقورلىق پەن ۇرىلاردان تازارۋىمىز كەرەك. وسى ەكەۋىنەن ارىلماي ەلىمىز دە، ۇلتىمىز دا دامي المايدى. دەنى ساۋ قازاق ۇلتشىلدىعى بار  جەردە، ەلدى بۇزاتىن يدەولوگياعا، ەلدى بۇزاتىن ءدىني ەكسترەميزمگە ورىن تابىلمايدى.
-    سوندا قازاق ۇلتشىلدىعى تىلمەن، مادەنيەتپەن عانا شەكتەلمەيدى دەمەكسىز بە؟
-    ارينە! قازاق ۇلتشىلدىعى تەك قانا تار ەتنوستىق، تار ۇلتتىق ماعىنادان كەڭ!  ۇلتشىلدىق دەگەنىمىز  -  ءوز ۇلتىڭا دەگەن ماحابباتىڭ، وعان دەگەن ىقىلاس-سەزىمىڭ، ونىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىن دامىتۋعا قوسقان ۇلەسىڭ. باسقاشا سوزبەن ايتقاندا، ونى ليبەرال-ۇلتشىلدىق دەر ەدىم، ياعني قازاق قاۋىمداستىعىنا وسى ەلدىڭ تاعدىرىنا جانى اشيتىنداردىڭ باسىن قوسۋ، قازاقتاردىڭ ءوز مەملەكەتىن قۇرۋعا دەگەن قۇقى بار ەكەندىگىن مويىنداۋ، ءاربىر ازاماتتىڭ ۇلتىنا قاراماي قۇقىن قورعايتىن ەل قۇرۋىن قولدايتىنداردى بىرىكتىرۋى. ارينە، شوۆينيزم مۇنداي ءىس-ارەكەتتەرگە قارسى، ايتپەسە «ناندارىنان» ايرىلادى عوي. كەزىندە تۇرىكتىك ۇلتشىلدار قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى ارمياندار مەن تۇرىكتەردى ءبىر ۇلت قىلامىن دەگەنى ءۇشىن داشناكتار مەن جەرگىلىكتى راديكالدار ونى «حالىق جاۋى» دەپ جاريالاعان. ەگەر دياسپورا جەرگىلىكتى ۇلتپەن ءبىرتۇتاس بولىپ بىرىكسە، سىرتتان كەلەتىن شوۆينيستىك كۇشتەردىڭ اسەرى جوققا اينالادى. ناتيجەسىندە مۇنداي مەملەكەت گۇلدەنگەن ەل بولادى. مەملەكەتتىڭ  تۇعىرى  -  ءبىرتۇتاس ۇلت. سول سەبەپتەن دە جانجاقتى دامۋدىڭ نەگىزى  -  ۇلتتىق تامىرعا سۇيەنۋى كەرەك.  دامۋ دەگەنىمىز  -  ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ  ەجەلگى تاريحي تامىرىنان ءنار الاتىن جاڭا قۇبىلىس.
اڭگىمەلەسكەن  مارات  ايتيەۆ.  قازاقشالاعان  س.ءجۇسىپ.
«سۆوبودا سلوۆا» اپتالىعى
«اباي-اقپارات»