نەمەسە بارىمتاشى قازاق جەمقور بولعان با؟!

نەمەسە بارىمتاشى قازاق جەمقور بولعان با؟!

«وتكەنگە توپىراق شاشساڭ،
بولاشاق ساعان تاس اتادى».
راسۋل عامزاتوۆ

قازاق ادەبيەتى گازەتىنىڭ (№27(3295) 29.06.2012 جىل) سانىندا «حالىقتىڭ ساياسي ەنجارلىعى بيلىككە ءتيىمدى» اتتى فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى، ساياساتتانۋشى رۇستەم قادىرجانوۆتىڭ سۇحباتى جاريالاندى. وندا ساياساتتانۋشى اعامىز زارينا بۇيەنبايدىڭ: « - كەزىندە «تۋرا بيدە تۋعان جوقتىڭ» ارقاسىندا ءادىل تورەلىك بولدى. قارادان شىققاندار حانعا داتىن قىمتىرىلماي ايتىپ سالۋشى ەدى. ال بۇگىنگى رۋحاني تورەلىكتىڭ (مورالنىي اربيتراج) جاعدايى قانداي؟» دەگەن سۇراعىنا: « - قازاق بولا تۇرا ابايدىڭ قازاقتىڭ رۋحاني تورەلىگىنە كوڭىلى تولعان ەمەس. قازاقتا رۋحاني ءادىل تورەلىك بولدى دەۋ، ول - ميف، اڭىز. قازاقتا بۇرىننان بارىمتا بولعان. ال قازىرگى جەمقورلىعىڭىز بۇرىنعى بارىمتانىڭ جالعاسى... »، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
بىرىنشىدەن «قازاقتا رۋحاني ءادىل تورەلىك بولدى دەۋ، ول - ميف، اڭىز» دەپ، رۇستەم مىرزا، قازاقتىڭ ءوز اتا تاريحى ءتول تاريحىنان بەيحابار ەكەندىگىن اڭعارتىپ وتىرسا، ەكىنشىدەن ءاربىر ءوزىن «مەن قازاقپىن!» دەيتىن ازاماتتىڭ تاريحقا، ءوزىنىڭ شىققان تەگىنە سەبەپسىزدەن سەبەپسىز انانداي عىپ تاس اتىپ، كۇيە جاعۋ - «قۇلدىق»، «ماڭگۇرتتىك» سانادان ارىلا قويماعان، ازاماتتىق پوزيتسياسى بۇلىڭعىر نەمەسە جوقتىعىن كورسەتسە كەرەك.  
ەندى «قازاقتا رۋحاني تورەلىك بولدى ما، بولمادى ما؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، قازاقتىڭ اتا تاريحىنا ءسال شەگىنىس جاساپ كورەيىك.
شوقان ءۋاليحانوۆ: «شىنتۋايتىندا، قازاقتار ورىس سوتىن قالايتىنى جونىندە ءبىرشاما ىستەردى بىلەمىز، بىراق ورىس سوتىنا شاعىم شولداپ وتىرعان بۇل وردالىقتار حالىقتىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان، ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي بولعان، «حالىق سوتىندا ءساتى بولماعان» ءىسىن ورىس چينوۆنيكتەرى ارقىلى زاڭسىز جولمەن بىتىرۋگە ۇمىتتەنگەندەر ەدى...» دەسە، «بيلەر سوتىنىڭ پايداسىنا تاعى ءبىر تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن دەرەك كەلتىرەيىك. ورىس تالاپكەرى نەمەسە جاۋاپكەرى كوپتەگەن جاعدايدا ورىستىڭ تەرگەۋ ورنىنان گورى ءبيدىڭ سوتىن ارتىق كورەدى. ناقتىلى دەرەك بويىنشا، بيىلعى جازدا كوكشەتاۋدا وسىنداي ونداعان ءىس قارالدى...» دەپ جازدى 28 اقپان، 1864 جىلى. (ش.ۋاليحانوۆ. تاڭدامالى، الماتى «جازۋشى» 1985 ج.، 138-139 بب).
بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك قازاقتا رۋحاني ءادىل تورەلىك بولعاندىعىنا. «مادەنيەت ۇيرەتۋشى» مادەنيەتى وزىق سانالعان ەلدەردىڭ ءوزى قازاقتىڭ «ءادىل تورەلىگىنە» جۇگىنگەننەن كەيىن بولى عوي. ال وركەنيەتتىڭ وشاعى، دەموكراتيانىڭ ەلى سانالعان ەۋروپانىڭ وزىندە سول زاماندا ءادىل تورەلىك بولماعان. ەۋروپاداعى ءادىل تورەلىكتىڭ سول ۋاقىتتا بولماعانىن دا ءبىز الىستان تون ءپىشىپ ايتىپ وتىرعامىز جوق. ونى سول وركەنيەتتى ەلدىڭ وزىق ويلى ويشىلدارى ءوز شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتىپ، كورسەتكەن بولاتىن. «ۇلگىلى ەلىمىز انگليانىڭ وزىندە دە، جاڭا زەرتتەۋ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، كوپتەگەن يۋريستەر مەن مەملەكەت ادامدارى اعىلشىننىڭ ميروۆوي سوت مەكەمەلەرىنىڭ بۇگىنگى جاعدايىنا تولىق قاناعاتتانبايتىن كورىنەدى. بلەكستون گنەيست جانە شارل كونت ءوز شىعارمالارىندا بريتان ميروۆوي سوتىنىڭ كەيبىر شاماداعى كەمشىلىكتەرىن كورسەتەدى.  (ش.ۋاليحانوۆ. تاڭدامالى، الماتى «جازۋشى» 1985 ج.، 141 ب) دەپ اتاپ ءوتتى ش.ۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ تاڭدامالى ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋىندە.
ەكىنشىدەن ر.قادىرجانوۆتىڭ: «قازاق بولا تۇرا ابايدىڭ قازاقتىڭ رۋحاني تورەلىگىنە كوڭىلى تولعان ەمەس» دەگەندىگىنە كەلەيىك. اباي اتامىزدىڭ سول ءوز زامانىنداعى بولىس-بيلەردى سىناپ مىنەگەنى، بي-بولىستاردىڭ، سول ۋاقىتتاعى ۇكىمەت باسشىلاردىڭ ادىلەتسىز، وزبىر ارەكەتتەرىنە، قياناتتى ىستەرىنە كوڭىلى تولماي، ءوز شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتكەنى راس. ول تۋرالى:
«بولىس بولدىم مىنەكي،
بار مالىمدى شىعىنداپ.
تۇيەدە قوم، اتتا ماي
قالمادى ەلگە تىعىنداپ
سويتسە داعى ەلىمدى
ۇستاي المادىم مىعىمداپ
كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا،
باس يزەيمىن شىبىنداپ.
ءالسىزدىڭ ءسوزىن سالعىرتسىپ،
شالا ۇعامىن قىرىنداپ» - دەگەنى بار. بىراق ول قازاقتىڭ وتكەن تاريحىنداعى رۋحاني ءادىل تورەلىگىنە بەرىلگەن باعا ەمەس قوي! باسقىنشى يمپەرياليستەردىڭ قازاق قوعامىنداعى ءداستۇرلى بيلەر ينستيتۋتىن جويىپ، ورنىنا ەندىرگەن وتارلاۋدىڭ توتە جولى، ءارى ءتيىمدى ءتاسىلى - ەل باسقارۋداعى بولىستىق بيلەۋ جۇيەسى ەمەس پە؟! بۇنى - ۇلى ابايدىڭ وتارلىق قاناۋشىلىق، وتارلىق ەزگىمەن كۇرەسى دەپ بىلگەن ءجون. ال وسىنداي حاكىم ابايدىڭ وتارلىق بيلىككە قارسى كۇرەسىن، وعان بەرگەن باعاسىن، قازاقتىڭ ءداستۇرلى بيلەۋدەگى ونىڭ ءادىل تورەلىگىنە بەرگەن باعا دەپ ۇققانىمىز - اتا تاريحىمىزعا قيانات قوي! تىپتەن سول داۋىردە يمپەرياليستەر ەندىرگەن استارىندا ادام سەزىپ-ءبىلىپ بولمايتىن ەل بيلەۋدەگى ۇلتتى جويۋ، شوقىندىرۋ ساياساتى قازاق قوعامىندا سالتانات قۇرا باستاعان ۋاقىتتا، اباي اتامىز قازاقتىڭ بۇرىنعى  ەل بيلەۋدەگى ءادىل تورەلىگىن جوقتاپ، سونى اڭسامادى ما؟! «كانىكي، ەندى وسى ەكى مىنەز قايدا؟» - دەپ.
اقيقاتىندا ابايدىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى قوعامىنداعى باسقارۋ جۇيەسىنە، ونداعى ەل بيلەۋدەگى باسشىلاردىڭ ءادىل تورەلىگىنە وڭ باعا بەرگەندىگى انىق.  ول تۋرالى: «... بۇرىنعى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكى مىنەزى بار ەكەن... الگى ەكى مىنەزىن ءبىرجولا جوعالتىپ الدىق....سول ەكى عانا ءتاۋىر مىنەزىن جوعالتپاي تۇرساق، ءبىز دە ەل قاتارىنا كىرەر ەدىك، مىنەز جوق بولعان سوڭ، ۇيرەنگەن ونەرىمىزدىڭ ءبارى دە ادامشىلىققا ۇقسامايدى، سايتاندىققا تارتىپ بارادى. جۇرتتىقتان كەتىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ ءبىر ۇلكەن سەبەبى سول كورىنەدى.
ول ەكى مىنەز قايسى دەسەڭ - اۋەلى - ول زاماندا ەل باسى، توپ باسى دەگەن كىسىلەر بولادى ەكەن. كوشى-قوندى بولسا، داۋ-جانجالدى بولسا، بيلىك سولاردا بولادى ەكەن...وزگە جۇرت «باس-باسىڭا بي بولساڭ، مانار تاۋعا سىيماسسىڭ، باسالقاڭىز بار بولسا، جانعان وتقا كۇيمەسسىڭ» دەپ، مال ايتىپ تىلەۋ قىلىپ، ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى بەردىك ساعان، بەرگەن سوڭ قايتىپ بۇزىلماق تۇگىل، جەتپەگەنىڭدى جەتىلتەمىن دەپ، جاماندىعىن جاسىرىپ، جاقسىلىعىن اسىرامىن دەپ تىرىسادى ەكەن. ونى زور تۇتىپ، اۋليە تۇتىپ، ونان سوڭ جاقسىلارى دا كوپ ازبايدى ەكەن. ءبارى ءوز باۋىرى، ءبارى ءوز مالى بولعان سوڭ، شىنىمەنەن جەتەسىندە جوق بولماسا، سولاردىڭ قامىن جەمەي قايتەدى؟
ەكىنشىسى - نامىسقور كەلەدى ەكەن. ات اتالىپ، ارۋاق شاقىرىلعان جەردە اعايىنعا، وكپە، ارازدىققا قارامايدى ەكەن، جانىن سالىسادى ەكەن. «وزىنە ار تۇتقان، جاتتان زار تۇتادى» دەپ، ... «اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولمايدى» دەپ... كانىكي، ەندى وسى ەكى مىنەز قايدا؟» - دەپ،  اباي اتامىز ءوزىنىڭ وتىز توعىزىنشى قارا سوزىندە قازاقتىڭ ءادىل تورەلىگىن اتاپ كورسەتەدى.
ۇشىنشىدەن، ساياساتتانۋشى رۇستەم مىرزا: «قازاقتا بۇرىننان بارىمتا بولعان. ال قازىرگى جەمقورلىعىڭىز بۇرىنعى بارىمتانىڭ جالعاسى» - دەپ، ءوزى قازاق «بارىمتاسىنىڭ» ءمان-ماعىناسىن، تۇپكى ماقساتىن بىلمەي وتىرىپ، وعان «تەرىس»  باعا بەرىپتى.  
ەندى سول «بارىمتا» تۋرالى ەتنوگراف-عالىم ش.ءۋاليحانوۆ: «ءبىز بارىمتانى قازاقتىڭ ءوز ۇعىمىمەن ءتۇسىندىرىپ كورەيىك. قازاقتا بارىمتاعا كەيدە زاڭ جۇزىندە رۇحسات ەتىلەدى. ۇرلىققا، توناۋعا، مال ايداپ كەتكەنگە ايىپ تولەنەدى، ال بارىمتاعا ەشتەمە تولەنبەيدى. بارىمتا دەگەنىمىز - قايتارىلاتىن قالىڭ مال، تولەنەتىن قۇن ءۇشىن، قۇنىكەر ادامنىڭ مالىن، نەمەسە زاتىن، جالپى وزگەنىڭ جەكە مەنشىگىن تارتىپ الۋ. ەرتەدە بىلاي دا بولعان-دى، كۇشتى رۋلى قازاق وزىنەن ءالسىز قازاققا كىسى ءولىمى ءۇشىن، قۇن نەمەسە ءتىل تيگىزىپ قورلاعانى ءۇشىن ايىپ تولەمەگەن، كىسى ءولتىرىپ قۇنىكەر بولا تۇرا نەمەسە كەشىرىلمەس قاستىق جاساي وتىرىپ، سوتقا شاقىرعاندا كەلمەگەن دە. سوندا رۋ ءماجىلىسىنىڭ ۇيعارىمى بويىنشا، قورلانعان، زابىرلەنگەن ادام بارىمتا الۋعا اتتانىپ، اۋىلىن شاۋىپ، مەنمەنسىگەن ءار كوكىرەكتى باس يدىرەدى. ەكى جاق كەلىسىمگە كەلگەننەن سوڭ، ەشقانداي ايىپسىز، بارىمتالانعان مالىنىڭ شىرقى بۇزىلماي قايتارىلادى.
بارىمتا تاپاداي تال تۇستە، قاجەت بولعان جاعدايدا كۇشپەن نەمەسە جاسىرىن، تۇندەلەپ جاسالادى. جاسىرىن بارىمتالاعاندا ءۇش كۇننەن قالدىرماي، ەگەسكەن ادامىنا مالىمدەپ، نە ءۇشىن جاسالعان سەبەبىن ايتۋ كەرەك. ويتپەگەن جاعدايدا بارىمتاسى ۇرلىق سانالادى. ادەيى جاريالاپ بارىمتاعا شىققاندا، قارسى جاق تا دايىندالىپ، ايبات كورسەتىپ، جانجال توبەلەسكە ۇلاسىپ، كىسى شىعىنى دا بولاتىن. ارينە مۇنىڭ ءبارى مالدى ايداپ اكەتۋ بولعاندىقتان، قىلمىستى ءىس دەپ ايىپتالمايتىن» (ش.ۋاليحانوۆ. تاڭدامالى، الماتى «جازۋشى» 1985 ج.، 145-بەت) - دەپ قازاقتىڭ ءوز تۇسىنىگىمەن ءتۇسىندىرىپ، بارىمتانىڭ تۇپكى، نەگىزگى ماقساتىن تايعا تاڭبا باسقانداي عىپ اشىپ كورسەتەدى.
ال بارىمتا دەگەنىمىزدىڭ ءوزى - «قايتارىلاتىن قالىڭ مال، تولەنەتىن قۇن» بولسا، ول قالايشا ساياساتتانۋشى مىرزا ايتقانداي «قازىرگى جەمقورلىعىڭىز بۇرىنعى بارىمتانىڭ جالعاسى» بولا الادى؟!
قورىتىندى ءسوز
«وتكەنىڭدى بىلمەي بۇگىنىڭدى بۇتىندەي المايسىڭ» دەگەن دانالىق ءسوز بار. ءبىر زامانداردا بابالارىمىز تىپتەن الەمدىك مادەنيەتكە، وركەنيەتكە ولشەۋسىز، وزىق ءوز ۇلەستەرىن قوسپادى ما؟ التىن وردا، اق وردا، قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى رۋحاني ءادىل تورەلىكتى نەگە وسىندايدا ايتپاسقا؟ نەلىكتەن الەم مويىنداعان ۇلى دانىشپاندارىمىزدى، «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەگەن پرينتسيپكە نەگىزدەلگەن قارا قىلدى قاق جارىپ ءادىل تورەلىك ايتقان ءادىل بيلەرىمىزدى، «باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق» دەپ قارادان شىعىپ، حاندارعا قاسقايا قاراپ حالقىنىڭ مۇڭىن ايتقان جىراۋلارىمىزدى قانىمىز قازاق بولا تۇرا ءوز دارەجەسىندە دارىپتەمەسكە؟ تىپتەن «مادەنيەت ۇيرەتۋشى» سانالعان «مادەنيەتى جوعارى ۇلتتاردىڭ» ءوزى  كوشپەندى قازاقتىڭ «رۋحاني ءادىل تورەلىگىنە» باس ءيىپ، جۇگىنبەدى مە؟ ياعني قازاق قوعامىنداعى وتكەن عاسىرلاردا بولعان رۋحاني ءادىل تورەلىك تىپتەن بەرتىنگى ءحىح عاسىرلاردا دا كورىنىس تاۋىپ كەلدى عوي. قازاقتىڭ ءداستۇرلى قوعامىنداعى ونداي ءادىل تورەلىككە، ءادىل بيلىككە تاريحتىڭ قاي بەتىن پاراقتاساق تا كوز سۇرىندىرەدى ەمەس پە؟! بۇل ۇلتتىق ماقتانىش، الەمدىك دەڭگەيدەگى ەڭ وزىق ەل بيلەۋدىڭ دەموكراتيالىق ۇلگىدەگى ءتيىمدى، ءارى توتە جولى. كىم قازاق سياقتى ماقتانا الادى «مەنىڭ تاريحىم ۇلگى بولارلىق!» دەپ؟! ءبىر ماقتانسا قازاق ماقتانۋ كەرەك وسىنداي رۋحاني باي تاريحىمەن، بارشا ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن جاسالعان رۋحاني باعا جەتپەس قۇندى تاريحىمەن، داستۇرىمەن، ەل بيلەۋدىڭ وزىق، ءادىل تورەلىگىمەن، مادەني، رۋحاني مۇراسىمەن. تۇبىندە قازاق الەمگە وركەنيەت شاشادى، ۇلگى كورسەتەدى، رۋحانيات جايادى. قازاق تاريحىندا: «ادامدىق بورىش ار ءۇشىن، بارشا ادامزات قامى ءۇشىن» دەيتىن دانالارى، ول تۇلعالاردىڭ قانشا يگىلىگىڭە جاراتساڭ ماڭگى تاۋسىلماس رۋحاني ازىق بولارلىق مۇرالارى بار. قازاق وتكەن تاريحتا وزگە يمپەرياليستەر، وزىق مادەنيەتتى ۇلتتار - يسپان، اعىلشىن، فرانتسۋز، پارتۋگال، نەمىس، ورىس، يتاليان، قىتاي، جاپون، ت.ب. سياقتى الەمدى وتارلاپ، تەك سول وتارلاعان ەلدەرىن رۋحاني تۇرعىدان جويۋ، ماڭگۇرتتىككە دۋشار ەتۋ ساياساتىمەن اينالىسپاعان. ونداي وزگەگە جاۋلىق ويلاۋ پيعىلدى، ماقساتى بولماعان. ءبىز الاش بالاسى، قازاق اتام دانا قازىبەك بي ايتقانداي: «قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، بىراق، ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز، دوستى ساقتاي بىلگەن، ءدام-تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز». مىنە قازاق تاريحىنداعى قازاقتىڭ ءادىل تورەلىگىنە ايتا بەرسەڭ مىسال جەتەرلىك. وسىلاي كەتە بەرەدى. كەتە بەرەدى...
داعىستاننىڭ كورنەكتى اقىنى راسۋل عامزاتوۆ ايتادى: «وتكەنگە توپىراق شاشساڭ، بولاشاق ساعان تاس اتادى» - دەپ. سول ايتقانداي رۋستەمنىڭ ءوز وتكەنىنە توپىراق شاشۋى -  كوسموپوليتيزم دەرتىمەن اۋىرىپ، قازاق تاريحىنا ەۋروتسەنتريستىك كوزبەن قاراۋى دەپ بىلەمىز. نەمەسە، ارىسى ءۇش عاسىرعا جۋىق، بەرىسى - ءبىر عاسىرعا پارا-پار - وتارلىق ەزگىدەگى ەلۋ جىلدا جاڭارعان ەلدىڭ، رۋحى تۇنشىققان، ءتىلى، تاريحى، ءدىلى ءدۇبارا بولعان - ۇرپاعى بەپ ۇققان ابزال!
قازاقتىڭ وتكەن تاريحىن كەيىنگى بۋىنعا ادىلەتسىز، وپاسىز، پاراقور ەتىپ كورسەتۋ - ول دا اتا تاريحقا جاسالعان قيانات دەپ بىلەمىز.
سوندىقتان وسىنداي رۇستەم سەكىلدى ساياز جۇزەر ساياساتشىلار قازاق تاريحىنا، ءوز ۇلتىنا اي مەن كۇننىڭ امانىندا قاساقانا جاساعان ءوز قياناتتارىن قالاي جۋار ەكەن؟! ارلى ۇرپاق الدىندا، بولاشاق الدىندا قالاي جاۋاپ بەرەر ەكەن؟!
ەكىنشىدەن، اۋەلى عاسىرلار بويعى جاسالعان، ودان سوڭ، قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندەگى وسىنداي ۇلت رۋحانياتىنا جاسالىپ جاتقان شابۋىلداردىڭ اسەرىنەن ءوزى ءتاي-ءتايلاپ ارەڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقان ۇلت رۋحانياتىنا جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولارلىقتاي وسىنداي «قاتەرلى، قاساڭ قاعيدا، عىلىمي نەگىزى جوق» تۇجىرىمدى باقىرايتىپ ءبىرىنشى بەتىنە باسقان ەلىمىزدەگى قازىرگى رۋحانياتتىڭ اۋىر جۇگىن كوتەرۋگە ءتيىستى قازاق ادەبيەتى گازەتى اۋەلى جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس! ارلى ۇرپاق الدىندا ءبىر، بولاشاق الدىندا ەكى، تاريح الدىندا ءۇش، تاريحي تۇلعالار اباي، شوقاندار الدىن ءتورت. ويتكەنى قازاق ادەبيەتىنىڭ ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى كورنەكتى وكىلى، الىبى، قازاقتىڭ باس اقىنى اباي ايتپاعاندى ايتتى دەۋ - ول قازاق ادەبيەتى گازەتىنە ۇلكەن قاتەلىك. جاۋاپ بەرىڭدەر!
«اباي-اقپارات»