ءبىز نەگىزىنەن باقىتتى ۇرپاقپىز. ەس ءبىلىپ، ەتەك جابا باستاعانىمىزدا قىتايدا اتىشۋلى مادەنيەت  توڭكەرىسى  اياقتالىپ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ قاقپاسى ايقارا اشىلىپ، سۇرگىنگە كەتكەن، عىلىم ورداسىنان شەتتەتىلگەن ۇستازدار قايتادان ورالىپ، بىلىمقۇمار ۇرپاقتىڭ ءشولىن قاندىردى.

جوعارى وقۋ ورىندارىندا مەملەكەت بويىنشا ءبىرتۇتاس ەمتيحان الىپ قابىلداۋ ءۇردىسى قالپىنا كەلىپ، العاشقى جىلداردا باسەكە ءادىل ءجۇرىپ، «بارماق باستى، كوز قىستىدان» ادا بولدى. سونىمەن ارقانداي تۇلەك تالانتى مەن قاجىر-قايراتىنىڭ ارقاسىندا جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسىپ، تاعدىرىن وزگەرتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى. الدى-ارتىمىزدى پايىمداپ، قوعام تابالدىرىعىن اتتاعانىمىزدا زورلىق پەن زومبىلىققا قۇرىلعان，جەكە تۇلعا مەن سانى از ۇلتتار ءۇشىن زۇلىمدىق ۇياسى بولعان الىپ يمپەريا ىدىراپ，تاۋەلسىزدىك تاڭى اتتى. «ابىلايدىڭ اسىندا شاپپاعاندا، اتاڭنىڭ باسىندا شاباسىڭ با؟» دەگەن ماتەلدىڭ ماعىناسىن سوزىمىزبەن ەمەس ىسىمىزبەن دالەلدەۋدىڭ رەتى كەلدى. بارىمىزدە جالعىز-اق، ارمان بولدى. ول – تاۋەلسىز ەلدىڭ شاڭىراعىنا كەلىپ، ۋىق بولىپ شانشىلۋ ەدى. سول ءۇشىن ءجايلى قىزمەت، جوعارى لاۋازىم، سىي-قۇرمەتكە تولى ورتا جانە باسقا ادام ومىرىنە كەرەك شارت-جاعدايلار، ءبارى-ءبارىن تارك ەتۋگە تۇرا كەلدى. سولاي بولدى دا. ويلانىپ-تولعاناتىن، قىيماي-قىينالاتىن ەشتەڭە بولعان جوق. «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەككە» سەندىك. جۇرەگىمىز الداماپتى. تاعدىردىڭ جازۋىمەن، ءتاڭىردىڭ جەبەۋىمەن وتىزدىڭ ارى جاق-بەرى جاعىنداعى ءبىر توپ جاس قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ج.جاباەۆ پەن م.اۋەزوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى اسپيرانتتار مەن قىزمەتكەرلەرگە ارنالعان جاتاقحاناسىندا جولىمىز ءتۇيىستى. سول جالىنداعان جاستاردىڭ ەستيار-ەستىسى، كوپ كورگەن كوسەمى دە ءنابيجان مۇقامەتجانۇلى مەن تالعات مامىرۇلى ەدى.

ءمۇيىزى قاراعايداي، اتاعىنان ات ۇركەتىن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ م. قوزىباەۆ، س. قيراباەۆ سىندى اكادەميكتەرى جەتەكشىمىز بولىپ، اكەلىك قامقورلىق كورسەتتى. جاتاقحاناعا ورنالاسىپ، عىلىمي تاقىرىپ تالداۋىمىزعا دەيىن قاداعالادى. «مەن ۇرلىق قىلعان كۇنى ايدىڭ جارىق بولعانى-اي» دەمەكشى ەندى ەس جيا بەرگەندە نارىق كەلىپ كيلىكتى. سول زامانداعى ەتى ءتىرى، الەمنىڭ بەتالىسىن ءجىتى قاداعالاپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ ءبىرازى وتپەلى زاماننىڭ زاڭىنا بەيىمدەلىپ، بيزنەستە باقتارىن سىناپ كوردى. سول قاتاردان تالعات مامىرۇلى دا شەت قالعان جوق. مەملەكەتكە الاقان جايماي، جاستىق قايرات，جالىندى جىگەرمەن تىڭنان تۇرەن سالدى. 1983 جىلى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەلەكتروننيكا-ينفورماتيكا ماماندىعىن ۇزدىك ناتيجەمەن ءبىتىرىپ، 1989-1990 جىلدارى ايگىلى شاڭحاي فۋدان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىعان تاكەڭ بيزنەستىڭ قىر-سىرىن تەزارادا مەڭگەرىپ، ەلىمىز جەڭىل ونەركاسىپ سالاسىندا بۇل كۇندە برەندكە اينالعان «ەركە-نۇر» كومپانياسىن  جۇبايى ەكەۋى بىرلەسە قۇرىپ، وداق تاراعاندا جۇمىسسىز قالعان ادامدارعا جۇمىس تاۋىپ بەردى. «ەركە-نۇردىڭ» شاپاندارى مەن كادە-سىيلارى ەلباسىدان باستاپ شەتەلدىك قادىرلى قوناقتاردىڭ يىعىنا جابىلىپ，قولىنا ەستەلىك رەتىندە بەرىلدى. سول كەزدە الماتىدا قازاقتار قالا حالقىنىڭ 12%-ىن  ۇستاسا، بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ 40%-ى انا تىلىنەن ماقۇرىم قالعان، اۋىلداعىلار ءىرى قالالارعا جوڭكىلە كوشىپ، ىشەر اس، كيەر كيىمگە زار بولعان الماعايىپ زاماندا بيزنەس باعىتىن ۇلتتىق كيىم مەن ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا بۇرۋ ءۇشىن ۇلكەن جۇرەك، بيىك پاراسات كەرەك ەكەنى ايتپاساق تا بەلگىلى. قازىر عوي ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارى ۇلتتىق ونەر مەن ءداستۇردىڭ جاناشىرى، جوقشىسى. دەسە دە تۇڭعىشتىڭ اتى تۇڭعىش!

بيزنەستە باعدارىن تۇزەپ، جەلكەنىن جايعان تاكەڭ ءوزىنىڭ سۇيىكتى ماماندىعى مەن ارقاتۇتار كاسىبىن ءبىر ساتتە ۇمىتقان جوق. ءوز ومىرىندەگى جانە ەلىمىز تاريحىنداعى ماڭىزدى ينوۆاتسيالىق جوبا بولىپ تابىلاتىن، «حالىقارالىق قازاق-قىتاي ءتىل كوللەدجىن» مول دايىندىق، تىنباي ىزدەنىستىن ارقاسىندا تولىقتاي ىسكە اسىردى.

2000 جىلداردان باستاپ ەل ەكونوميكاسى ەسىن جيىپ，ەڭسەسىن تىكتەپ ءار ءتۇرلى ماماندىقتارعا سۇرانىس ارتىپ ，سالىق جۇيەسى رەتكە كەلىپ ，بازارداعى جابايى ساۋدانىڭ تىنىسى تارىلا باستادى. ەلىمىز بارلىق ەلمەن تەڭ دارەجەلى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتىپ，كاسىپكەرلىكتىڭ كوكجيەگى كەڭىدى. شىعىستاعى الىپ كورشىمىز الەمدەگى ەكىنشى قۋاتتى ەكونوميكالىق ەلگە اينالىپ، ىقپالىن الەمگە جۇرگىزە باستادى. ەكى ەل اراسىنداعى قاراپايىم ادامدار مەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەر اراسىنداعى بايلانىستار جوعارى دەڭگەيدە دامىدى. سونىمەن قىتاي تىلىنە دەگەن سۇرانىس ەسەلەپ ارتتى. تاكەڭ قۇرعان «حالىقارالىق قازاق-قىتاي ءتىل كوللەدجى»  وسىنداي ىشكى-سىرتقى سۇرانىستىڭ قاجەتىن وتەدى. جاڭا ەرادان بۇرىن جاساعان قىتاي اسكەري ستراتەگى سۋن تسزى «ءوزىڭدى دە، وزگەنى دە جەتتىك بىلسەڭ سوعىستا جەڭىلمەيسىڭ» دەپ،  وز اسكەري ومىرىندەگى تاجىرىبيەسىن قورتىندىلاعان. وسى ءسوز قازىرگە دەيىن قىتاي ساياساتكەرلەرى مەن قولباسىلارىنىڭ بويتۇمارىنا اينالىپ كەتتى. وسى تۇرعىدان قاراساق قازىر پەكين، شاڭحاي، سيان سياقتى ءىرى قالالارداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردە قازاق ءتىلى كافەدراسى اشىلىپ جەمىستى جۇمىس ىستەۋدە ال ءۇرىمشى، قۇلجا قالالارىنداعى ارناۋلى قازاق فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىنىڭ قۇرىلعانىنا الدىنا جەتپىس جىلعا تاياسا، ارتىنا قىرىق جىل بولدى. تالعات مامىرۇلى ءوز توپىراعىمىزدا قۇرىپ ء，وز ماماندارىمىز تاربيەلەپ جاتقان كوللەدج وسى بوستىقتى تولتىردى. العاش قۇرىلعاندا جۇزگە جەتپەس ستۋدەنتى بار شاعىن كوللەدج بۇل كۇندە جۇزگە تاياۋ ۇستازى، سەگىز جۇزدەن استام ستۋدەنتى بار ەلىمىزدىڭ ءىشى-سىرتىنا تانىمال ءبىلىم ۇياسىنا اينالدى. قۇرىلعاننان بەرى جەتى مىڭنان استام شاكىرتتىڭ قاناتىن قاتايتىپ، قوعام تابالدىرىعىن اتتاتتى. ديزاين，تۋريزم，اۋدارما ءىسى سىندى التى ماماندىق بويىنشا ستۋدەنتتەر تاربيەلەپ، قىتايدىڭ جيرمادان استام جوعارى وقۋ ورىندارىمەن جانە ۇلىبريتانيانىڭ «International House London» ورتالىعىمەن ارىپتەستىك قاتىناس ورناتتى. ەس بىلگەلى جۇرەگى ەلىم دەپ سوعاتىن تاكەڭ ۇرپاق تاربيەسىندە پاتريوتيزم مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساناعا ءسىڭىرۋدىڭ ماڭىزدىعىلىن جان-تانىمەن سەزىنەدى. سوندىقتان دا تەك كوللەدج اشۋدى بيزنەس كوزى دەپ قارامايدى. جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە مەملەكەتتىك مۇددە مەن تۇلعا ماقساتىنىڭ توعىسۋى، بولاشاق ارمانداردىڭ ىسكە اسۋى دەپ قارايدى. «مەملەكەتتىك ءتىل – ايبىنىم»، «تاۋەلسىزدىك – تىرەگىم»، «وتان دەپ سوعار جۇرەگىم»، «مەنىڭ قازاقستانىم – مەنىڭ ماقتانىشىم»، «اتا سالتىم – اسىل مۇرام»، «وتان قورعاۋ – ۇلى پارىز» سىندى ءىس-شارالار كوللەدج ومىرىندە ماۋسىم سايىن ۇيىمداستىرادى. بۇل شارالاردىڭ اقىل-ويى ەندى-ەندى تولىسىپ كەلە جاتقان ۇرپاق ءۇشىن تيگىزەر پايداسى كول-كوسىر. تاكەنىڭ سانالى عۇمىرى مەن ساليحاللى ءومىرىنىڭ ءار بەتىن پاراقتاساڭىز «ۇستازدىق ەتكەن جالىقپاس ۇيرەتۋدەن بالاعا» دەگەن ناقىلدىڭ تەرەڭىنە بويلاعانداي بولاسىز. ءار ىسىنەن سابىرلى مىنەزى، بەكزاتتىق بولمىسى مەنمۇندالاپ تۇرادى. قانشاما جىلدى ءبىر كۇنگىدەي وتكىزىپ، قاراپايىمدىلىعىن جوعالتقان جوق. اتاق قۋىپ، ارىپتالاسپادى، پەندەلىكتىڭ يىرىمىنە بويلامادى. ءوز ءىسىنىڭ بىلگىرىنە اينالىپ، ورتاسىنىڭ قۇرمەتىنە بولەندى. «بالام دەگەن ەر بولماسا، ەلىم دەيتىن ۇل قايدا بولسىن» دەپ ۇلى اباي ايتقانداي تاكەنىڭ ەڭبەگى ەلەنبەي قالعان جوق قايتا مىنا «لايك قۋىپ، كايف ىزدەگەن» دونكيحوتتاردىڭ اراسىنان ناعىز التىن بولىپ جارقىرادى، بالاۋىز شام بولىپ اينالاسىن جارىق پەن جىلۋعا بولەدى. 2010 جىلى ى.التىنسارين اتىنداعى مەدالمەن ماراپاتتالسا، 2011 جىلى «ليدەر وبرازوۆانيا» قوعامدىق مەدالىنىن، 2016 جىلى «گوردوست وبرازوۆانيا» وردەنىن ومىراۋىنا تاقتى. 2017 جىلى قر عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ «قۇرمەت» گراموتاسى تاپسىرىلسا، 2017 سول مينيسترلىكتەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا قوسقان زور ۇلەسى ءۇشىن «العىس» الدى. سول جىلداردا اتى-ءجونى «ەگەمەن ەلدىڭ ءجۇز قايراتكەرى» قاتارىنا ەندى. 2009 جىلى نيەتتەس دوستارىمەن بىرلەسىپ قۇرعان «جەبەۋ» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىن ەلىمىزدىڭ ادىلەت مينيسترلىگىنە تىركەتىپ، ەكى ەل اراسىنداعى حالىقتىق ديپلوماتيانىڭ دامۋىنا قور ۇلەس قوستى ءارى قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ جاڭا ورتاعا ۇيلەسىپ، سىڭىسۋىنە زاڭدىق، قۇقىقتىق جاقتان كەڭەس بەرىپ وقىس، كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋدە ارىسى ۇكىمەت، پارلامەنتتە، بەرىسى قالا، وبلىس، اۋدان، اۋىل كولەمىندە ات سالىستى. ۇكىمەت قۇرىلىمدارىنا ۇسىنىس ايتتى. قازاقستانداعى قىتاي ەلشىلىگىمەن، كونسۋلدىعىمەن جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتىپ ەكى ەلدىڭ دوستىق قارىم-قاتىناستىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوستى.

كەشەگى مۇرتى تەبىندەگەن سارى بالا بۇل كۇندە ەل سىيلايتىن، اينالاسى ارقا تۇتار اعا جاسى 60-قا تولىپ وتىر. وزگەرىس، رەفورمالار زامانىندا دۇنيەگە كەلىپ، كورگەن تاربيەسىن، العان ءبىلىمىن اتاجۇرتىنىڭ يگىلىگىنە جاراتا ءبىلدى. اقشا قۋىپ الاسۇرعان جوق. رەسپۋبليكامىزدىڭ قۇرىلىپ، قالىپتاسۋى كەزىندە الاشتىڭ اردا ۇلى رەتىندە جاڭارعان قوعامدا، جاڭعىرعان سانادا، تاريح تولقىنىندا ءوز ءىزىن قالتىردى. ۋاقىت كەرۋەنى ارقاشان ادال ەڭبەكپەن، ىزگى نيەتپەن باستالعان ءىستىڭ بەرەكەسىن مولىنان بەرىپ، ءتورىن ۇسىنادى. تاكەڭنىڭ ازىرگى جەتكەن بيىگى مەن العان قامالى سونى دالەلدەپ وتىر. كوكجيەك ءالى كەڭەيەدى، كوركەم بولاشاق الدا قول بۇلعايدى.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz