كوپ جىلدار بويى ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تۇسىنىگىنىڭ سيپاتتامالىق بەلگىلەرى بويامالانىپ كەلدى. قوعام مۇشەلەرىنە قۇقىق - بۇل پرولەتاريات پەن پارتيا مۇددەسى دەپ ساناعا قۇيىلدى. شىنىندا قۇقىق ادام تابيعاتىنا ءتان بوستاندىق نورمالارى ەكەندىگىن تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ۇعىنعانىمىز راس.

«ءبىز، ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن قازاقستان حالقى»، - دەپ باستالاتىن ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزداعى وسى سوزدەردە جاڭا اشىق ازاماتتىق قوعام ورناتۋدى ماقسات ەتكەن حالقىمىزدىڭ تاريح ساباقتاستىعى توعىسىپ جاتىر. ول ەلىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ بىرلىگى مەن بەيبىت ءومىرىن قامتاماسىز ەتەتىن جانە كەپىلدىك بەرەتىن وتە ماڭىزدى قۇجات. وسى بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان قولدانىستاعى اتا زاڭىمىز ەلىمىزدە ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك، ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرىپ، قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ ىسىندە ءوزىنىڭ جاسامپازدىعىنان قازاقستان حالقىنا قىزمەت ەتىپ وتىر.

كوپ جىلدار بويى ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تۇسىنىگىنىڭ سيپاتتامالىق بەلگىلەرى بويامالانىپ كەلدى. قوعام مۇشەلەرىنە قۇقىق - بۇل پرولەتاريات پەن پارتيا مۇددەسى دەپ ساناعا قۇيىلدى. شىنىندا قۇقىق ادام تابيعاتىنا ءتان بوستاندىق نورمالارى ەكەندىگىن تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ۇعىنعانىمىز راس.

«ءبىز، ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن قازاقستان حالقى»، - دەپ باستالاتىن ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزداعى وسى سوزدەردە جاڭا اشىق ازاماتتىق قوعام ورناتۋدى ماقسات ەتكەن حالقىمىزدىڭ تاريح ساباقتاستىعى توعىسىپ جاتىر. ول ەلىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ بىرلىگى مەن بەيبىت ءومىرىن قامتاماسىز ەتەتىن جانە كەپىلدىك بەرەتىن وتە ماڭىزدى قۇجات. وسى بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان قولدانىستاعى اتا زاڭىمىز ەلىمىزدە ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك، ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرىپ، قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ ىسىندە ءوزىنىڭ جاسامپازدىعىنان قازاقستان حالقىنا قىزمەت ەتىپ وتىر.

وسىدان ون جەتى جىل بۇرىن ەلىمىزدە دەموكراتيالىق باستاۋلارعا سۇيەنگەن كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسى باستالىپ، جاڭا مەملەكەتتىك ينس­تيتۋتتار قۇرىلا باستادى. كونستيتۋتسيا مەملەكەتتىك قۇقىق جۇيەسىن رەفورمالاۋدىڭ بازاسى بولدى. قوعام، مەملەكەت جانە تۇلعانىڭ ءوزارا بايلانىسىنىڭ كونستيتۋتسيا­لىق-قۇقىقتىق اۋقىمى كەڭەيدى. مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردى كونستيتۋتسيالىق رەفورمالاۋ ادام مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالىپ، جوعارى حالىقارالىق-قۇقىقتىق ستاندارتتاردىڭ ساياسي-قۇقىقتىق تاجىريبەسىنە ەنە باستادى.

تۇلعا قۇقىعىنىڭ باسىمدىعى ەنگەن دەموكراتيالىق كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىس فيلوسوفياسى الەۋمەتتىك قۇندىلىق بولىپ سانالادى. كونستيتۋتسيا قوعام دەموكرا­تيالىق قۇرىلىسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلعاندىقتان، ول دەموكراتيانى رەفورمالاۋدىڭ باستى كەپىلى. سوندىقتان ول مەملەكەت پەن قوعام تاراپىنان ەرەكشە قورعالۋى ءتيىس. مەملەكەتتىڭ نەگىزگى زاڭى - بۇل قۇقىقتىق جۇيەنىڭ يادروسى، بۇكىل زاڭنامالىق قۇجاتتار نەگىزدەلەتىن فۋندامەنت، مەملەكەتتىڭ دەموكراتيالىق دامۋىنىڭ تىرەگى مەن مەملەكەتتىك قۇقىق وزگەرىستەرىنىڭ پروتسەسى. ول قوعامداعى تۇراقتىلىقتىڭ نەگىزى.

ساياسي رەجيم، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدىڭ دەڭگەيى، ساياسي باسقارۋدىڭ داستۇرلەرى مەن قۇرىلىمدارىنا قاراماستان بارلىق ەلدەردىڭ نەگىزگى مىندەتى ساياسي تۇراقتىلىقپەن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى. ادامزات قوعامىنىڭ دامۋ تاريحى كورسەتكەندەي، ساياسي تۇراقتىلىققا جەتۋدىڭ مىندەتتەرى مەملەكەتتىك دەڭ­گەيمەن قاتار، مەملەكەتارالىق قاتىناستار جاعدايىندا دا شەشىلەدى. وسى ماسەلەلەردى شەشۋدەگى ەڭ باستى فاكتور بولىپ مەملەكەت جانە ونىڭ قۇقىقتىق، مورالدىق نورمالارىنا سۇيەنگەن ينستيتۋتتارى سانالادى. ساياسي تۇراقتىلىق ماسەلەسى قوعامنىڭ مودەرنيزاتسيالانۋى ۇدەرىسىندە ماڭىزدى ورىنعا يە. ويتكەنى، وسى جولدا جۇرگەن مەملەكەت الەۋمەتتىك قايشىلىقتار مەن كوپتەگەن قاقتىعىس­تاردىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتەدى.

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ وسىدان 12 جىل بۇرىن اتا زاڭىمىزدىڭ بەس جىلدىعىندا: «حالىق ءوزىنىڭ ەگەمەن قۇقىن پايدالانىپ، قابىلداعان كونستيتۋتسيا قول سۇعىلماس قاسيەتكە، جوعارى زاڭدىق قانا ەمەس، رۋحاني-ادامگەرشىلىك كيەگە يە بولادى، ءسويتىپ ول قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى تاربيەلەۋدىڭ ىرگەتاسىنا اينالادى»، - دەپ ايتقان بولاتىن. وسىعان بايلانىستى قازىرگى قازاقستانداعى قوعامدى بىرىكتىرۋدەگى نەگىزگى فاكتور جانە تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ مەن مەملەكەتتىلىكتى بەكىتۋدە ءپاتريوتيزمنىڭ ورنى زور. سوندىقتان بۇگىنگى كۇندەگى پاتريوتتىق تاربيە قازاقستاندىق ازاماتتاردىڭ ساياسي ساناسىنداعى ەڭ نەگىزگى ماسەلە بولىپ تابىل­ماق.

بۇگىنگى شارتتاردا مەملەكەتتىلىكتى پاتريوتيزم نەگىزدەرىمەن قالىپتاستىرۋ قوعامنىڭ مودەرنيزاتسيالانۋىنا ىقپال ەتۋىمەن قاتار، ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن دە قامتاماسىز ەتەدى. بىراق، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى ايقىندالعان مەملەكەتتە عانا ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋ، ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمدەرى تۋىندايدى. سوندىقتان وسى ۇدەرىستەگى جەتەكشى ءرول پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدەگى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازالارعا تولىقتاي سۇيەنگەن مەملەكەت ينستيتۋتتارىنا جۇكتەلەدى. قوعامدىق ۇيىمدار پاتريوتتىق جۇمىستار جۇرگىزۋدە ۇيىمداستىرۋشىلىق، قۇقىقتىق جانە ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتارعا ۇرىناتىنى جاسىرىن ەمەس. ولارعا مەملەكەتتىڭ تىكەلەي بەلسەندى كومەگى قاجەت. كوپتەگەن قوعامدىق ۇيىمدار ماسەلەنى وزىندىك كوزقاراستارمەن باعالاپ، كوپ بولىگى پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ جۇيەسىنە ارالاسپايدى. وسىعان سايكەس مەملەكەت پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدە ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىن ارالاستىرۋى قاجەت.

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ 2005 جىلعى «قازاقستان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي جەدەل جاڭارۋ جولىندا» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا قولدانىلىپ جۇرگەن كونستيتۋتسيامىزدىڭ الەۋەتىن ودان ءارى پايدالانۋ جونىندە بىلايشا وي وربىتەدى: «ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزدىڭ الەمدە دەموكراتيالىق قوعامنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنە سايكەس كەلەتىنى تانىلىپ وتىر. ەگەر اتىنا سىن ايتىلىپ جۇرسە، ونىڭ ەرەجەلەرىنىڭ ورىندالۋىنا قاتىستى بولىپ ءجۇر. بۇكىل الەمدە دەموكراتيا مەن زاڭدى ساقتاۋ اجىراعىسىز بولىپ تانىلادى».

جالپى ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسى جيناقى تۇردە، قىسقا تۇجىرىمدالعان، ەلىمىزدىڭ نەگىزگى سيپاتتاماسىن، قوعامنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك نەگىزىن، دەموكراتيالىق باستامالارىن كورسەتىپ بەردى. ول ەلىمىزدىڭ نەگىزگى قۇندىلىقتارى - تاۋەلسىزدىك، بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى. ءاربىر ەل ازاماتىنىڭ ەندىگى پارىزى - وسى قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ. اتا زاڭىمىزدى قادىرلەۋ، زاڭدارىن ورىنداۋ، ەلباسىمىزعا قىزمەت ەتۋ بارشامىزدىڭ قاستەرلى مىندەتىمىز. ول ەلىمىزدىڭ ساياسي جانە ەتنوسارالىق تۇراقتىلىعىمىزدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.

مۇرات ورلەنبايۇلى ناسيموۆ،

ساياسي عىلىمداردىڭ كانديداتى،

قىزىلوردا «بولاشاق» ۋنيۆەرسيتەتى

تەحنيكا، ەكونوميكا جانە قۇقىق

فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى

«اباي-اقپارات»