«ۇلت ءىسى – ۇلى ءىس»

ءاليحان بوكەيحان.

تاياۋدا، 2021 جىلدىڭ 24 جەلتوقسانىندا، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆ.ۆ. پۋتين: «قازاقستان – تۋرا ماعىناسىندا ءورىستىلدى ەل»، – دەپ توبەدەن تۇسكەندەي دۇڭك ەتكىزدى. جارتى مىڭداي باق وكىلدەرى قاتىسقان ءداستۇرلى پرەسس-كونفەرەنتسيادا ايتىلعان بۇل سوزدە «قازاقستان – بىزگە كولونيا (قۇلدىقتا جۇرگەن ەل)» دەگەن استار بارى انىق. ايتسا ايتقانداي، مەملەكەتتىڭ ءتىلسىز بولۋى – سۇمدىق! وعان ءبارىمىز تۇگەل، جاپپاي كىنالىمىز! سودان دا بولار، جاڭاعى مالىمدەمە قايمانا قازاقتى دۇرلىكتىردى، وياتتى، ويىن ءبولدى دەسەك تە بولادى. ارينە، الەۋمەتتىك جەلىنى دە شۋلاتتى. تومەندە ءبىز دە وي-پىكىرىمىزدى ورتاعا سالعاندى ءجون سانادىق.

قازاق حالقى – مادەني باي مۇراسى بار، وزىندىك مەنتاليتەت دارىعان، وي سەرگەك، جۇرەك سەزىمتال بولۋعا قاجەتتى ءداستۇرلى تاربيەسى، ءادىس-تاسىلدەرى بار حالىق.  اسىرەسە، ۇلتجاندىلىق – ءتالىم-تاربيە بەرۋدىڭ باستى سالاسىنىڭ ءبىرى ەدى. بىراق كەڭەستىك يدەولوگيا وسى ۇعىمعا بورىدەي ءتيىپ، قارا كۇيەنى جاقتى. ۇلتشىلدارعا «حالىق جاۋى» دەگەن ايدار تاقتى. تۇگەل دەرلىك ايدالدى، اتىلدى. ءسويتىپ، ۇلتشىل دەگەن سوزگە ۇركە، سەزىكتى قارايتىن ورتا قالىپتاستى. كەرىسىنشە، ۇلتسىزدىقتى – جاقسى نارسە  دەپ ءبىلىپ، سونى ساناعا سىڭىردىك.

شىنى سول، ۇلتشىلدىق رۋح جوق جەردە، ۇلتقا ادال قىزمەت ەتۋ دە جوق. وسىعان كوزىمىز جەتىپ وتىر قازىر. انا ءتىلىن ۇمىتقان، تەك بوگدە تىلدە ۇعىسقان ۇرپاق ۇشپاققا شىعارادى، ادال قىزمەت قىلادى دەپ سەنۋدەن قالىپ بارامىز. ويتكەنى، قازاق بيلىگى تۇگەلگە جۋىق ءورىستىلدى ازاماتتار، كوگەرتكەنى كانە؟ ورىسشا سويلەيتىندەردىڭ ءبىر بولىگى «ءبىز الەم ادامىمىز» دەسەدى. بۇل ۇلتتىق سانادان جوعارى ورلەپ كەتكەنبىز دەگەندەرى. حالىقتىڭ توبىرعا اينالۋى عىلىمدا «كوسموپوليت» دەيتىن وسى قۇبىلىستان باستاۋ الادى. شىندىعىندا رۋحسىزدىق دەگەن – دۇنيە-مۇلىككە تابىنۋ. مۇسىلمان الەمىندە دۇنيەگە تابىنعاندى «ماقۇلىق»،  اللاعا تابىنعاندى «قۇل» دەيدى. ماقۇلىق بولماۋدىڭ امالى – ەستى، سانانى تۇرمىستان جوعارى قويۋ ەكەنى حاق.

18 عاسىردا ءومىر سۇرگەن جىراۋ، قولباسشى، قوعام قايراتكەرى اقتامبەردى سارىۇلى:

                                        جاۋعا شاپتىم تۋ بايلاپ،

                                        شەپتى بۇزدىم ايقايلاپ،

                                        دۇشپاننان كورگەن قورلىقتان

                                        جاندى جۇرەك، قان قايناپ.

                                        ەل-جۇرتتى قورعايلاپ،

                                        ولىمگە ءجۇرمىز باس بايلاپ، –

دەپ ازاتتىق ءۇشىن جاۋمەن جان اياماي ايقاسىپ، كەسكىلەسە كۇرەسۋگە شاقىرعان بولاتىن. سونداي-اق، قازاقتىڭ جاۋىنگەر جىرشىسى ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ جىرلارى دا ۇلتتىق نامىستىڭ قايراعى، ۇيقىدان وياتۋدىڭ جارقىن مىسالى.

ارينە، قازىرگى احۋال مۇلدەم باسقا. بۇگىنگى مايداننىڭ ءمانىسى – انا ءتىلىڭدى ءبىلۋ، ۇلتتىڭ ادەت-عۇرپىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ. سوندا عانا ەلدىكتىڭ تۋى جەلبىرەمەكشى.  حالقىڭدى ءسۇي، ەل-جۇرتىڭا قورعان بول دەگەن ناسيحاتتى ايتىپ-جازۋدان كەندەلىك جوق. دەي تۇرساق تا، ۇلتتىق ار-نامىستىڭ ويانار ءتۇرى كورىنبەيدى.

                           جاستارعا بيلىگى جۇرمەيتىن كارىڭ بولادى،

                            الاشۇبار ءتىلىڭ بولادى،

                            ءدۇدامالداۋ ءدىنىڭ بولادى،

                            ايەلىڭ بازارشى بولادى،

                            ەركەگىڭ قازانشى بولادى، –

دەپ ايگىلى موڭكە بي سۋرەتتەگەن احۋالعا تاياپ-اق قالعان سياقتىمىز. ونىڭ سەبەبى سانانى تۇرمىس بيلەگەن زامانعا، رۋحاني ازىپ-توزۋشىلىققا تىرەلەدى.

قالاي دەگەن كۇندە دە، ۇلتتىق، مەيلى، ادامگەرشىلىك تاربيە دەيىك، شەتكە ىسىرىلىپ قالدى. عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسستىڭ عاجايىپ تابىستارى جۇرەك كوزىمىزدى كولەگەيلەپ، مىنا ءومىردىڭ جارقىلىنا ءبىرجولا باس ۇرعىزا باستادى. ءتان قۇمارى جىلما-جىل ەسەلەي تۇسۋدە. وعان ادامنىڭ جان دۇنيەسىن وق اتپاي جاۋلاپ، وتارلايتىن اقپاراتتىق تاسقىندى قوسىڭىز. مىنە، بۇگىنگى وركەنيەتتىلىكتىڭ كەلبەتى مەن سيپاتى وسى.

«ادام بول!» ەرەجەسى ۇلتتىق تاربيەگە دە، يماندىلىق تاربيەگە دە ورتاق. جاستار تاربيەسى، وتباسىلىق تاربيە، پاتريوتتىق تاربيە دەگەن اسپەكتىلەردىڭ   مازمۇنى مەن باعىت-باعدارى سانالىلىق، ياكي رۋحانيلىق دەگەن ءبىر ساعاعا قۇيادى. سول رۋحانيلىقتى دامىتۋدىڭ باستاۋى – ءدىن، ءتىل، ونەر، ءبىلىم، عىلىم ت.ب. قۇندىلىقتار. وسىلار تۇرمىستى ساناعا، ءتاندى جانعا بيلەتۋگە، ياعني قوعامدا قۇدايىلىق زاڭ  ورنىعۋىنا سەپتەسسە يگى. ازىرگە قالىپتاسقان احۋال كوڭىلدى كونشىتپەيدى. اسىرەسە، ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا كىلەڭ دۇنيەاۋي پاندەر. وقۋلىق اتاۋلى  ماتەرياليستىك مازمۇندا. ماركس، دارۆيندەر ءتىرىلىپ كەلسە، «ە-ە، دىم دا وزگەرمەگەن، ءبىز ايتقان ىلىمدەر ءالى ءتىرى ەكەن-اۋ» دەپ بوركىن اسپانعا اتارى ءشۇباسىز.

حالىقتىڭ بولاشاعى، ارينە، بىلىمدە، ونەردە، كاسىپتى دامىتۋدا. بىراق تەك وسىلاردى ۇيرەنۋ، مەڭگەرۋ جەتكىلىكتى مە؟ ارينە، جوق. ءتالىم-تاربيە قاتار جۇرگەن نە جەتسىن. دانا ۇستازدار ىشتەگى كىردى قاشىر، ول ءۇشىن جاقسىلىق جاسا، قايىرلى بول دەپ ۇيرەتەدى. ماسەلەن، ءال–فارابي بابامىز: «ەگەر سەن قانداي بولماسىن عىلىمدى مەڭگەرىپ، ءبىلىم العان بولساڭ، العان ءبىلىمىڭ جۇرەگىڭدى تازالاپ، جانىڭدى جاڭارتىپ تۇراتىن بولسىن»، – دەپ وسيەتتەگەن.  وسى زامانعى تاربيە ىسىنە اۋاداي قاجەت ناسيحات-اۋ. حاكىم اباي ءوزىنىڭ «تاسديق» اتتى تراكتاتىندا بالاعا الدىمەن جان ءىلىمىن (اللا تاعالانى تانىماقتىق جانە ءوزىن تانىماقتىق) ۇيرەت دەيدى. ال، دۇنيەنى تانىماقتىق بىلىمدەردى بەرۋ ەكىنشى كەزەكتە دەپ قاداپ ايتادى.

ادام بالاسى ءتان ءۇشىن كۇنىنە ءۇش رەت تاماقتانادى. مۇنى ۇمىتپايدى. جانعا شە؟ وعان دا ءنارلى ازىق جۇيەلى تۇردە كەرەك ەمەس پە. جوق، بۇلاي باس قاتىرۋدان اۋلاقپىز – تاماق توق، كويلەك كوك بولسا بولدى، ءبىتتى دەپ. سوندىقتان جانىمىز جابىرقاڭقى، كوڭىلىمىز ءپاس. مۇنداي قوعامدا ىستەگەن ىستەر ىلگەرىلەمەيدى، قايتا كەرى كەتەدى. كۇندەلىكتى ومىردە ۇرىس-كەرىس، جانجال كوبەيىپ، ارازدىققا، كۇنشىلدىككە سەبەپتەر تابىلا كەتپەكشى. تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى ءتاننىڭ، ياكي قۋ قۇلقىننىڭ قامىمەن جۇگىرەمىز كەپ. قايدا بارساق تا، نە ىستەسەك تە، مەكەنىمىز – ورىس ەلى سياقتى. ۇلت ءىسى دەگەندى ويلاۋعا مۇرشا جوق. وسىلايشا كەشكە ۇيىنە شارشاپ جەتكەن پەندەنىڭ جانى كۇيزەلىپ، رۋحاني اشتىققا ۇرىنباعاندا قايتەدى. ءناپسى تويىمسىز، بۇل جايىندا اباي:

                                    كاپىر كوزدىڭ دۇنيەدە ارانى ۇلكەن،

                                    العان سايىن دۇنيەگە تويا ما ەكەن؟

                                     قانشا ءتىرى جۇرسە دە، ولگەن كۇنى

                                     وزگە كوزبەن بىردەي-اق بولادى ەكەن، –

دەيدى.  ەكىنشى جاعىنان، جان ازىعى دەگەن، كەيبىرەۋلەر ويلايتىنداي، الەمدىك دەڭگەيدەگى جىلتىراۋىق مادەنيەت ەمەس. ونىڭ سۋاتى – تەك ادەبيەت پەن ءتۇرلى ونەر ورىستەرى دەسەك تە قاتەلىككە ۇرىنامىز. نەگە سۇيسىنسەڭ، سونىڭ ءبارى جان ازىعى. «ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز» (اباي). سول سياقتى كادۋىلگى ادامداردىڭ ءبىرى بىرىمەن سالەمدەسۋى، ءسىز-ءبىز دەپ سىيلاسىپ، ءبىرىن ءبىرى قوناققا شاقىرىسۋى، جاسى ۇلكەن ادام كەلە جاتقاندا، اتىپ تۇرىپ ورىن بەرۋ، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ەر ادامدى كەس-كەستەمەي، سىزىلىپ جول بەرۋى سياقتى كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇي سىيلايتىن ادەت-عۇرىپتاردىڭ كۇللىسى جان ازىعى بولىپ تابىلادى. ماحاببات پەن ادىلەت كوپ جەردە، ءوسىپ ونبەيتىن، كوگەرمەيتىن ەشتەڭە جوق دەيدى اباي. سونداي-اق، «ادامنىڭ قارىزدى ءىسىنىڭ الدى – اۋەلى دوس كوبەيتپەك» دەپ دوستىققا شاقىرادى.

ادامگەرشىلىك تاربيەدەن ەندى يماندىلىق تاربيەگە اۋىسار بولساق، ول – دىندەردىڭ جۇگى ەكەنى ايان.  1990 جىلدارى ءدىنىمىز يسلام قايتا تۇلەپ، ەندى وي-سانامىز قالپىنا كەلەر دەگەن ۇلكەن ۇمىتتە بولعان ەدىك. بىراق مۇسىلماندىق ورنىنا شاتاق ءدىني اعىمدار جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاۋلاپ كەتتى. ۇلتتىق تاربيە مەن ىشكى تازالىق جايىنا قالدى. ساقال، شالبار بالاعى، حيدجاپ مەن ورامال دەگەندەي سىرتقى قالىپتان اسا الماي قالدىق. دىنگە رۋحانيات نەگىزى رەتىندە قاراپ، ونىڭ جاسامپاز قۇندىلىقتارى مەن رۋحاني الەۋەتىنەن قاشان پايدا الار ەكەنبىز؟

جوعارىدا ايتىلعاندار عاسىرلار بويى جيناقتالعان رۋحاني بايلىقتى ساقتاۋشى ءھام تولىقتىرۋشى فەنومەن – ءتىلىمىز ەكەنىن ايعاقتايدى. قاي قىرىنان قاراساق تا، جانىڭ ءنار الاتىن تامىر – ءتىلىڭ!

ولاي بولسا، تاقىرىبىمىز – قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل حالىنە قايتادان ورالايىق. «مەملەكەت باسشىسىنان باستاپ جەرگىلىكتى «اكىمبايعا» دەيىن قازاقشا سويلەمەسە، ونىڭ نەسى مەملەكەتتىك ءتىل؟ باسقا-باسقا، كونستيتۋتسيانىڭ وتىرىك ايتقانى – ولگەنى عوي. نە بولماسا كونستيتۋتسيا قاعيداسىن ورىنداماي وتىرعاندار وڭباعان. ەكىنىڭ ءبىرى. بۇل – ادىلەتسىزدىككە نەگىزدەلگەن قوعامنىڭ نىشانى». شەراعاڭ (ش.مۇرتازا) بۇرىنىراقتا كوتەرگەن، شىندىقتى ءتىلىپ ايتقان ءسوز وسى. سودان بەرىدە احۋال تۇزەلدى مە؟ جوق! وڭالعان، وزگەرگەن تىلدىك ورتا جوق. وسى كۇنى دە قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ءسوز بولعان جەردە، «ۇلتشىلدىق» دەگەن سويىلدى سىلتەپ، «بۇل وزگە تىلدەردىڭ جولىن كەسىپ، باعىن بايلاۋ» دەپ ورە تۇرەگەلەتىندەر ارامىزدا كوپ-اق. سوندا الدەكىمدەردىڭ كوڭىلىنە قاراپ، قازاق ءتىلى ولە بەرۋ كەرەك پە؟ جوق، بۇعان جول بەرۋگە بولماس. «مەملەكەتتىڭ ءتىلى ولگەنى – ءتىرى ولگەنى». وسى قاعيدانى ۇمىتپايىق! رۋحاني ەكسپانسيانى توقتاتۋعا ات سالىسايىق، اعايىن. ونىڭ جالعىز عانا شارتى بار، ول – ءاربىر ازامات قازاق تىلىندە سويلەۋى كەرەك.

سونىمەن، قورىتا ايتقاندا، قازاق ەلى قازاقتىلدى بولسىن. انا ءتىلىمىزدى ءتىرىلتۋ – ادىلەتتىلىك تالابى. ساياسات تا، وزگە تىلدەردىڭ باعىن بايلاۋ دا ەمەس. «ورىس ءتىلى قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلسىن» دەگەن ءسوز كونستيتۋتسيادان الىپ تاستالسىن دەگەن حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن ۋاقىت جەتتى. قازاقتىلدى قازاقستان – ەلىمىز ءبىرتۇتاس بولۋىنىڭ كەپىلى جانە رۋحىنان ايىرىلماۋدىڭ باستى شارتى ەكەنى حاق.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى

Abai.kz