1918 جىلعى تاريحي ادىلەتسىزدىك ءالى ەسكەرىلمەي ءجۇر

تاريحىمىزدا تۇركىستان اۆتونومياسى تۋرالى از جازىلادى دەي المايسىز. سانداعان جىلدار بويىنا، ياكي كوممۋنيستىك وكتەمدىك كەزەڭىندە جازىلعانداردىڭ اقيقاتىنان گورى كىسى سەنگىسىز، قورقىنىشتىلاۋ اڭىزى باسىم بولعانى بارشاعا بەلگىلى. ونداي اڭىزداردىڭ بارىنە ورتاق جايت - تۇركىستان ولكەسىندەگى اۆتونوميانى اعىلشىن يمپەرياليستەرى كۇشتەپ قۇرعان قۇرىلىم دەيتىن جالا. قازىر سانامىزدى قاساڭ قاعيدالاردان قاداري-حال ارىلتىپ جاتساق تا، تاريحىمىزدا ءالى كۇنگە تولىق ارشىلماي جاتقان اقتاڭداقتار از ەمەس. سونداي اقتاڭداقتاردىڭ ءبىرى - بيىل قۇرىلعانىنا 105 جىل تولاتىن تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ تاريحى مەن تراگەدياسى. بەلگىلى عىلىم، تاريحشى قامبار اتاباەۆتىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىنان ەلەۋلى ورىن الاتىن، تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ەڭ العاشقى دەموكراتيالىق تۇركىستان اۆتونومياسىن قوعامدىق قۇبىلىس رەتىندە جان-جاقتى قاراستىرعان ماقالاسىن وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

1918 جىلعى تاريحي ادىلەتسىزدىك ءالى ەسكەرىلمەي ءجۇر

تاريحىمىزدا تۇركىستان اۆتونومياسى تۋرالى از جازىلادى دەي المايسىز. سانداعان جىلدار بويىنا، ياكي كوممۋنيستىك وكتەمدىك كەزەڭىندە جازىلعانداردىڭ اقيقاتىنان گورى كىسى سەنگىسىز، قورقىنىشتىلاۋ اڭىزى باسىم بولعانى بارشاعا بەلگىلى. ونداي اڭىزداردىڭ بارىنە ورتاق جايت - تۇركىستان ولكەسىندەگى اۆتونوميانى اعىلشىن يمپەرياليستەرى كۇشتەپ قۇرعان قۇرىلىم دەيتىن جالا. قازىر سانامىزدى قاساڭ قاعيدالاردان قاداري-حال ارىلتىپ جاتساق تا، تاريحىمىزدا ءالى كۇنگە تولىق ارشىلماي جاتقان اقتاڭداقتار از ەمەس. سونداي اقتاڭداقتاردىڭ ءبىرى - بيىل قۇرىلعانىنا 105 جىل تولاتىن تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ تاريحى مەن تراگەدياسى. بەلگىلى عىلىم، تاريحشى قامبار اتاباەۆتىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحىنان ەلەۋلى ورىن الاتىن، تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ەڭ العاشقى دەموكراتيالىق تۇركىستان اۆتونومياسىن قوعامدىق قۇبىلىس رەتىندە جان-جاقتى قاراستىرعان ماقالاسىن وقىرماندارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

كەزىندە ءار ءتۇرلى ءباسپاسوز بەتتەرىندە كەڭىنەن ايتىلعانىمەن، بىراق بەلگىلى سەبەپتەرگە بايلانىستى، ۇزاق ۋاقىت بويى دۇرىس باعاسىن الا الماعان تاريحي وقيعالاردىڭ ءبىرى - «تۇركىستان اۆتونومياسى» تاريحى ەدى. بۇل مەملەكەتتىك قۇرىلىم تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى شەڭبەرىندە (وندا قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى مەكەندەگەن) 1917 جىلدىڭ قاراشا ايىندا، 4 ولكەلىك توتەنشە جالپى-مۇسىلماندىق سەزدىڭ شەشىمىمەن، قوقان قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى.
ول تۋرالى كەزىندە ۇلتتىق «قازاق»، «سارىارقا»، «بىرلىك تۋى» سياقتى گازەتتەرمەن قاتار، سول جىلدارى تاشكەنتتە شىعىپ تۇرعان ورىس تىلىندەگى باسىلىمدار دا سەزد جۇمىسى اياقتالىسىمەن، 1 جەلتوقساننان باستاپ ونىڭ قورىتىندىسىنا ارنالعان كوپتەگەن ماقالالار جاريالادى. بۇدان سەزدە قابىلداعان شەشىمنىڭ، تەك جەرگىلىكتى مۇسىلمان حالقى ءۇشىن ەمەس، ورىس ءتىلدى وقىرماندار ءۇشىن دە تۇركىستان ولكەسىندەگى ۇلكەن قوعامدىق-ساياسي وقيعا رەتىندە قابىلدانعانىن كورەمىز.
ەرىكتى ويلار ورگانى (تۇركىستاننىڭ سوتسيال-دەموكراتيالىق اعىمداعى پارتيالارىنىڭ ورگانى - ق.ا.) «تۋركەس­تانسكي ۆەستنيك» گازەتى «تۇركىستان اۆتونومياسى» تۋرالى مۇمكىندىگىنشە تولىق اقپارات بەرۋ، سەزد جۇمىسىمەن ولكە تۇرعىندارىن كەڭىنەن تانىستىرۋ، ونىڭ شەشىمىنىڭ زاڭدىلىعىن دالەلدەۋ جانە ءار ءتۇرلى جالادان قورعاۋ سياقتى كوپتەگەن جۇمىستار اتقارعان. ولاي دەيتىنىمىز، گازەت بەتىندە سەزد بيۋللەتەنى، قابىلداعان قاۋلىلارى، حالىققا ۇندەۋى، رەداكتسيانىڭ سەزد شەشىمدەرىن تولىق قولدايتىندىعى تۋرالى ماقالاسى، حالىق قولداۋىن كورسەتەتىن ماتەريالدار جاريالانعان جانە دە گازەت بولشەۆيكتەر تاراپىنان جۇرگىزىلگەن سەزگە جالا جابۋ ارەكەتىنە قارسى بەلسەندى كۇرەس جۇرگىزگەن.
حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ورگانى، بولشەۆيكتىك «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتى «تۇركىستان اۆتونومياسى» تۋرالى سەزد شەشىمىن جوققا شىعارۋ، ماڭىزىن تومەندەتۋ، زاڭسىزدىعىن دالەلدەۋ ماقساتىندا بىرنەشە ماقالالار جاريالادى.
ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى، بىراق «تۇركىستان اۆتونومياسى» تۋرالى مالىمەت بەرەتىن، ونىڭ ءار ءتۇرلى قىرلارىن اشۋعا كومەكتەسەتىن دەرەكتەر كوزى رەتىندە وسى ەكى گازەتتى الىپ وتىرمىز. ونداعى ماقساتىمىز، «تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ» تاريحىن جان-جاقتى زەرتتەۋ ەمەس، ونىڭ قوعامدىق قۇبىلىس رەتىندە، سول اتالعان باسىلىمداردا بەينەلەۋ دارەجەسىن ايقىنداۋ، ولاردا سالىنعان اقپاراتتاردى دەرەكتانۋلىق تالداۋلار ارقىلى اۆتونوميا تاريحىنا بايلانىستى مالىمەتتەر الۋ، ولاردىڭ شىنايىلىق دارەجەسىن ايقىنداۋ.
مىسالى «تۋركەستانسكي ۆەستنيك» 1917 جىلعى 9 جەلتوقسانداعى سانىندا قوقان قالاسىندا وتكەن جالپىمۇسىلماندىق سەزىنىڭ بيۋللەتەنىن جاريالادى. وندا: «قازان ايىنىڭ سوڭىنان باستاپ دايىندىق جۇرگىزىلگەن 4-ءشى ولكەلىك توتەنشە جالپىمۇسىلماندىق سەزد قاراشانىڭ 26-سى مەن 29-ى ارالىعىندا قوقاندا ءوتتى.
26 قاراشادا مانداتتارى تەكسەرىلگەن جانە بەكىتىلگەن جينالعانداردىڭ سانى 203 ادامعا جەتتى.
كۇندىزگى ساعات 12-دە، جينالعانداردىڭ كوڭىلدەرىنىڭ كوتەرىڭكى جاعدايىندا ۇيىمداستىرۋ بيۋروسىنىڭ مۇشەسى جانە ولكەلىك مۇسىلماندار كەڭەسىنىڭ وكىلى، ازامات مۇستافا شوقاەۆ سەزدى اشىق دەپ جاريالادى. شوقاەۆ بۇل جيىندى سەزد دەپ سانالا ما، جوق، ءجاي كەڭەس پە دەگەن ماسەلەنى داۋىسقا سالدى.
كوپشىلىك داۋىسپەن، 1 ادام قارسى، بۇل جيىندى تولىق وكىلەتتى سەزد دەپ شەشتى.
سەزدىڭ 10 پۋنكتتەن تۇراتىن باعدارلاماسى بەكىتىلدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

كەشكى وتىرىستا ازامات شوقاەۆ قىسقاشا رەسەيدە جانە تۇركىستاندا قالىپتاسقان ساياسي جانە ەكونوميقالىق جاعدايلارعا توقتاي كەلە.... «تۇركىستاندا قانتوگىس ارقىلى ورناعان كەڭەس وكىمەتى مۇسىلماندارمەن قانداي دا بولماسىن فورمادا ولكەنى بىرىگىپ باسقارۋدان باس تارتىپ وتىرعانىن، سوندىقتان مۇسىلمان حالقىنىڭ ءوز تاعدىرىن ءوز قولىنا الۋ قاجەتتىگىن ايتتى»، - دەپ جازىلعان ("تۋركەستانسكي ۆەستنيك", 1917 گود. № 21, 9 دەكابر.)
سول گازەتتىڭ 1 جەلتوقسانداعى 15-سانىندا، «تۇركىستان اۆتونومياسى» دەگەن اتپەن كولەمدى ماقالا جاريالاندى. وندا سەزد جۇمىسىنا جەرگىلىكتى مۇسىلماندار وكىلدەرىنەن باسقا، قالالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنان، كەيبىر دەموكراتيالىق ۇيىمداردان، ۇلتتىق جانە ءدىني توپتاردان وكىلدەر قاتىسقانى ايتىلعان. ودان ءارى ماقالادا سەزدە قابىلدانعان تۇركىستان تاعدىرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى قاۋلىلاردان ۇزىندىلەر كەلتىرگەن. مىسالى سەزد 26 قاراشادا قابىلداعان قاۋلىسىندا «4-ءشى توتەنشە جالپىمۇسىلماندىق ولكەلىك سەزد تۇركىستاندى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ، رەسەي رەۆوليۋتسياسى ۇندەۋىنىڭ نەگىزىندە، ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە دەگەن ەركىنەن شىعا وتىرىپ، تۇركىستاندى رەسەي فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىمەن بىرلىكتە، تەرريتوريالىق اۆتونوميا دەپ جاريالايدى جانە تۇركىستاندى مەكەندەگەن از ۇلتتاردىڭ قۇقى بارىنشا قورعالادى دەپ سالتاناتتى تۇردە مالىمدەيدى.
تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ فورماسىن انىقتاۋدى، قىسقا مەرزىمدە شاقىرىلۋعا ءتيىس قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ ىقتيارىنا قالدىرادى»، - دەپ ايتىلعان. قاراشانىڭ 27 كۇنى قابىلدانعان قاۋلىدا «تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ» كورشىلەرىمەن قارىم-قاتىناسىنىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى كورسە­تىل­گەن.
تۇركىستاننىڭ حالىق وكىمەتىن ۇيىمداس­تىرۋ تۋرالى سەزدىڭ 28 قاراشاداعى قاۋلى­سىن­دا «بۇدان بىلاي تۇركىستان ولكەسى «ءتۇر­كىس­تان اۆتونومياسى» دەپ اتالدى. وكىمەت بيلىگى تۇركىستان قۇرىلتايىن شاقىرعانعا دەيىن «تۇركىستان ۋاقىتشا كەڭەسىنە» جانە «تۇركىستان حالىق باسقارماسىنا» بەرىلەدى» - دەپ كورسەتتى. (تۋركەستان اۆتونومياسى. «تۋركەس­تانسكي ۆەستنيك»، 1917 گود. № 15, 1 دەكابر.).
سونىمەن قاتار، قاۋلىدا وكىمەت قۇرامى، ونىڭ وبلىستار بويىنشا ناقتى سانى بەلگىلەندى. اتاپ ايتاتىن ءبىر جايت، سەزد شەشىمىمەن جەرگىلىكتى ەمەس حالىقتار وكىلدەرىنە وكىمەت قۇرامىنداعى ورىننىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىنىڭ بەرىلگەندىگى.
29 قاراشادا بارلىق دەموكراتيالىق نورمالارعا ساي، سەزد تۇركىستان حالىق قالاۋلىلارىنىڭ قۇقى تۋرالى ارناۋلى قاۋلى قابىلدادى. وندا: «1917 جىلدىڭ 28 قاراشاسىندا قوقاندا مۇسىلمان حالقى «تۇركىستان اۆتونومياسىنا (تۇركىستان مۇحتارياتىنا) ادالدىعىن ءبىلدىرىپ، وزدەرىنىڭ قالاۋلارى ءۇشىن ومىرلەرىمەن جاۋاپ بەرەتىندىگىن ايتىپ، انت ەتكەنىن ەسكەرە كەلە، ءتورتىنشى توتەنشە جالپى مۇسىلماندىق ولكەلىك سەزد قاۋلى ەتەدى:
- سەزد سايلاعان 54 ادامنان تۇراتىن تۇركىستان ۋاقىتشا كەڭەسىنىڭ جانە 12 ادامنان تۇراتىن تۇركىستان حالىق باسقارماسىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ قۇقىنا ەشقانداي قول سۇعۋعا بولمايدى دەپ جاريالايدى;
- ولاردىڭ قاي-قايسىسىنا دا بولماسىن قارسى باعىتتالعان قانداي دا بولماسىن كۇش كورسەتۋشىلىك، بۇكىل ون ميلليون تۇركىستان حالقىنا قارسى جاسالىنعان ارەكەت دەپ باعالانادى;
- سەزد ءوزىنىڭ قالاۋلىلارىنىڭ قاسيەتتى قۇقىن كۇزەتۋدى جانە قورعاۋدى حالىقتىڭ ءوز قولىنا تاپسىرادى»، - دەلىنگەن. («تۋركەستانسكي ۆەستنيك»، 1917 گود. № 15, 1 دەكابر.).
گازەتتىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى ءوزىنىڭ قوقاننان جولداعان حابارىندا سەزد تۇركىستان حالىق ميليتسياسىن قۇرۋ جانە اۆتونوميانىڭ قاراجات ماسەلەسىن شەشۋ ماقساتىندا تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق فوندىن قۇرۋ تۋرالى شەشىمدەر قابىلدانعاندىعىن ايتادى.
ءسويتىپ، كەزىندە وقىرماندارىنا ولكەدە بولعان ۇلكەن جاڭالىق رەتىندە گازەت تاراتقان بۇل اقپارات، بۇگىنگى كۇنى اسا ماڭىزدى تاريحي دەرەك مىندەتىن اتقارىپ وتىر. ولاي دەيتىنىمىز، بۇل حابارلامادان تۇركىستاندا ورناعان جاڭا وكىمەت بيلىگىنىڭ، دەموكراتيانىڭ بارلىق تالاپتارىنا ساي، وركەنيەتتىلىك جولىمەن جاريالانعاندىعى ايقىن كورىنەدى.
بىرىنشىدەن، «تۇركىستان اۆتونومياسى» ۇيىمداستىرۋ بيۋروسى الدىن الا جۇرگىزگەن دايىندىقتاردان سوڭ، حالىق تاپسىرعان زاڭدى مانداتتار يەلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن، ولكەنىڭ تۇرعىن حالقىنىڭ 98 پايىزىن قۇرايتىن مۇسىلماندار سەزىندە جاريالاندى.
ەكىنشىدەن، وكىمەت ماسەلەسىن، ونىڭ فورماسىن تۇپكىلىكتى شەشۋدى، قىسقا مەرزىمدە شاقىرىلۋعا ءتيىس، حالىق اتىنان شەشىم قابىلداۋعا تولىق قۇقىلى قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ ۇلەسىنە قالدىردى. ۇشىنشىدەن، سەزدە ۇيىمداستىرىلعان باقىلاۋشى جانە اتقارۋشى ورگاندارعا «ۋاقىتشا» دەگەن ستاتۋس بەرىلدى. ولاردىڭ اۆتونوميانى باسقارۋداعى كۇندەلىكتى جۇمىستارىمەن قاتار، باستى مىندەتى - ولكە كولەمىندەگى ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى ورگانى بولىپ تابىلاتىن قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋ جانە ونى شاقىرۋ دەپ كورسەتىلدى. تورتىنشىدەن، جەرگىلىكتى ەمەس حالىقتاردىڭ قۇقىنىڭ جان-جاقتى قورعالاتىنىنا كەپىلدىك بەرىلدى. بەسىنشىدەن، «تۇركىستان اۆتونومياسى» سول كەزدەگى رەسەي ورتالىعىندا وكىمەت بيلىگىن ءوز قولىنا زىمياندىقپەن العان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1917 جىلدىڭ قاراشا ايىنداعى «روسسيا مەن شىعىستىڭ بارلىق ەڭبەكشى مۇسىلماندارىنا» دەگەن ۇندەۋىنە ساي، رەسەي فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىمەن بىرلىكتە دەپ جاريالادى.
وسىنىڭ ءبارى، سول كەزدەگى رەسەي يمپەرياسىندا جانە تۇركىستان ولكەسىندە قالىپتاسقان جاعدايدا، وكىمەت بيلىگى تۋرالى كۇردەلى ماسەلەنىڭ جانە سول ارقىلى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوز تاعدىرىن ءوز قولىنا الۋىنىڭ، بەيبىت جانە دەموكراتيالىق جولمەن شەشىلگەندىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان، «تۇركىستان اۆتونومياسى» بۇرىنعى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى تەرريتورياسىندا ورناعان بىردەن-ءبىر زاڭدى وكىمەت ەدى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.
ونىڭ تاعى ءبىر ايقىن دالەلى، جەرگىلىكتى مۇسىلمان حالىقتارىمەن بىرگە، تۇركىستاندى مەكەندەگەن جەرگىلىكتى ەمەس ۇلتتاردىڭ، دەموكراتيالىق ۇيىمداردىڭ، ءدىني جانە الەۋمەتتىك توپتاردىڭ سەزد شەشىمىن تولىق قولداۋى جانە ونى مويىنداۋى. مىسالى جوعارىدا ايتىلعان «تۋركەس­تانسكي ۆەستنيك» گازەتى، سول كورسەتىلگەن سانىنداعى ءوز ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «تاشكەنت. 1 جەلتوقسان. قوقانداعى ولكەلىك جالپىمۇسىلمان سەزىندە... تۇركىستاندى ۇلى روسسيا فەدەراتسياسىنىڭ تەرريتوريالىق اۆتونوميالىق بولىگى رەتىندە جاريالاعان قاۋلى قابىلداندى.
بۇل قاۋلى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ... سوڭعى، مۇسىلمان حالىقتارىن وزدەرىنىڭ مادەني جانە قوعامدىق ومىرلەرىن ۇيىمداستىرۋدى ءوز قولدارىنا الۋلارىنا شاقىرعان ۇندەۋمەن ساي كەلەدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

سەزدىڭ شەشىمىن قارسى الا وتىرىپ، مۇسىلمان باۋىرلارىمىزعا ءوزىن-ءوزى باسقارۋ، بىرلىك جانە حالىقتار تەڭدىگى سياقتى ۇلى ماقساتتاردى تەز جانە قيىندىقسىز ىسكە اسىرۋلارىنا تىلەكتەسپىز». («تۋركەستانسكي ۆەستنيك»، 1917 گود. № 15, 1 دەكابر.).
بۇل رەداكتسيانىڭ اتىنان جازىلعان باس ماقالانى سول كەزدەگى گازەتتىڭ دەموكراتيالىق كوزقاراستاعى، قالىپتاسقان جاعدايدى جەتە تۇسىنگەن ورىس ءتىلدى وقىرماندارىنىڭ پىكىرى دەپ قاراۋىمىزعا بولادى. ولار مۇنى تۇركىستان سياقتى باي ولكەنى رەسەي قۇرامىندا ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن ءبىر دەموكراتيالىق جولى دەپ ءبىلدى. سول سياقتى «تۇركىستان اۆتونومياسىن» قولدايتىندىعى تۋرالى ەۆرەي سوتسيال-دەموكراتيالىق جۇمىسشى پارتياسىنىڭ ورگانى - «پوولەي-تسيرون»، گرۋزين قاۋىمداستىعى، تاشكەنت ادۆوكاتۋراسى، تاشكەنت ۋچيتەلدەر وداعى ت.ب. ۇيىمدار مالىمدەمەلەر جاسادى.
تۇركىستان وكىمەتى جاريالانعاننان كەيىنگى كۇندەردەگى باسىلىمداردى وقىپ وتىرىپ، «گازەت - ءومىر ايناسى» دەگەن قاعيدانىڭ دۇرىستىعىنا كوزىمىز تاعى ءبىر رەت جەتكەندەي بولدى. ويتكەنى ونىڭ بەتتەرىنەن تۇركىستان حالقىنىڭ دا، اۆتونوميا باسشىلارىنىڭ دا ولاردى قولداۋشىلاردىڭ دا، تۇركىستاننىڭ وڭايشىلىقپەن بوستاندىققا جەتە المايتىندىعىن جاقسى تۇسىنگەندىگىن جانە قاۋىپتىڭ قاي جاقتان تونگەنىن سەزگەندىگىن ايقىن كورۋگە بولادى.
حالىقتىڭ ءوز وكىمەتىن قورعاۋعا دايىن ەكەندىگىن كورسەتۋگە، جاڭا عانا قۇرىلعان ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ تۇركىستاندىقتاردى ءوز ماڭىنا توپتاستىرۋعا، دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ رەاكتسياعا جول بەرمەۋگە جانتالاسا ارەكەت جاساۋى سونىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟
«تۋركەستانسكي ۆەستنيك» گازەتىنىڭ 5 جەلتوقسانداعى 18-سانىندا 1 جەلتوقساندا قابىلدانعان، تۇركىستاننىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى قول قويعان ۇندەۋى جاريا­لاندى. وندا «تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ» قۇرىلۋ سەبەبىن، ماقساتىن، پرينتسيپتەرىن جانە مىندەتتەرىن ايتا كەلە، توتەنشە ولكەلىك مۇسىلماندار سەزىنىڭ اتىنان تۇركىستاننىڭ بارلىق ازاماتتارىن: «مۇسىلمانداردى، ورىستاردى، ەۆرەيلەردى، جۇمىسشىلاردى، سولداتتاردى جانە شارۋالاردى، ولكەنى مەكەندەگەن بارلىق تايپالاردى جانە حالىقتاردى، جەرگىلىكتى جانە قالالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىن، ساياسي، قوعامدىق جانە جەكەمەنشىك مەكەمەلەردى تۇركىستان حالىق وكىمەتىنىڭ ماڭىنا توپتاسۋعا جانە وعان تاپسىرىلعان اسا اۋىر مىندەتتەردى اتقارۋعا ءوز كومەكتەرىن بەرۋگە شاقىردى. ۇندەۋ: «بۇعاۋدان بوساعان تۇركىستاننىڭ ءوز جەرىنىڭ قوجاسى رەتىندە ءوز تاريحىن ءوزى جاسايتىن ساعاتى سوقتى!»، - دەپ اياقتالادى.
ۇندەۋگە اۆتونوميالىق تۇركىستان ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى: تىنىشباەۆ، شوقاەۆ، حودجاەۆ، يۋرگۋلي-اگاەۆ، ماحمۋدوۆ، ورازاەۆ، شاگياحمەدوۆ جانە گەرتسفەلد قول قويعان.
تۇركىستان بوستاندىعىنا تونگەن قاۋىپتىڭ كۇننەن-كۇنگە كۇشەيۋى، قاسيەتتى ولكەگە سەبىلگەن دەموكراتيا ۇرىعىنىڭ ونبەي جاتىپ اياققا تاپتالۋ قاۋپىنىڭ ارتۋى تۇركىستان حالقىن كوشەگە شىعۋعا، ءسويتىپ ەركىن بىلدىرۋگە ءماجبۇر ەتتى. سونداي شارالاردىڭ ءبىرى تاشكەنتتە، ەسكى قالادا وتكەن 50 مىڭنان استام ادام قاتىسقان ميتينگى تۋرالى «تۋركەستانسكي ۆەستنيك» گازەتى 8 جەلتوقسانداعى 20-سانىندا: «شەشەندەر ەرەكشە تولقۋ ۇستىندە، جىلاپ تۇرىپ ادىلەتسىزدىكتىڭ، زاڭسىزدىقتىڭ اياقتالعانىن، تۇركىستاندى مەكەندەگەن بارلىق حالىقتاردىڭ تەڭدىك جانە ءوزارا قاتىناسى جاعدايىندا جاڭا ءومىردىڭ باستالعانىن ايتتى»، - دەي كەلە، ميتينگىگە قاتىسقاندار ءبىر اۋىزدان قابىلداعان قاۋلىدا: «بىزدەر مۇسىلماندار... تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ جاريالانعاندىعىن تولىق قولدايمىز جانە قوقاندا سەزد قابىلداعان قاۋلىلارعا قوسىلامىز... بارلىق مۇسىلمانداردى تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ ۇكىمەتى ماڭىنا توپتاسۋعا، ەركىن تۇركىستاننىڭ تۋىسقان حالىقتارى اراسىندا ازامات سوعىسىنا، بەكەر قانتوگىسكە جول بەرمەۋ ماقساتىندا بارلىق مۇمكىن بولعان بەيبىت جولدارمەن ولكەنىڭ ءىس-جۇزىندە اۆتونوميا الۋىنا كومەكتەسۋگە شاقىرامىز» دەلىنگەنىن جازدى.
بىراق، تۇركىستاننىڭ بوستاندىققا ۇمتىلۋى ەلدىڭ بارىنە بىردەي ۇناعان جوق. كەڭەس وكىمەتى، بولشەۆيكتەر پارتياسى وزدەرىنىڭ اۆتونومياعا قارسى كوزقاراستارىن، دۇشپاندىق پيعىلدارىن ءباسپاسوز ارقىلى اشىق ءبىلدىردى. سوندىقتان سەزد شەشىمىنە تونگەن قاۋىپ نەگىزسىز ەمەس ەدى.
قاراشانىڭ باسىندا تۇركىستان ولكەسىنىڭ ورتالىعى تاشكەنت قالاسىندا كۇش قولدانۋ ارقىلى، وكىمەت بيلىگىن تارتىپ العان بولشەۆيكتەر، ولكەدە تاعى ءبىر وكىمەتتىڭ ومىرگە كەلگەندىگىمەن كەلىسە المادى. العاشقى كۇندەردەن باستاپ-اق تەك قارۋدىڭ كۇشىنە سۇيەنگەن بولشەۆيكتىك وكىمەت، بۇرىنعى زاڭدى يەلەرىنەن تارتىپ الىپ، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ورگاندارىنا اينالدىرعان «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى 2 جەلتوقسانداعى 185-سانىندا، «تۇركىستان مۇسىلماندارىنىڭ جوعارى فورۋمىنىڭ شەشىمى تۋرالى، «ك اۆتونومي تۋركەستانا» - دەگەن ماقالا جاريالادى. تۇركىستان حالقىنىڭ تاريحى ءۇشىن اسا قۇندى قۇجات بولىپ تابىلاتىن بۇل ماقالادان، بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ ەكىجۇزدى ساياساتىنىڭ ءمانىن ايقىن كورۋگە بولادى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

وندا: «رەسەيدى مەكەندەگەن ۇلتتارعا ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعىن بەرۋ تۋرالى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ دەكرەتىن ولكەلىك جالدامالى ءباسپاسوز، بۇراتانا حالىقتاردىڭ جاڭا وكىمەتكە دەگەن قارسى قوزعالىسىن تۋعىزۋ ماقساتىندا ارسىزدىقپەن بۇرمالاپ جەتكىزۋدە.
ناتيجەسىندە قوقاندا «توتەنشە جالپى­مۇسىلماندىق ولكەلىك سەزد «تۇركىستان ۋاقىتشا كەڭەسى» مەن «تۇركىستان حالىق باسقارماسى» باسقاراتىن «تۇركىستان اۆتونومياسى» دەگەندى جاريالادى.
بۇراتانا حالىقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جانە تاۋەلسىزدىك جولىنداعى جاساعان بارلىق قادامدارىن قولداي وتىرىپ، حالىق كوميسسارلار كەڭەسى حالىق ەركىن بۇرمالاۋعا ەشقانداي دا جول بەرمەيدى.
حالىق كوميسسارلار كەڭەسى ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقى تۋرالى دەكرەتتى پرولەتارياتتىق قالىڭ مۇسىلمان بۇقاراسىن جىرتقىشتارعا تالاتۋ ءۇشىن قابىلداعان جوق» دەلىنگەن.
ءوزىنىڭ مازمۇنى جاعىنان ەكىجۇزدىلىكتىڭ، ارسىزدىقتىڭ ناقتى ۇلگىسى بولىپ تابىلاتىن بۇل دەرەكتە، تۇركىستاننىڭ وزدەرىن-وزدەرى جاريالاعان جاڭا بيلەۋشىلەرى: «...تۇزەمدىكتەردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جانە تاۋەلسىزدىك جولىنداعى جاساعان بارلىق قادامدارىن قولداي وتىرىپ.... حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى سەندەرگە بيلىكتى ەش ۋاقىتتا بەرمەيدى»، - دەپ اشىقتان اشىق جاريالاعان.
مۇنداي شىن نيەتىن بۇركەمەلەۋدىڭ تۇرپايى ءارى ەبەدەيسىز ءتاسىلىن بولشەۆيكتەر ەرتەڭىنە تاعى قايتالادى. اتالعان گازەتتىڭ 186-سانىندا جاريالانعان ماقالادا ولار سەزگە تىكەلەي جالا جابۋعا، ونىڭ ماڭىزىن جوققا شىعارۋعا، زاڭسىزدىعىن دالەلدەۋگە تىرىستى. ولار ەندى: «تەك ءبىر نارسە انىق، تۇزەمدىك ەڭبەكشى حالىق سەزگە دەلەگات سايلاۋعا قاتىسقان جوق، دەمەك، سەزد ەشقانداي دارەجەدە تۇركىستاننىڭ دەموكراتيالىق تۇزەمدىك حالىق بۇقاراسىنىڭ ەركىن بىلدىرە المايدى.
مۇسىلماندار اۆتونوميانى تەك قانا جۇمىسشى جانە سولداتتار دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەستەرىنەن عانا الا الادى... سوندىقتان ولار بارلىق ەزىلگەن ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقى ءۇشىن كۇرەسۋشى، رەۆوليۋتسيالىق دەموكراتيامەن - جۇمىسشى، سولدات جانە شارۋالار دەپۋتاتتارىمەن بىرگە بولۋلارى كەرەك»، دەيدى.
سول كۇندەردەگى تۇركىستاندىق باسىلىمداردان بولشەۆيكتەردىڭ ارسىزدىعى جاعىنان تەڭدەسى جوق بۇل ەكى ماقالاسى، م.شوقايدىڭ سوزىمەن ايتساق، «... پرولەتارياتسىز» جانە «پرولەتاريات» دەگەن ءسوزدى ەشكىم ەستىمەگەن»، تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ «.... مۇسىلمانداردىڭ «قالىڭ پرولەتارلىق بۇقاراسىن» تۇركىستاندىقتاردان قۇتقارماق نيەتى، ولكە تۇرعىندارىنىڭ جاپپاي اشۋ-ىزاسىن تۋعىزعانىن كورۋگە بولادى. مىسالى گازەتتەر ميتينگىلەردە، دەمونستراتسيالاردا، جەرگىلىكتى سەزدەردە تۇركىستاندىقتاردىڭ قوقان سەزىنىڭ شەشىمدەرىن قولداپ، بولشەۆيكتەرگە قارسى نارازىلىق بىلدىرگەندىگى تۋرالى كوپتەگەن حابارلار جاريالاعان. مىسالى «تۋركەستانسكي ۆەستنيك» گازەتىنىڭ 6 جەلتوقسانداعى 19-سانىندا، بولشەۆيكتەردىڭ جوعارىداعى ەكى ماقالاسىنا تەرەڭ تالداۋ جاساعان، گازەت قىزمەتكەرى يۋ.پوسلاۆسكيدىڭ كولەمدى ماقالاسى جاريالانعان. ماقالادا كوميسسارلاردىڭ سەزد تۋرالى دا، ورتالىقتىڭ ۇندەۋى تۋرالى دا، كوپ نارسەنى بىلمەيتىندىگىن، سەزدىڭ تۇركىستاندىقتاردىڭ شىن ەركىن ءبىلۋدىڭ بىردەن-ءبىر مۇمكىن جولى، قۇرىلتاي جينالىسىن شاقىرۋعا جاسالىنعان ناقتى جانە قاجەتتى العاشقى قادام ەكەندىگىن ايتا كەلە، اۆتور، بولشەۆيكتەر ماقالالارىنىڭ ءمانىن، ولاردىڭ تۇپكى ماقساتىن وتە ءدال كورسەتىپ بەردى. سوندىقتان، ءومىردىڭ ءوزى دۇرىستىعىن دادەلدەپ بەرگەن، يۋ.پوسلاۆسكيدىڭ تۇركىستان دەموكراتتارىنىڭ ويىن بىلدىرەتىن وسى ماقالاسىنان تۇپنۇسقالىق ۇزىندىلەر كەلتىرەيىك:
«....ليتسەمەرنىمي، پو سۋششەستۆۋ سۆوەمۋ گلۋبوكو رەاكتسيوننىمي ي يمپەرياليستيچەسكيمي سسىلكامي نا «ساموزۆاننوست» سەزدا، نا «فالسيفيكاتسيۋ» نارودنوي ۆولي، وفيتسيالنىي ورگان تاك نازىۆاەموگو سوۆەتا نارودنىح (رۋسسكيح) كوميسساروۆ تۋركەس­تانس­كوگو كرايا، سليشكوم نەۋداچنو پريكرىۆاەت كورىستنوە جەلانيە نيچتوجنوي ۆوورۋجەننوي كۋچكي زاۆوەۆاتەلەي پوپولزاۆاتسيا زاحۆاچەننوي ۆلاستيۋ دليا سۆويح، نيچەگو نە يمەيۋششيح وبششەگو س زاداچامي ۆسەي رۋسسكوي رەۆوليۋتسيوننوي دەموكراتي، تسەلەي.
ۆى حوتيتە زنات ۆسەگو مۋسۋلمانسكوگو نارودا تۋركەستانا - تاك سپوسوبستۆۋيتە سوزىۆۋ ۆ كراتچايشي سروك تۋركەستانسكوگو ۋچرەديتەلنوگو سوبرانيا، پرەدستاۆيۆ ۆ نەم مۋسۋلمانام چيسلو مەست، سووتۆەتسۆۋيۋششەە يح چيسلەننوستي، ي ۆى ۋزناەتە يستيننۋيۋ ي نەپرەكلوننۋيۋ ۆوليۋ تۋركەس­تانا. ودنو موجنو سكازات ۋجە سەيچاس: ناسيلنيكام ي ۋبيتسام ۆ نەم نە بۋدەت مەستا» - دەسە (پوسلاۆسكي يۋ. ۆوليا تۋركەستانا ك سامووپرەدەلەنيۋ. «تۋركەستانسكي ۆەستنيك»، 1917 گود. № 19, 6 دەكابر.), سول گازەتتىڭ 9 جەلتوقساندا جاريالانعان تەلەگراممالاردا: «مۇسىلمان ەڭبەكشىلەرىنىڭ ەكىنشى فەرعانا وبلىستىق سەزى ... مۇنداي وسەك-اياڭ تاراتۋشى گازەتتەردىڭ حالىقتار اراسىندا الاۋىزدىق تۋدىراتىن ايتا كەلە قاۋلى ەتەدى: وسى تاقىرىپقا بايلانىستى بولشەۆيكتىك قاراجۇزدىلىك گازەتتەردىڭ ارانداتۋشىلىق ماقالالارىنا نارازىلىق بىلدىرەدى جانە سالتاناتتى تۇردە ەڭبەكشى مۇسىلماندار قولدان كەلگەن بارلىق شارالاردى پايدالانىپ اۆتونوميالى تۇركىستاننىڭ ۋاقىتشا وكىمەتىن قولدايدى.
مۇسىلمان ۇيىمدارىنىڭ وبلىستىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى ميرزا ازمەدوۆ» دەلىنگەن.
وكىنىشكە قاراي، بولشەۆيكتەر پارتياسىن حالىقتىڭ جاپپاي نارازىلىعى دا، دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ قارسىلىعى دا توقتاتا المادى. كوپ ۇزاماي، 1918 جىلدىڭ 11 اقپانىندا زەڭبىرەكتىڭ كۇشىمەن تۇركىستان ۋاقىتشا وكىمەتى قۋىلىپ تاراتىلدى، ونىڭ ورتالىعى بولعان قوقان قالاسى تالقاندالدى. ءسويتىپ بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسى سياقتى، تۇركىستان ولكەسىنە دە ازامات سوعىسى كۇشتەپ تاڭىلدى. ناتيجەسىندە قاسيەتتى تۇركىستان جەرىندە ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان بولشەۆيكتىك ديكتاتۋرا ورنادى. وسىلاي تۇركىستان حالقىنىڭ زاڭدى قۇقى، تالاپ-تىلەگى، ارمان-ماقساتى، ءبارى دە اياققا تاپتالدى.

سونىمەن كەزىندە ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانعان ماقالالاردى تاريحي دەرەك كوزدەرى رەتىندە تالداۋ، «تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ» جاريالانۋىن ولكەنىڭ وبەكتيۆتى ساياسي-ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ زاڭدى قورىتىندىسى ەكەندىگىن ايقىن كورسەتسە، كەرىسىنشە، بولشەۆيكتەردىڭ تۇركىستاندا وزدەرىنىڭ شەكسىز ۇستەمدىگىن ورناتۋى تۇركىستان تابيعاتىنا جات، ەشقانداي دەموكراتيالىق نورمالارعا سىيمايتىن، زورلىقشىل ارەكەت ەكەندىگىن كورسەتتى. ونى كەش تە بولسا، ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەدى. حالىق بۇقاراسىنان تىرەك تاپپاعان بيلىكتىڭ ماڭگىلىك بولا المايتىندىعىن تاريح تاعى ءبىر رەت كورسەتىپ بەردى.

قامبار اتاباەۆ
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور.

"تۇركىستان" گازەتى