ۇلت مۇددەسى (مەملەكەت مۇددەسى) جولىنداعى ۇلى كۇرەس قاي زاماندا دا ءبىر ساتكە توقتاعان ەمەس. بۇل كۇرەستىڭ مازمۇنى وزگەرمەيدى. تەك فورماسى عانا زامانىنا قاراي اۋىسىپ وتىرادى. ال، كۇرەسكەردى ۇلت تۋدىرادى. قازاق ەلىنىڭ بۇگىنگى تەرريتوريالىق، مەملەكەتتىك، مادەني-تاريحي جانە تىلدىك، حالىقتىڭ ءھام ۇلتتىق بىرتۇتاستىعى التىن باسىن الاشتىڭ باقىتى جولىنا بايگەگە تىككەن باتىر ۇلداردىڭ كۇرەسكەرلىگى مەن ەرلىگىنىڭ ەڭبەگى. سونداي ساردار تۇلعانىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى، ەكى عاسىر توعىسىنداعى ءولىارا شاقتا قازاقتىڭ كوشىن العا سۇيرەگەن، سول جولدا مەرت بولعان - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى التىنبەك سارسەنبايۇلى.

12-ءنشى قىركۇيەك - التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. ءتىرى بولسا، ەردىڭ جاسى ەلۋ كەلەر ەدى. ەلىمەن بىرگە تويلار ەدى.

ۇلت كۇرەسى جولىندا ولگەن ەردە ارمان جوق. ويتكەنى، قارا ورمان قازاقتىڭ جادىندا ءسوزى جاتتاۋلى، بەينەسى ساقتاۋلى.

التەكەڭنىڭ 50 جىلدىعىنا وراي، كوز تىرىسىندە جازىلعان ماقالالارىن، ءتۇرلى ماجىلىستەردە سويلەگەن سوزدەرى مەن باياندامالارىن بەرۋدى باستاپ وتىرمىز.

«اباي-اقپارات»

التىنبەك سارسەنبايۇلى. ۇشتاعان نەمەسە قازاقستاندا ءادىل سايلاۋ نەگە ارمان؟

ۇلت مۇددەسى (مەملەكەت مۇددەسى) جولىنداعى ۇلى كۇرەس قاي زاماندا دا ءبىر ساتكە توقتاعان ەمەس. بۇل كۇرەستىڭ مازمۇنى وزگەرمەيدى. تەك فورماسى عانا زامانىنا قاراي اۋىسىپ وتىرادى. ال، كۇرەسكەردى ۇلت تۋدىرادى. قازاق ەلىنىڭ بۇگىنگى تەرريتوريالىق، مەملەكەتتىك، مادەني-تاريحي جانە تىلدىك، حالىقتىڭ ءھام ۇلتتىق بىرتۇتاستىعى التىن باسىن الاشتىڭ باقىتى جولىنا بايگەگە تىككەن باتىر ۇلداردىڭ كۇرەسكەرلىگى مەن ەرلىگىنىڭ ەڭبەگى. سونداي ساردار تۇلعانىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى، ەكى عاسىر توعىسىنداعى ءولىارا شاقتا قازاقتىڭ كوشىن العا سۇيرەگەن، سول جولدا مەرت بولعان - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى التىنبەك سارسەنبايۇلى.

12-ءنشى قىركۇيەك - التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. ءتىرى بولسا، ەردىڭ جاسى ەلۋ كەلەر ەدى. ەلىمەن بىرگە تويلار ەدى.

ۇلت كۇرەسى جولىندا ولگەن ەردە ارمان جوق. ويتكەنى، قارا ورمان قازاقتىڭ جادىندا ءسوزى جاتتاۋلى، بەينەسى ساقتاۋلى.

التەكەڭنىڭ 50 جىلدىعىنا وراي، كوز تىرىسىندە جازىلعان ماقالالارىن، ءتۇرلى ماجىلىستەردە سويلەگەن سوزدەرى مەن باياندامالارىن بەرۋدى باستاپ وتىرمىز.

«اباي-اقپارات»

التىنبەك سارسەنبايۇلى. ۇشتاعان نەمەسە قازاقستاندا ءادىل سايلاۋ نەگە ارمان؟

التى اي بۇرىن ن.نازارباەۆ جارتى الەمگە جار سالعان ەدi. سايلاۋدى ادiلەتتi, تازا وتكiزەم دەپ ۋادە بەرگەن. ءبارiمiز دە بiزدiڭ ەلiمiزدە اقىرى بiر رەت بولسا دا ادiلەتتi سايلاۋ وتەتiن بولدى-اۋ دەپ ۇمiتتەنiپ ەدiك. تاعى دا بيلiك بەتiمەن جەر باسقانداي بولىپ وتىر. بiرiنشi رەت ەمەس. بiرنەشە رەت قاتارىنان. نازارباەۆ ۇيدەي ۋادەسiن ۇيە سالعان. بiزدi جانە قوعامدىق قاۋىمداستىقتى جارىلقاعىسى كەلگەن بولار.

سىرتتاي قاراعاندا مiن جوق سياقتى. 60 ميلليون توننادان استام مۇناي ءوندiرiپ جاتىرمىز! ونىڭ ءار بار­رەلiنiڭ باعاسى 60 دوللاردان اسىپ تۇسكەن. اقشا اعىل-تەگiل. ەلدiڭ جاعدايىن كۇرت تۇزەپ، قوقان-لوققىسىز، ۇرلىق-قارلىقسىز قايتا سايلانۋعا بولاتىنداي جاعدايى بار ەدi. نازارباەۆتىڭ ءوزi دە 60 جاستان اسىپ، ىستىق-سۋىعى باسىلعان كەز. بiر سوزبەن ايتقاندا، پايعامباردىڭ دانالىعىنا جەتپەسە دە جاسىنا جەتiپ، ساياسي رەفورما جاساۋعا، تازا سايلاۋ وتكiزۋگە تاجiريبەسi دە تولىققان، اقىلى دا كەمەلدەنگەن شاعى بۇل.

ونىڭ كەڭەسشiسi  ەرتiسباەۆ ءوز باستىعىن قازاقستاندىقتاردىڭ 60 پايىزىنان استامى قولدايتىنىن ايتادى. ول وپپوزيتسيانىڭ حالi مۇشكiل، كۇش-قۋاتى شامالى دەپ ساۋەگەيلەنەدi.

"الپىستاردى" ارقالانعاندار وندا نەلiكتەن ايتقانىنان اينىدى؟ ءادiل سايلاۋدىڭ اۋىلى قايدا قالدى؟ نە بولىپ جاتقانىنا كوز سالايىقشى.

بەلگiسiز بi­رەۋ­لەر جارماحان تۇياقبايدىڭ ءومi­رiنە قاۋiپ ءتون­دiرiپ، وسكەمەندە قاستاندىق ۇيىم­داس­تىر­دى. بەلگiسiز بi­رەۋلەر جابايى ارماندى العا سالىپ، ج.تۇياقبايعا شىمكەنتتە  تاعى دا قاستاندىق جاسادى. ونىڭ سەرiكتەرiنiڭ ومiرiنە قاۋiپ ءتوندiردi. بەلگiسiز بiرەۋلەر جۇزدەگەن مىڭ دانا ۇگiت ماتەريالدارىن ۇرلاپ كەتتi. بەلگiسiز بiرەۋلەر رەسپۋبليكانىڭ بارلىق جەرiندە  وپپوزيتسيا بەلسەن­دiلەرiنە قوقان-لوقى جاساپ، سوققىعا جىقتى. بەلگiسiز بiرەۋلەر وپپوزيتسيانىڭ قوستانايداعى كەڭسەسiن ورتەدi. بەلگiسiز بiرەۋلەر وپپوزيتسيا بەل­سەندiسi ەلەنا نيكيتينانىڭ قىزىن ۇرلاپ كەتتi. بەلگiسiز بi­رەۋلەر ءوز ۇيiندە زامانبەك نۇرقا­دiلوۆتi كوپە-كورنەۋ اتىپ ءولتiردi. تۇياقبايدىڭ ۇگiت ماتەريالدارىن تاسىعان كولiك تۇسiنiكسiز جاعدايدا جانىپ كەتتi.

ال ەندi وسىنىڭ بارiنە بيلiك قالاي قاراپ وتىر؟ ماسەلەن، پروكۋراتۋرا؟ ول قازiر تسەنزۋراعا اينالعان. سايلاۋالدى ناۋقانى كەزiندە جاڭا  مانساپقا يە بولدى.

قانداي باسىلىمدى شىعارۋعا بولادى، نەنi شىعارۋعا بولمايدى، شەشەتiن سولار. سايلاۋشىلاردىڭ قانداي فيلم كورەتiنiن دە  وزدەرi شەشەدi. رۇقسات بەرۋ، تىيىم سالۋ - ءوز قولدارىنداعى شارۋا. كۇللi قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ تابانىنان تاۋسىلىپ، تەنتiرەپ ءجۇرiپ قۋاتىنى - "باي ەلدەگi كەدەيشiلiكتi جەڭەمiز" دەرەكتi فيلمi. قۇددى ەلiمiزدەگi كەدەي­شiلiكتiڭ باستى سەبەبi وسىندا جاتقانداي! ەگەر بۇل فيلمدi تارتىپ الۋ جۇمىسسىزدىقتىڭ جانە جوقشىلىقتىڭ پروبلەمالارىن وزiنەن-ءوزi شەشiپ بەرە السا، وندا بارلىق فيلم تاسپالارىن وپپوزيتسيا ەرiكتi تۇردە بيلiكتiڭ قولدارىنا تابىستار ەدi. ال پوليتسيا نە بiتiرiپ ءجۇر؟ مالiمدەمەلەر جاساۋعا ماشىقتاندى، اياۋسىز كۇرەس ۇستiندە. قىلمىسكەرلەرمەن، جەمقورلارمەن ەمەس. وپپوزيتسيامەن. جارماحان تۇياقبايدىڭ ۇگiت ماتەريالدارىمەن، ونىڭ سەنiمدi وكiلدەرiمەن، ۇگiتشiلەرiمەن كۇرەسۋدە. پوليتسيانىڭ قوسىمشا قىزمەتi - وپپوزيتسيانىڭ ۇگiت ماتەريالدارىنىڭ كەڭiنەن تارالۋىنا جول بەرمەۋ. ساليقالى پولكوۆنيكتەر مەن شيكiلiگi كەتپەگەن سەرجانتتاردىڭ  اڭدىعانى - وپپوزيتسيا. ۇستايدى. قاماۋعا اپارادى. تەرگەيدi, تەكسەرەدi. سەس كورسەتەدi. الدايدى، اربايدى. وزدەرiمەن "ىنتىماقتاسۋعا" شاقىرادى. اسiرەسە، جاستارعا اۋەس. شاماسى، تەز بۇزىلىپ كەتەتiن ء"ونiم" ساناسا كەرەك ولاردى. تەز بۇزىلىپ كەتەتiن ء"ونiم­دەردiڭ" باس­قا جاقتا وتىرعانىن بۇلار قايدان بiلسiن. بiلسە پوليتساي بولا ما...

قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى بiلەك ءتۇرiنiپ كiرiسكەن. ساياسي بەلسەندi ازاماتتاردى تۇتقىنداۋ باستالدى. ءپا­تەرلەر مەن كەڭسەلەردi تiنتكiلەۋ ۇيرەنشiكتi ادەتكە اينالعان. اقىلعا سىيىمسىز قىلمىستىق iستەردi قوز­عاۋعا  ارلانبايتىن بولدى. وپپوزيتسيانى جالعان اقشا جاساۋشىلار ساناتىنا قوسۋعا قاتتى ارەكەتتەندi. اقتوبەلiك پوليتسەيلەرگە سەنسەك، وپپوزيتسيا جالعان اقشالار باسۋعا كوشiپتi-مىس. بۇل كادiمگi ءوز گازەتتەرiن باستىراتىن قاراپايىم باسپاحاناعا قولى جەتپەي جۇرگەن وپپوزيتسيا تۋرالى ايتىلعان اڭگiمە. ال، ولار اقشا باسۋعا قاجەتتi ساپالى باسپاحانانى قايدان تابا قويسىن. وتiرiكتەرi ورگە باسپاي، كوپ ۇزاماي ماسقارا بولدى. ەلگە جالعان اقپارات تاراتتى. باستى ماقساتتارى سول بولسا كەرەك.

ارنايى قىزمەتتەر ولاردان اسىپ تۇسپەسە، كەم سوقپايدى. وپپوزيتسياعا يت بiتكەندi يتەرiپ تاستايدى. ەرتەرەكتە پەترۋشوۆانىڭ ءۇيiنiڭ iرگەسiنە ولگەن يتتi لاقتىرىپ كەتiپ ەدi. بۇگiندە سونداي ولەكسەنi قوعامعا لاقتىرىپ جاتىر. وپپوزيتسيا قارۋلى كوتەرiلiسكە دايىندالىپ جاتىر-مىس دەيتiن قاۋەسەتتi قاڭقىلداتىپ ءجۇر. ول ءۇشiن شەتەلدەن قارۋ-جاراق جەتكiزiپتi-مiس. وپپوزيتسيا 74 مىڭدىق اسكەرمەن شايقاساتىنداي قول جيناپ ۇلگەرiپ پە؟ الدە، ءوز ەلiندە قانتوگiس جاسايتىنداي جاۋاپسىز با ەكەن؟ ولاردىڭ بارلىعى دەرلiك ەل باسقارعان حالىقشىل ازاماتتار ەمەس پە؟ بيلiك وكiلدەرiنiڭ قورقىنىشى بولمايتىندى بولارداي، وتiرiكتi شىنداي ەتiپ دابىرا جاساۋمەن باسىلا قويماس. قورقاقتار مەن سۋايتتاردىڭ ايىرماشىلىعى شامالى.

سوت جۇيەسi دە قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان جوق. ولار وپپوزيتسيانىڭ كوشباسشىلارىنا قارسى قىلمىستىق iستەردi ينە-جiپ الىپ تiگiپ، تiزۋمەن اۋرە. وپپوزيتسيونەر بولسا بولعانى، قىل­مىس­تىق باپ تابىلا جاتار دەيدi. تiپتi وراز جاندوسوۆتى - "قۇرمەت" ور­دەنiنiڭ يەگەرiن دە سوتتادى! اتۋ جازاسىنا  كەسپەگەنiنە شۇكiرشiلiك ەتەيiك! اتاسىنا - ۇلكەن وراز جاندوسوۆقا جازا كەسكەندەي.

نازارباەۆتىق باق باسقالارىنان قالىسپايدى. ولار حارتياعا قول قويادى. پرەزيدەنتتiككە كانديداتتاردى سوگۋ-جامانداۋ جاقسى iس ەمەس قوي دەيدi. اسiرەسە، ۇكiلەپ وتىرعان جالعىزىمىزعا شاڭ جۋىتپايىق دەيدi. سويتەدi دە وپپوزيتسيادان ۇسىنىلعان كانديداتقا كۇل-قوقىس شاشادى. جاقپايتىن كۇيەسi قالمايدى. بiر گازەت ونىڭ قىزىنان ۇلكەن كولەمدەگi سومانىڭ  ۇرلانعانىن جازادى. بۇل گازەت ونداي ۇرلىقتىڭ كەزiندە مۇلدە باسقا ادامعا قاتىستى بولعانىن كورسەتۋدi ۇمىتىپ كەتiپتi. ول ادامنىڭ ج.تۇياقباي ەمەس، الماتى قالاسىنداعى قازiرگi اكiم ەكەنiن بiلمەگەنi مە؟ بiلەدi-اۋ. تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇ­تاققا دەگەن دالباسا تiرلiكتەرi بۇل.

ەگەر وسىنىڭ ءبارi ءادiل سايلاۋ اتالسا، وندا ءادiل ەمەسiنiڭ قانداي
بولعانى؟

نەلiكتەن نازارباەۆ سايلاۋدى ءادiل ءوتكiزە المايدى؟

بiرلەسە وتىرىپ اقىل تارازىسىنا سالىپ كورەيiكشi. ونداي قاراۋلىعى مەن قاراقشىلىعى باسىم سايلاۋ ەلiمiزگە نە بەرەدi? قوعامعا، ونىڭ ءاربiر ازاماتىنا؟ اقىرىندا ازامات نازارباەۆقا؟ سونىمەن، نازارباەۆ نەلiكتەن ءادiل سايلاۋ وتكiزە المايدى؟ تىم بولماسا بiر رەت. بارلىق تاۋەلسiزدiك جىلدارى iشiندە، ءوزi باس­قارعان 15 جىلدا نەگە ونداي قادامعا بارا المادى؟ نەلiكتەن ول بۇل جولى دا  لاس، تايعاق سوقپاققا ءتۇستi? ۇيرەنشiكتi بولعانىمەن، قاۋiپتi ەمەس پە؟

شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ونىڭ بiرنەشە سەبەبi بولۋى دا ىقتيمال. بiرەۋلەر ادiلەتسiز سايلاۋ وتكiزۋ قانىنا سiڭگەن ادەتi دەيتiن شىعار. ءيا، ونداي پiكiردiڭ دە جانى بار. ادەت - ول ۋاقىت وتە كەلە مiنەز بەن ەرiك-جiگەردi الماستىراتىن نارسە.

بiراق نازارباەۆ بالدىرعان ەمەس. كوزi ۇشقىنداعان ءجاسوسپiرiم ەمەس. ءوزiنiڭ جامان ادەتتەرiنەن ارىلۋعا ارەكەتتەنگەن جەتكiنشەك ەمەس. جىلىنا 15 ميلليون تۇرعىنعا 60 ميلليون  توننا مۇناي وندiرەتiن بiزدiڭ ەلiمiز بۇل زالالدى ادەتتەن نەلiكتەن ارىلا المايدى؟ ءاربiر قازاقستاندىققا شاققاندا 4 توننا مۇناي ءوندi­رەتiن ەلدە؟ ميلليونداعان توننا كەن مەن قازبا بايلىق وندiرەتiن، ونى ەلi­مiزدiڭ ءاربiر تۇرعىنىنا شاققاندا تاعى دا بiرنەشە  توننادان كەلەتiن مەملەكەتتە! قازiرگi الەمدiك وسكەلەڭ باعا جاعدايىندا! وسى بايلىقتان حالىق ءوز ۇلەسiن السا، بيلiككە قارسى كەلiپ نەسi بار؟ ءادiل قوعام ورناتقان باسشىنى قولداپ وتىرا بەرمەي مە؟

دەمەك، ادەت ەمەس قوي؟

سولاي دەيiك.

بالكiم، بۇل سەنiم شىعار؟ بالكiم، ول ءوزiنiڭ مەسسياندىق ارتىقشىلىعىنا يلانعاندىعى سونشالىقتى، تiپتi حالىقتىڭ پiكiرiمەن ساناسۋ قاجەت ەمەس دەپ ەسەپتەيتiن شىعار؟ مۇمكiن، بۇل سونداي بiر ۇستانىم شىعار؟ ەشقاشان دا ءادiل سايلاۋ وتكiزگەن جوقپىز، وتكiزۋ قاجەت تە ەمەس! دەپ تۇيگەن بولار. قازاق مەنسiز كۇن كورە المايدى، ال مەن ولارسىز دا كۇن كورەم دەگەن استام پيعىلعا بوي الدىرعان جوق پا؟ ءيا، ول دا مۇمكiن. كەيبiر سوزدەرiنە قاراساڭ، سولاي دا سياقتى. الايدا بۇعان دا سەنگiڭ كەلمەيدi. نەلiكتەن؟ ويتكەنi ول دا ەت پەن سۇيەكتەن جارال­عان ادام. اقىلسىز دا ەمەس. ايتارلىقتاي سۇڭعىلا. تاريحتى جاقسى بiلەدi. تاريحتا قالعىسى كەلەدi. اتاتۇرiكتەن كەم بولعىسى جوق. استانادا پيراميدا سالىپ جاتىر. الماتىدا ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى اتىن جامىلدىرىپ، جاڭا مۇراجاي جاساتۋدا. مۇنىڭ ءبارi تاريحتا قالۋ ءۇشiن ەمەس پە! تاريحقا جەتiك  ادام بولعاندىقتان، ول باسقا اۆتوريتارلىق بيلەۋشiلەردiڭ تاعدىرىنان حاباردار. ول ساددام حۋسەيننiڭ سايلاۋلاردا وسىنداي  جولمەن "جەڭگەنiن" بiلەدi. ول ماركوستىڭ دا وسىنداي جولمەن "جەڭگەنiن" بiلەدi. ميلوشەۆيچ تە وسىلايشا "جەڭگەن". اقاەۆ تا وسىلايشا "جەڭگەن". وسىلاي "جەڭۋ" قاجەت پە؟  ويتكەنi مۇنداي  جالعان "جەڭiس­تەر" - بۇل - كۇيرەۋدiڭ باس­تاماسى!

دەمەك، سەنiم دە، ۇستانىم دا ەمەس.

ن.نازارباەۆتىڭ ءادiل سايلاۋ وتكiزۋiنە نە كەدەرگi? بالكiم، وتكەن­دەگi قاتەلiكتەرi قولبايلاۋ بولىپ وتىرعان شىعار؟ الدە ەلگە بەلگiلi شەتەلدەگi جەمقورلىق شاتاقتارى مۇمكiندiك بەرمەي مە؟ ساياسي تۇتقىنداردىڭ سۇراۋى الدىدان شىعار دەپ جاسقانا ما؟ ويناقتاعان وتباسى مۇشەلەرiنiڭ قىلىقتارىنا جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدi دەپ تايسالا ما؟ سۇراق كوپ، كۇدiكتەن ارىلتار جاۋاپ جوق.

وپپوزيتسيا مەملەكەت باسشىسىنىڭ بەتiن بەرi بۇرۋعا ءوز تاراپتارىنان قادام جاساعان ەدi. وتكەن جىلدىڭ وزiندە باق ارقىلى مەن بiزدiڭ  ۇستانىمىزدى ايتقانمىن. بولاشاعىمىزدى ويلاساق، وتكەندi قازبالاۋدى قويالىق، "قازاقگەيتتi" بiز دۋىلداتپايىق، ال نازارباەۆ ەلدە ساياسي رەفورما جاساسىن. بولاشاقتا بيلiكتەگiلەر ونداي iسكە بارا المايتىنداي جۇيەگە كوشەيiك. بiزدەر بiر-بiرiمiزدi تۇرتكiلەۋمەن ەمەس، ەلدiڭ تۇرمىسىن iلگە­رiلەتۋدi ويلايىق دەگەن ەدiك.

بiزدiڭ ۇسىنىسىمىز  جاۋاپسىز قالدى. وكiنiشكە وراي. شاماسى ول پاتشانىڭ باسىنان وتكەن نارسە كۇناعا جاتپايدى دەپ ەسەپتەسە كەرەك. نەمەسە ريم پاپاسى كەلگەندە كۇنامدi كەشiردi دەپ جاڭساق ويعا قالدى ما ەكەن؟

ەندi بiر سەبەپتi ونىڭ ءوز بولمىسىنان iزدەپ كورەيiك. بۇرىن بiرiنشi حاتشى بولسا، ەندi پرەزيدەنت اتالادى. "ۆوستوك" ساعاتىنىڭ ورنىنا قولعا "رولەكس" تاعۋعا بولار. شارۋاشىلىق باسقارماسى اتەلەسiنiڭ پەنجەگiن شەشiپ تاستاپ، "ارماني" كوستيۋمiن كيiنەر. "ۆولگادان" بروندالعان "مەرسەدەسكە" اۋىسىپ مiنەر. بiراق سول ادام سول كۇيiندە قالماي ما؟ باسقا بiرەۋ بولىپ ايىرباستالىپ كەتپەيدi. ويى قالادى. تانىمى ساقتالادى. تانىم - بۇل اقيقات نارسە. ال پرەزيدەنتتiڭ تانىمى -  ءۇش ەسە اقيقات نارسە. ونىڭ وكiلەتتiگiن، ونىڭ ءوزi قۇرعان ساياسي جۇيەسiن ەسەپكە العاندا.

قالاي دەسەك تە،  ونىڭ ۇلكەن ساياساتتاعى "سۋبەكتيۆتiلiگiنە" قاراعاندا، ماسەلە ءبارiبiر كۇردەلiرەك. ۇلكەن  ەكونوميكاداعى ونىڭ جەكە شەشiمدەرi تۋرالى ايتپاعاننىڭ وزiندە. اسiرەسە، مەتاللۋرگيا سالاسىنداعى.

دەمەك، ماسەلە باسقادا!

سوندا ماسەلە نەدە؟ ماسەلە تازا سايلاۋدا ول جەڭە المايدى. ء"ادiل ساياسي دودادا نازارباەۆ نەلiكتەن جەڭە المايدى؟" دەيتiن سۇراققا جاۋاپ iزدەگەنiمiز ابزال.

كەلiڭiز، دەرەكتەرگە جۇگiنەيiك. بۇل­تارتپاس ءارi بەيتاراپ دەرەكتەرگە.

ون بەس جىلدا ەلiمiزدە 6 ميللياردەر پايدا بولدى. 6 ميلليارد تەڭگە ەمەس، 6 ميلليارد دوللارى بار الپاۋىتتار شىقتى.  كەيبiرەۋلەر ونىڭ سانىن 8-گە جەتكiزەدi. وسى كەزدە حالقىمىزدىڭ جارتىسىنان استامىنىڭ كە­دەيشiلiكتiڭ قامىتىن  كيگەنiن ەسكە الىڭىز. ازاماتتارىمىزدىڭ تورتتەن بiرiنiڭ  تاقىر كەدەيلiككە ۇرىنعانىن، ءار ادامنىڭ كۇنiنە بiر جارىم دوللار­عا كۇنەلتەتiنiن ويلاڭىز! بۇعان 15 جىلدا ەلiمiزدەن 100 ميلليارد دوللاردىڭ تەك شيكiزاتىن عانا شەتكە تاسىپ اكەتكەنiن قوسىڭىز! وسى ساندى وقىعاندا الەۋمەتتiك كۇيزەلiستەن بۇك ءتۇسiپ، سانسىراپ جاتقان اۋىلدار مەن قالالاردا بوسىپ جۇرگەن جۇمىسسىز باۋىرلارىمىزدى تاعى دا كوز الدىڭىزعا ەلەستەتiڭiز.

الگi ميللياردەردiڭ كوبiسi قازاقستانعا كەلگەنگە دەيiن ۇلكەن بيزنەس-ورتادا تانىلا قويماعاندار. اتى-ءجونi بەلگiسiز جالاڭاياقتار دەسە دە بولار ەدi. وندا ولار بايلىققا كiمنiڭ ارقاسىندا كەنەلدi? فرانتسيا، ۇلى فرانتسيا 200 جىلدا 6 ميللياردەردi شىعارا قويعان جوق! ال بiزدiڭ ەلدەن شىقتى. ءوز ازاماتتارىمىزدى ەمەس، باسقالاردى "جارىلقادىق". بۇعان ماقتاناتىن-شاتتاناتىن ءجونiمiز قاي­سى؟ بۇدان قاراپايىم ادامدارعا جىلۋلىق پەن توقشىلىق كەلەر دەيمiسiز؟ ولار مۇنداي ادiلەتسiزدiكتi قولداي قويار ما ەكەن؟ كەيبiر ەلدەردە "بiزدiڭ" ميلليار­دەرلەرiمiزدi iزدەس­تiرiپ جاتىر. جەمقورلىق iستەرi ءۇشiن، لاس اقشالارىن اينالىمعا سال­عانى ءۇشiن. قازا بەرسە، ولاردان بۇدان دا زور­عىلارى شىعار.

مەملەكەت مەنشiگiن جەكەشەلەندiرۋ­دiڭ قالاي جۇرگەنiن بiزدiڭ حالقىمىز بiلمەيدi دەپ ويلايتىندار، ءسiرا، اقىلىنان شاتاسقان بولار. الىپ مەتاللۋرگيا كومبيناتتارىنىڭ، iرi كولەمدەگi كەن ورىندارىنىڭ، مۇنايدىڭ، گازدىڭ، مەتالدىڭ، مۇناي-حيميا كەشەندەرiنiڭ كiمگە، قانشاعا بە­رiلگەنiن جۇرت بiلەدi. حالايىق وسىلاردى تاراتقاندا اقتىق شەشiمدi كiمنiڭ قابىلداعانىن دا جاقسى بiلەدi.

ميللياردتاعان سومالار شەتەلدiك ەسەپشوتتاردا نەگە جاتىر دەگەن ساۋال ادامداردى مازالامايدى دەپ ويلاۋ - اڭعالدىڭ الاڭعاسارلىعى. جەكە ەسەپشوتتا جاتقانى قالاي؟ "قاماۋعا" الىنعان ول ەسەپشوتتىڭ تاعدىرى نە بولادى؟ مۇنداي سۇراقتى ەكiنiڭ بiرi قويادى. ۇلتتىق قوردىڭ اقشالارى وزiمiزدە كادەگە اسپاي، نەلiكتەن شەتەلدiڭ "قىزىعىنا" اينالدى؟ ەلiمiزدە قاراجاتتىڭ تاپشىلىعىنان شەشiل­مەي جاتقان پروبلەمالار از با ەدi. ماسەلەن، جوندەلمەگەن مەك­تەپتەردi الىڭىز. جابدىقتالماعان اۋرۋحانالارعا قاراڭىز. گاز جەتپەگەن ەلدi مەكەندەردi, اۋىز سۋدان زارىققان اۋىلداردى قايتەسiز. ويدىم-ويدىم جولداردى ايتپاعاندا.

كورشi رەسەيدە نە بولىپ جاتقانىن ادامدار كورمەي-بiلمەي وتىر دەپ توپشىلاۋ دا اعاتتىق. وندا مۇنايدان تۇسكەن اقشالارعا ۇلتتىق دەڭگەيدەگi باعدارلامالاردىڭ جاسالعانىن، الەۋ­مەتتiك سالانى ساۋىقتىرۋ باعدارلاماسىنىڭ قولعا الىنعانىن قازاقستاندىقتار تەلەديداردان كورiپ، ەستiپ ءجۇر. الەۋمەتتiك ينفراقۇرىلىمعا قولداۋ كورسەتiلەتiنiن دە بiلەدi. ادامدار ونىڭ ءبارiن وزiمiزدەگi جاعدايمەن سالىستىرىپ بايقايدى. سويتەدi دە سۇراقتى قارشا بوراتادى. "نەگە بiزدە سولاي iستە­مەيدi?". بiزدiڭ ەلiمiز ودان كەم بە؟" رەسمي استانانىڭ ءسوزi بويىنشا كوپتەگەن كورسەتكiشتەر جونiنەن رەسەيدi ارتقا تاستادىق دەگەن ءوز ەلiمiزدە تۇرمىسىمىزدى نەگە تۇزەمەسكە؟ قازبا بايلىقتان تۇسكەن اقشانى ەلدiڭ كادەسiنە نەگە جاراتپاسقا؟

ايتا كەتەلiك، رەسەيدە ەلتسيننiڭ تۇسىندا وتباسى دەگەن ۇعىم بولدى. ساياسي-ەكونوميكالىق كۇش ەدi. ونىڭ قىزدارىنىڭ بiرi بiزدiڭ ساياسي انشiدەي بەلسەنiپ شىقتى. وتباسىنىڭ مەملە­كەتتiڭ iسiنە ارالاسۋى، مينيسترلەردi تاعايىنداۋى، حالىققا وكتەمسiپ اقىل ايتۋى سول كەزدە شىققان دەرت. الايدا بۇگiندە ولاردا مۇنداي پروبلەما جوق. پۋتيندi  بۇل جاعىنان العاندا "جەتiم" دەرسiڭ. جاقسى ماعىناسىندا ايتقاندا. بۇل بالكiم، رەسەي ءۇشiن جاقسى بولار. ال بiزدە سول دەرت اسقىنىپ بارادى. سايلاۋ قارساڭىندا ۇلكەن كۇيەۋ بالاسى راحات اليەۆتi ەلگە قايتاردى. سىرتقى iستەر مينيسترiنiڭ بiرiنشi ورىنباسارى  ەتiپ قويدى. قۇددى ۇلتتىق قازىنامىز سەكiلدi ارنايى جارلىعىمەن ورالتتى. بيزنەسمەندەر ساعىنىپ قالدى دەدi مە ەكەن؟ الدە ونىڭ تالاي تەپكiسiنەن وتكەن وپپوزيتسيونەرلەر مەن جۋرناليستەر ۇزاق كۇتiپ قالدى دەپ ويلادى ما ەكەن؟ وسى تاعايىنداۋ ارقىلى وتباسىنىڭ رەجيمنiڭ ساياسي قاڭقاسىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولiگi ەكەندiگiن بادىرايتا كورسەتتi. بۇعان قاناتتانعان داريعا نازارباەۆا ءوز اكەسiنiڭ ەلدi 35 جىل بويى باسقارۋى قاجەت ەكەندiگiن ءدۇيiم جۇرتقا جاريا ەتتi. سiز قالاي ويلايسىز: وتباسىنىڭ بيلiگi بiزدiڭ حالقى­مىز­عا قاجەت پە؟ وسىنداي وتباسىنا بiزدiڭ حالىق ءوز ەركiمەن داۋىس بەرە مە؟

ەلتسيننiڭ تۇسىندا رەسەيدە ءبارiن وليگارحتار بيلەپ-توستەدi. بەرەزوۆسكي. گۋسينسكي. تاعى سول سياقتىلار. ولار مينيسترلەردi تاعايىندادى، ورنىنان الدى. گازەتتەر مەن تەلەارنالاردى باۋىرىنا باسىپ قالدى. بانكiلەرiن اشتى. كاسiپورىنداردى ساتىپ الدى. وزدەرiنiڭ ساياسي پارتيالارىن قۇردى.

بۇگiندە بiزدە دە ءدال سونىڭ ءوزi قايتالانۋدا. مەن ونى "وليگارحتاردىڭ مiنەز كورسەتۋi" دەپ اتار ەدiم. ماشكەۆيچ باستاعان وليگارحتار مەن كومپانيالاردىڭ ءوز پارتياسى بار. لاتيفۋن­ديس­تەر دە اي قاراپ جۇرگەن جوق، پارتياسىن جاساقتادى. "قازاقمىس" دەپ اتالاتىن توپ  باس سەناتوردى پانالاپ، سونىڭ ارقاسىندا ساياسي جۇرiستەرiن باستادى. قارا دا تۇرىڭىز، تاياۋدا الەم ازاماتى ميتتال دا ساياساتقا كەلەدi! قازبا بايلىعىمىز عانا ەمەس، حالىقتىق سانامىز دا تالاپايعا تۇسەر كەز الدا.

پۋتين تiزگiندi قولعا ۇستاعاننان كەيiن وليگارحتاردى قاتتى قىستى جانە ساياساتتان ىعىستىردى. ال بiزدە ازiرشە ونداي قيمىل بايقالمايدى. وسى الپاۋىتتاردى تايراڭداتىپ قويعان بۇگiنگi رەجيمگە حالىق ءوز ەركiمەن داۋىس بەرە مە؟

ەلتسيننiڭ تۇسىندا رەسەيدi "اينالاسى" دەپ اتالاتىن توپ وكiلدەرi جاۋلاپ الدى. ونىمەن ۇلكەن تەننيس وينايتىندار ۇلكەن بيزنەسكە يە بولدى. نەمەسە ونىڭ باس كۇزەتشiسi ماڭىزدى ساياسي ماسەلەلەردi شەشۋگە ارالاستى. وندا تiپتi iس باسقارۋشى، ياعني شارۋاشىلىق مەڭگەرۋشiسi ۇلكەن ساياسي كولەمدەگi كوسەم تەكتەس كورiندi. ءدال قازiر سونىڭ ءبارi بiزدە قايتالانۋدا. ەلباسىن كiم اينالسوقتاسا سونىڭ ءسوزi ءجۇرiپ تۇر. ولاردىڭ سىبىرىنان ساياسات جاسالۋدا.

بiراق ەلتسين قاتەسiن ءتۇسiنiپ، ءوز ەركiمەن كەتە بiلدi عوي. جاي كەتكەن جوق، ءوز حالقىنان كەشiرiم سۇراپ، كەتتi.

ءوز ەركiمەن كەتۋ دەمەكشi. حالىقتىڭ بiر ادامنان شارشايتىنىن ەسكەرمەۋگە بولمايدى. بiرتەكتiلiكتiڭ بiرىڭ­عايلىققا اۋىسقانىنان جەريسiڭ. بiر ادامنىڭ بيلەي بەرگەنi حالىقتى قاجىتادى. جەمقورلىق پەن جالعاندىققا بەلشەسiنەن باتقان ونىڭ اينالاسى جيرەندiرەدi. حالىق ۇلكەندi-كiشiلi شەنەۋنiكتەردiڭ كۇندەلiكتi وزبىرلىعىن قولداي ما؟ اسiرەسە، ەل اراسىنداعى كiشكەنە باستىقتاردىڭ وزبىرلىعى ءوتiپ بارادى. ال جوعارى بيلiك تابەتiمەن تامساندىرۋدا. سوندىقتان  دا اكiمدەردi حالىققا سايلاتپاي وتىر. ءوزiڭiز ەسەپتەپ كورiڭiز: ەگەر 4 جەلتوقساندا وبلىستار مەن اۋدانداردىڭ اكiمدەرiنiڭ سايلاۋى وتەتiن بولسا، ولاردىڭ قانشاسى قايتادان اكiمدiككە قول جەتكiزەر ەدi. مەنiڭ ويىمشا، بiردi-ەكiلiسi عانا. ەندەشە اكiمدەرiن حالقىنا سايلاتپاي وتىرعان، جەمقورلىققا دەندەگەن توپتى اۋىزدىقتاماي وتىرعان بۇگiنگi بيلiككە حالىق داۋىس بەرە مە؟

ەندi كەلەسi بiر iلiكپە ءسوزدi وقيىق تا،  ويلانايىق، حالىق ونىڭ اۆتورى ءۇشiن داۋىس بەرەر مە ەكەن؟

ء"بارi كەرiسiنشە، ءبارi جامان، بiزدە ۇرلىق ەتەك جايعان، بiزدە اناۋ، بiزدە مىناۋ دەيتiندەردiڭ، قازاقستاندىقتاردى الدايتىنداردىڭ ءبارiن دە، جەلكەدەن ءتۇيiپ، قۋ كەرەك. قىرعىزستانعا جونەلتۋ كەرەك، كورسiن شىن مانiندە قاي جەردە جامان ەكەنiن. تۇسiنiكتi مە؟" بۇنى ايتقان شالباي قۇلماحانوۆ ەمەس! نەمەسە تايىر مانسۇروۆ ەكەن دەمەڭiز! بۇل نازارباەۆتىڭ الماتى قالاسىنداعى ەليتالىق "سامال" ىقشاماۋدانىندا بولعانىندا ايتقان، ءوز ۇستانىمىن بiلدiرگەن ءسوزi.

الدىمەن باسىن اشايىق. نازارباەۆ كiمدi "جەلكەدەن ءتۇيiپ قۋعىسى" كەلدi? جەمقورلىقتىڭ قانداي كولەمدە جايىلعانىن ءوز كوزدەرiمەن كورiپ جۇرگەندەردi مە؟ كەز-كەلگەن  شارۋا ءۇشiن بارiنە دە پارا بەرۋگە ءماج­بۇرلەنگەن ادامداردى ما؟ انىقتاما الۋ ءۇشiن شەنەۋنiكتەرگە تولە. بالالاردى وقىتقانى ءۇشiن تولە. اۋرۋحانالاردا ەمدەتكەنi ءۇشiن تولە. جۇمىس­قا ورنالاسۋ ءۇشiن تولە. ۇرىپ-سوقپاسىن دەسەڭ پوليتسەيلەرگە تولە. بيزنەسiڭدi جۇرگiزگەنiڭە شەنەۋنiكتەر كەدەرگi جاساماسى ءۇشiن تولە. جاماندىقتىڭ كۇندەلiكتi بەل ورتاسىندا جۇرگەن­دەردi ء"بارi جاقسى" دەمەگەنi ءۇشiن قۋاتىن بولسا، ەلدە كiم قالادى؟ قىرعىزدى نەگە كەمiتەدi? كەدەي ەل شىعار، بiراق ول باۋىرلارىمىزدا بiزدەگiدەي مۇناي، گاز، ءتۇستi مەتال جوق قوي. ولار تابيعي كەدەي بولسا، بiز قولدان جاسالعان جاساندى كەدەي ەمەسپiز بە؟

نازارباەۆتىڭ قيسىنىنا سالساڭىز، وندا "سامالدا" تۇرمايتىنداردىڭ ءبارiن "جەلكەدەن ءتۇيiپ" قۋ كەرەك پە؟ شەنەۋنiك نەمەسە وليگارح بولۋ باقىتىنا بولەنبەگەندەردiڭ ءبارiن بە؟ جاڭاتاستا، قاراتاۋدا، ابايدا، ساراندا، ساتباەۆتا، باسقا دا شاعىن قالالاردا تۇرۋعا، ءومiر سۇرۋگە ءماجبۇر ادامداردىڭ ءبارiن قاي قيىرعا اسىرامىز؟ مىڭداعان كەنتتەر مەن اۋىلدارداعى تۇرمىس تاۋقىمەتiن تارتقاندار ءجو­نiندە نە ايتار ەدi? كەدەيدiڭ ءبارiن قۋىپ شىقساق، كەدەيشiلiك جويىلار دەگەن ساۋەگەيلiك پە؟ الدە اڭگiمە اۋانىن "جەلكەدەن ءتۇيiپ" قۋاتىنداردىڭ پروبلەمالارى تۋرالى ايتىپ جۇرگەندەرگە، ياعني وپپوزيتسياعا قاراي بۇرعانى ما؟ بيلiكتiڭ بار بiتiرەر شارۋاسى ونسىز دا وسىعان بايلانعان. 2001 جىلدان باستاپ. وپپوزيتسيامەن كۇرەسۋدەن باسقا نە بiتiردi?

ن.نازارباەۆ قازاقستاندا كەدەيلەر جوق دەيدi. ارينە، ونىڭ  وتباسى  مۇشەلەرi اراسىندا كەدەيلەر جوق. ونىڭ اينالاسىنداعى شەنەۋنiكتەر دە كەدەي ەمەس. كەدەي وليگارحتار اتىمەن بولمايدى. بiراق ولاردىڭ جاعدايى جاقسى ەكەن دەپ تۇتاستاي حالىق تۋرالى قورىتىندى جاساۋ دۇرىس ەمەس. بالكiم، وعان "سامالعا" ەمەس، ودان باتىسقا قاراي بiر شاقىرىمداي ءجۇرiپ، سەيفۋللين كوشەسiنە بارعانى ءجون بە ەدi. ۇيسiزدەر مەن جۇمىسسىزدار تاۋلiك بويى ۇزiلمەيتiن سول كوشەنi كورسە. جوقشىلىقتان جەزوكشە بولىپ جۇرگەن قارىنداستارىمىزعا كوزi تۇسسە، ساعى سىنعان باۋىرلارىمىزبەن كوزi تۇيiسسە. ول "سامالداعى" سوزدەرiن سول كوشەنiڭ بويىندا تۇرىپ سويلەسە، "قىزۋ قولداۋ" تابار ما ەدi?

ەندiگi اڭگiمە ۇشتاعان جونiندە

قىتايدىڭ مافياسىن دۇنيەجۇزi "ۇشتاعان" دەپ اتايدى. بiزدiڭ ايتپاعىمىز باسقا ۇشتاعان بولماق.

بiزدiڭ ءوزiمiزدiڭ ۇشتاعانىمىز بار. ۇشتاعان - وشاقتىڭ ءۇش بۇتى سياقتى، قازiرگi رەجيمنiڭ تiرەكتەرi. بۇگiنگi پرەزيدەنت سايلاۋى وسى ۇشتاعاننىڭ - وتباسىنىڭ، اينالاسىنىڭ، وليگارحتاردىڭ - مۇددەسiنە قاراي وتكiزiلۋدە. وتكiزiپ جاتقاندار دا سولار. ارقايسىسى ءوز قامدارى ءۇشiن. بiراق ارقايسىسى ءوز ويىنا كەلگەنiن iستەۋدە. وزدەرiنiڭ دۇنيەتانىمدارىنا قاراي. وزدەرiنiڭ مادەني ورەسiنە، حالىققا دەگەن كوزقاراستارىنا وراي. قوعامعا، ەلگە قارىم-قاتىناسىنا قاراي. قازاقستاننىڭ قانداي بولاتىنىن كورگiسi كەلەتiندiگiنە قاراي. ماسەلەن 10, 20 جىلدان كەيiن.

وتباسىنىڭ بيلەپ-توستەي بەرگiسi كەلەدi. قازiرشە 20 جىلعا ءۇمiت ارتادى. بۇل تۋراسىندا پرەزيدەنتتiڭ "اسار" پارتياسىنىڭ سەزiندە ءمالiم­دەگەنi بار. مۇنى ءوز قىزى داريعانىڭ پارتياسىنىڭ سەزiندە ايتۋى تەگiن ەمەس. اتى-ءجونi اتالماعان ساياساتتانۋشىلار ەلدi ءدال بۇگiنگiدەي "وسىنداي قالىپتا" باسقارۋ قاجەتتiگiن وزiمە ايتتى-مىس دەگەن ەدi. "وسىنداي قالىپ" دەگەنiمiز نە؟ ونىسى: جوعارىدان تاعايىندالاتىن، ءوزi تاعايىندايتىن ءدال وسىنداي اكiمدەرمەن جانە مينيسترلەرمەن دەگەنi. ءدال وسىنداي بiرجاقتى، قازبا بايلىقتى ساتۋمەن شەكتەلەتiن شيكiزاتتىق ەكونوميكامەن. ءدال وسىنداي بيلiك ءبولiنiسiنiڭ مايموڭكە جۇيەسiمەن. ايتقاننان شىقپايتىن سوتتارمەن جانە قالتاداعى پارلامەنتپەن دەگەنi. ول ءۇشiن ءبارi دە بۇگiن قانداي بولسا،  ءدال سول قالپىندا قالدىرىلۋى تيiس.

بۇگiندە نازارباەۆ بالالارى مەن اۋلەتiنiڭ بيزنەسپەن اينالىسپايتىنىن دابىرايتا ايتىپ قويادى. سولاي-اق بولسىن. بۇعان ءوزiمiزدi كۇشتەپ سەندiرۋگە تىرىسايىق. داريعا دەپۋتاتتىق ايلىعىمەن كۇن كورەدi دەلiك. راحات - مينيستردiڭ ورىنباسارىنىڭ ايلىعىن قاناعات تۇتۋدا دەيiك. ايتالىق، ءاربiر قازاقستاندىق شايىنا نەمەسە كوفەسiنە قىمباتتاي بەرەتiن قانتتى سالار شاقتا "قانت ورتالىعى" تۋرالى ويلاماۋعا تىرىسسىن.  ايتالىق، ءاربiر ازامات ۇلتتىق تەلەارنانى قاراعاندا داريعانى ويلاماسىن. ال اۆتوكولiك يەلەرi قىمبات باعالى بەنزيندi قۇيعىزىپ جات­قاندا ولاردىڭ يەسiنiڭ تاعى بiر كۇيەۋ بالا ەكەندiگiن ەسiنە تۇسiرمەسiن. قوش دەلiك.

ەگەر ولاردىڭ ەشقايسىسى بيزنەسپەن اينالىسپايتىن بولسا، وندا بiر وتباسىندا  ءتورت ساياسي پارتيانىڭ بولۋىن سiز نەمەن تۇسiندiرەر ەدiڭiز؟

سارالاپ قاراڭىز.

"وتان" پارتياسىن نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزi باسقارادى.

"اسار" پارتياسىن نازارباەۆتىڭ قىزى - داريعا باسقارادى.

جاقىننان بەرi مۇسىلمانشىل، "قا­زاقستان تەمiر جولى" ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ بiرiنشi ۆيتسە-پرەزيدەنتi, نازارباەۆتىڭ نەمەرە iنiسi قايرات ساتىبالدى ەكولوگيالىق پارتيا قۇرىپ ءجۇر. بiلەتiندەر كاسiپكەرلەردiڭ قۇرعان "اتامەكەن" پارتياسىنىڭ ارتىندا نازارباەۆتىڭ تاعى بiر كۇيەۋ بالاسى تۇرعانىن ايتادى.

ماركسيزم كلاسسيكتەرiنە سەنسەك، "ساياسات - بۇل ەكونوميكانىڭ شوعىرلانعان الپەتi". بiر وتباسىنىڭ ءتورت پارتياسى وسى تەزيستiڭ اي­قىن ايعاعى. بۇل - فاكت!

سiز بiر وتباسى مۇشەلەرiنiڭ بiر مەملەكەتتە ءتورت پارتيا قۇرعانىن نەمەسە قۇرىپ جاتقانىن الەمنiڭ بiزدەن باسقا بiر ەلiنەن تاباسىز با؟ تiپتi افريكا قۇرلىعىندا جوق-اۋ.

قازاقستانداعى وتباسى - بۇل تۋىس­قاندىق قانا ەمەس. بۇل ساياساتتىڭ اۋقىمدى فاكتورى. دالiرەك ءتۇسiن­دiرسەك، قوعامدىق رەگرەسس فاكتورى.

ەندi ۇشتاعاننىڭ ەكiنشi تiرەۋiن قا­راس­تىرايىق. "اينالاسى" دەگەن اتاۋىنان ات ۇرiككەندەي. ولار - مينيسترلەر، اكiمدەر، اكiمشiلiك پەن ۇكiمەتتiڭ جوعارى شەندi شەنەۋنiكتەرi.

ولار دا بەلگiلi جارناماداعىداي "وسە تۇسۋدە". ولاردىڭ دا قارپىپ جەگiسi كەلەدi! اراندارى قانداي! بiر اساعاندا بايقوڭىردىڭ قارىزىنان 35 ميلليون دوللاردى بiر-اق قىلعىتادى. سiڭبەي قالادى-اۋ دەپ باس قاتىرمايدى. ار-ۇياتتىڭ تالماسى جوق، مازالامايدى دا. جۇمىس كەزiندە گولف ويناعاندارىنا قاراعاندا  دەنساۋلىقتارىن كۇتۋ - باستى ماقسات. كەيبiرەۋi تiپتi جۇمىرلانىپ، مايلانىپ، جىلتىراپ ءجۇر.

سولاردىڭ كەيبiرiن سالتىكوۆ-ششەدرين كەزدەستiرە قالسا، ءوز رومانىن قايتا جازىپ شىعار ما ەدi? تىم قۇرىعاندا جاقسىلاپ تۇرىپ تۇزەتەر-اۋ. گوگولدiڭ ء"ولi جاندارى" جالعاسى جوق بiر تومدىق بولماي، كوپ تومدىق شىعارماعا اينالعانداي ەكەن. اباي اتامىز دا قاراسوزدەرiن قايتا تولىقتىرىپ، اۋرە بولار ما ەدi?

سىبايلاس بيلiكتەگi بيۋروكراتيا وزدەرiن الماستىراتىن ەشكiم جوقتاي سەزiنەدi. ايتسە دە، ولاردىڭ تار قۇرساۋدا قالاتىن كۇندەرi دە از  ەمەس. توزاققا تاتىرلىق. بiر جاعىنان وتباسى، ەكiنشi جاعىنان وليگارحتار قىسقاندا  قۇلداي قۇراق ۇشادى. كiمگە جاعارىن بiلمەي، كiمنiڭ ساياساتىن ۇستانارىن تۇسiنبەي قىسىلادى.  بۇدان بولەك جايسىزدىققا ۇرىنباسا، ءوز ومiرلەرiنە وكپە ارتپايدى. كەرiسiنشە، ءۇرiپ iشiپ، شالقاقتاپ جاتار تiرلiگiنە ءماز. بۇلار دا قازاقستاننىڭ ءباز باياعى قالپىندا قالعانىن قالايدى. حالىقتىڭ وزدەرiنە قولى جەتپەسە بولعانى. ءسويتiپ، ۇستەمدiكتi جالتاقتاماي ءجۇر­گiزە بەرسە. قوعامعا، حالىق مۇددەسiنە قالاي قىزمەت كورسەتiپ جۇرگەنiن ەشكiم سۇراماسا، ەسەپ بەرۋدi تالاپ ەتپەسە بولعانى. بيۋدجەتتi باقىلاۋىنا ءال­دەكiم كەدەرگi كەلتiرمەسە، اقشا اعىمىن بولۋدە، قايتا بولۋدە قولدارىن قاقپاسا. بۇلارعا كەرەگi سول. حالىق اشتان ولمەيدi دەپ ءومiر سۇرەتiن وسىلار. بيلiك پەن حالىقتىڭ اراسى اپانداي بوپ اشىلىپ كەتۋiنە كiم كiنالi دەرسiز؟

وعان كiنالi كiم دەپ سۇرارسىز!

ارينە، ەلباسى. ول! ونىڭ جۇيەسi. ولاردى تاعايىندايتىن ءوزi. نازارباەۆتىڭ تاعايىنداعان ادامدارى ءوزدi­گiنەن "كiشiگiرiم نازارباەۆقا" اينالادى. بۇل تاعايىندالعاندار ەندi وزiنە "تارتىپ  تۋعانداردى" تاعايىندايدى! وسىلاي بولشەكتەنiپ، كوبەيە تۇسەدi. ارينە، كولەمدەرi كوكەلەرiنiڭ اۋقىمىنا قايدان جەتسiن. قۇلاش سiلتەستەرi وعان تەڭەسپەيدi. بiراق بiرiنە-بiرi "كرىشا". وبلىس، اۋدان، اۋىلداعى مانساپ يەلەرi تاۋەلدiلiكتiڭ تۇزاعىنا تۇسكەن. قىزمەت ورنىنا كەلۋi دە، جەمتiكتەس بولۋى دا، ەگiزدiڭ سىڭارىنداي ۇقساس.

ماتەريال التىنبەك سارسەنبايۇلى اتىنداعى قوردىڭ سايتىنان الىندى