شەرحان مۇرتازا: تىرىلەر ويلانسىن، كامال!..
شەرحان مۇرتازا. بۇل ەسىم - قازاق ادەبيەتى الىپتارىنىڭ كوش باسىنداعى ساناۋلىلارىنىڭ اراسىندا تۇر. ول - قازاق ادەبيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان قالامگەر. ول - الاشتىڭ قايراتكەر ۇلى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ەسىمىن قايتا تىرىلتكەن تەڭدەسسىز قالام يەسى. ول - قازاقتىڭ مۇڭىن مۇڭداعان، جوعىن جوقتاعان قايراتكەر. ول - قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ وزىندىك مەكتەبىن قالىپتاستىرعان ۇستاز. ول - قازاقتىڭ باسىنا تونگەن ءتۇرلى پالەدەن قۇتقارىپ قالۋ ءۇشىن
ءوز باسىن قاۋىپ-قاتەرگە تىككەن ازامات. ەڭ الدىمەن، شەرحان مۇرتازا - الاشتىڭ ۇلكەن جازۋشىسى.
ءبىز بۇگىن قارىمدى قالامگەر، ۇلت قايراتكەرىنىڭ ءارتۇرلى جىلداردا جازىلعان، ءارتۇرلى باسىلىم بەتتەرىندە جاريالانعان ماقالالارىنان ۇزىك-ۇزىك ويلارىن جاريالۋدى ءجون كوردىك.
***
... تالانتتار - راۋشان گۇلى سياقتى: جان-جاعىنا جۇپار شاشادى، كوڭىل اشادى. تىكەنى - ازابى وزىنە.
تالانتسىزدار شوشقاتىكەن سياقتى. گۇلدەمەيدى. ازابى - وزگەگە. جاماندىق سولاردان.
بەس كۇن قوناق ومىردە جارقىلداپ وتكەندەردىڭ ءبىرى - تاحاۋي احتانوۆ ەدى. ونىڭ دا ازابى از بولماعان. بىراق جايماشۋاق جارالعان.
ادەبيەت الەمىنىڭ تابالدىرىعىن اتتار-اتتاماس مۇحتار اۋەزوۆتەي الىپتىڭ وڭ نازارىنا ىلىككەن جىگىت جامان بولماس.
كەيدە تۇسىمە كىرەدى. جازۋشىلار وداعىنىڭ عۇمىرىنداعى ءبىر جىلىمىق كەزەڭ ەدى. «گورنىي گيگانتتا» جازۋشىلارعا ارنالىپ شىعارماشىلىق ءۇي سالىندى. كەرەمەتتەي ەمەس. بىراق سوندا عابيت مۇسىرەپوۆ جاتىپ، «ۇلپاندى»، «جات قولىندانى» جازدى.
شەرحان مۇرتازا. بۇل ەسىم - قازاق ادەبيەتى الىپتارىنىڭ كوش باسىنداعى ساناۋلىلارىنىڭ اراسىندا تۇر. ول - قازاق ادەبيەتىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان قالامگەر. ول - الاشتىڭ قايراتكەر ۇلى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ەسىمىن قايتا تىرىلتكەن تەڭدەسسىز قالام يەسى. ول - قازاقتىڭ مۇڭىن مۇڭداعان، جوعىن جوقتاعان قايراتكەر. ول - قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ وزىندىك مەكتەبىن قالىپتاستىرعان ۇستاز. ول - قازاقتىڭ باسىنا تونگەن ءتۇرلى پالەدەن قۇتقارىپ قالۋ ءۇشىن
ءوز باسىن قاۋىپ-قاتەرگە تىككەن ازامات. ەڭ الدىمەن، شەرحان مۇرتازا - الاشتىڭ ۇلكەن جازۋشىسى.
ءبىز بۇگىن قارىمدى قالامگەر، ۇلت قايراتكەرىنىڭ ءارتۇرلى جىلداردا جازىلعان، ءارتۇرلى باسىلىم بەتتەرىندە جاريالانعان ماقالالارىنان ۇزىك-ۇزىك ويلارىن جاريالۋدى ءجون كوردىك.
***
... تالانتتار - راۋشان گۇلى سياقتى: جان-جاعىنا جۇپار شاشادى، كوڭىل اشادى. تىكەنى - ازابى وزىنە.
تالانتسىزدار شوشقاتىكەن سياقتى. گۇلدەمەيدى. ازابى - وزگەگە. جاماندىق سولاردان.
بەس كۇن قوناق ومىردە جارقىلداپ وتكەندەردىڭ ءبىرى - تاحاۋي احتانوۆ ەدى. ونىڭ دا ازابى از بولماعان. بىراق جايماشۋاق جارالعان.
ادەبيەت الەمىنىڭ تابالدىرىعىن اتتار-اتتاماس مۇحتار اۋەزوۆتەي الىپتىڭ وڭ نازارىنا ىلىككەن جىگىت جامان بولماس.
كەيدە تۇسىمە كىرەدى. جازۋشىلار وداعىنىڭ عۇمىرىنداعى ءبىر جىلىمىق كەزەڭ ەدى. «گورنىي گيگانتتا» جازۋشىلارعا ارنالىپ شىعارماشىلىق ءۇي سالىندى. كەرەمەتتەي ەمەس. بىراق سوندا عابيت مۇسىرەپوۆ جاتىپ، «ۇلپاندى»، «جات قولىندانى» جازدى.
تاحاۋي احتانوۆ «شىراعىڭ سونبەسىندى» جازدى. مەن «قىزىل جەبەنىڭ» سوڭعى كىتابى «تامۇقتى» جازدىم.
الماي-بەرمەي، تاحاڭ مەنى ءىشتارتتى. ىنىسىندەي سىرلاستى. مەن ونىڭ الپىس جىلدىق مەرەيتويىنا ارناپ، «ايعا شاعىلعان نايزا» دەگەن ەسسە جازدىم.
اڭگىمەقۇمار كىسى ەدى، جارىقتىق. «انت» اتتى اتاقتى پەساسىن جازعاندا تاريحتى قالاي قوپارعانىن ايتادى.
جالاڭ تاريح كوركەم پەسا بولمايدى عوي. تاريحقا جان ءبىتىرۋ كەرەك. بۇل دۇنيەدە الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن ادامداردى قابىرلەرىنەن «قايتا قازىپ الىپ» ولاردى ءتىرىلتۋ كەرەك. ولاردى ءبىر كەزدەگىدەي تۇرعىزىپ، سويلەتۋ كەرەك. كۇلدىرۋ كەرەك، جىلاتۋ كەرەك.
***
«لەنينشىل جاسقا» قىزمەتكە جاڭادان كەلگەن ورالحاندى مويىنقۇمعا كومانديروۆكاعا جىبەردىم.
گازەت جۇمىسى - ءبىر جاعىنان جازۋشىنىڭ دوسى. ەل كورەسىڭ، جەر كورەسىڭ، سان ءتۇرلى ادامدارمەن كەزدەسەسىڭ. شىعارماعا جەم تابىلادى.
گازەت - ءبىر جاعىنان جازۋشىنىڭ جاۋى. ويىڭدا جۇرگەن، كوكىرەگىڭدى كەرنەگەن دۇنيەنى الاڭسىز وتىرىپ جازا المايسىڭ. ۇدايى وتتىڭ ىشىندە جۇرەسىڭ. تۇندە دە تىنىم جوق. گازەت كەش شىعادى. حالىققا ءبىر تيىن پايداسى جوق، كۇندە باس قوسقان جيىن بولادى. ءول-ءتىرىل، سونداعى باياندامانى، باستىقتاردىڭ كوپىرمە سوزدەرى تاڭەرتەڭ گازەتتىڭ بەتىندە بولۋى كەرەك. ايتپەسە باسىڭ كەتەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، مەن باستاپ قويعان پوۆەسىمدى اياقتاي المادىم.
ال ورالحان سول ساپاردان ءبىراز جىل كەيىن «قۇم مىنەزى» دەگەن پوۆەست جازدى. مىنە، جازۋ! جازساڭ - وسىلاي جاز. ايتپەسە، كىناسى جوق اق قاعازدى شيمايلاپ بىلعاما. ون كۇندىك ساپاردا بۇرىن ءوزى كورىپ بىلمەگەن جەردىڭ تامىرىن باسىپ تانىپ، سول قۇمداعى ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىن، پسيحولوگياسىن، تۇرمىسىن، ءجۇرىس-تۇرىسىن، ەڭ باستىسى - جانىن ۇعىپ-ءبىلۋ - جاراتىلىستان دارىن يەسىنە عانا دارىعان.
ايتپەسە سول قۇمدا مەن دە تالاي رەت بولدىم عوي. ءيا، كادىمگى بۇيىعى بۇعىپ جاتقان بۇيرا قۇم. سەكسەۋىلى، ءشوبى، قويانى، قىرعاۋىلى، شوپان ءۇيى، قويى، ءيتى ت.ب.
ال ورالحاننىڭ كوزىمەن قاراعاندا، مەن بۇل قۇمدى ولكەنى تۇڭعىش رەت كورگەندەيمىن. قۇمعا جان بىتكەن. قۇمعا مىنەز بىتكەن. قۇم موماقان ەكەن. قۇم دۇلەي ەكەن. قۇم ءانشى ەكەن. قۇم كۇيشى ەكەن. قۇمدا دا قۋانىش، قۇمدا دا مۇڭ بولادى ەكەن.
ادەبيەت پەن اۋەن - ەگىز. اۋەنى جوق، جۇرەگىندە جىرى جوق، مۋزىكاسى جوق ادەبيەت - كوركەم ادەبيەت ەمەس.
جازۋشى - حالىقتىڭ ار-وجدانى دەگەندە، مىنە وسىنداي جازۋشىنى ايتادى. جاتا قالىپ، جانتالاسىپ كوسەمدەردى ماقتاي بەرەتىن جازۋشى - جازۋشى ەمەس، كۇنباعار. ەرتەڭ كوسەمدەر تاعىنان تايعان كەزدە سول كۇنباعار ولاردىڭ ارتىنان تاس لاقتىرىپ، جامانداپ شىعا كەلەدى. اقىلدى باسشى وسىنى ويلايدى، قۇر ماقتاۋعا كۇمپيە بەرمەيدى. اقىلدى باسشى كوپشىلىكتى سوڭىمنان ەرتەم دەسە، كوپشىلىكتىڭ اراسىندا، كۇنباعاردان اۋلاق جۇرەدى.
قايران ورەكەم وسى فيلوسوفيانى ايتىپ وتىر. اتتەڭ ءدال وسى زاماندا ءتىرى بولسا، جانعا ءدارۋ سوزدەردىڭ كوكەسىن ەندى ايتار ەدى. شىندىقتى جازعان جازۋشىنىڭ شىعارماسى- قوعامنىڭ شيپاگەرى. مامان دارىگەر جەكە-جەكە ادامدى اۋرۋدان ساۋىقتىرسا، شىن جازۋشى قوعام اۋرۋىن تانيدى. جازادى، تانيدى دەگەندە قولما قول ەمەس، ادامداردىڭ جۇرەگىنە - جىگەر، كوزىنە - نۇر، كوكىرەگىنە - ساۋلە قوسۋ ارقىلى اسەر ەتەدى. ورالحان بۇل جاعىنان شەبەر ەدى.
***
جەلتوقساندى جاي ەلەڭسىز وقيعا رەتىندە ۇمىتتىرىپ جىبەرمەك بولعاندار دا جوق ەمەس. جەلتوقسان - تەك كولبينگە عانا قارسىلىق ەمەس. بۇل يمپەريالىق قورلىققا، زورلىققا قارسىلىق. «مەن - قازاقپىن!» دەپ قاسقايا تۇرىپ ايتا الماي، ءتىلى بايلانىپ، اۋزى بۋىلعان ازاپقا قارسىلىق. ۇلتتىعىڭدى جويىپ، ءتىلىڭدى كەسىپ، اۋزىڭدى بۋا بەرسە، قورقاق بولاسىڭ، بۇگەجەك، يمەنشەك بولاسىڭ.
تاۋەلسىزدىك تاڭى جاڭادان اتقاندا، ءتىل تۋرالى زاڭ شىعىپ، قازاق ءتىلى جەكە-دارا مەملەكەتتىك ءتىل اتانعاندا، قازاقتىڭ ەڭسەسى ەداۋىر كوتەرىلدى. قازاقشا جاڭادان مەكتەپتەر اشىلا باستادى. «بولاشاق - قازاق تىلىندە» دەپ كوپ اتا-انا بالالارىن قازاق مەكتەپتەرىنە قاراي جەتەكتەدى.
بىراق بۇل قۋانىش ۇزاققا بارمادى. قازاقتىڭ ءتىلى شىن مانىندە ۇستەم ءتىل بولۋىنا، مەملەكەتتىك ءتىل بولۋىنا شەنەۋنىك توپتار جول بەرمەي قويدى. ويتكەنى بيلىك باسىندا ءتۇرى قازاق، ءتىلى ورىسشا شىققاندار وتىردى. ءالى دە وتىر. ولار مەملەكەتتىك ءتىلدى جاي اشەيىن قۋىرشاق تىلگە اينالدىردى. ويتكەنى قازاق تىلىندە ولار ءىس جۇرگىزە المايدى، ەل الدىنا ەكى اۋىز ءسوز ايتا الماي، شالالىعىن كورسەتىپ الادى. سونىسىن جاسىرۋ ءۇشىن دە ول ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن اسىرۋعا وتە-موتە مۇددەلى.
ناتيجەسىندە كەشەگى اتا-انالار بۇگىن بالالارىن قازاق مەكتەبىنەن قايتارىپ الىپ جاتىر. ويتكەنى «مەملەكەتتىك قۋىرشاق» ءتىلدىڭ بولاشاعى تىم بۇلدىر. بيلەۋشى توپتىڭ وسى پيعىلىن كورىپ-بىلگەن ماسانوۆ سياقتى عالىم-نيگيليستەر: قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل بولۋعا جارامايدى، مەيلىنشە جۇتاڭ، جەتىم ءتىل دەپ سايراپ شىعا كەلدى. بۇلايشا ايتۋ وعان وتە ءتيىمدى. ويتكەنى ورىس تىلىندە ول سۋداعى بالىقشا جۇزەدى. ال قازاق ءتىلى ۇستەم بولىپ كەتسە - جەپ جۇرگەن نانىنان ايرىلىپ قالادى. ءوز قارنىنىڭ قامى ءۇشىن حالقىن، ۇلتىن قورلاپ سورلاعاندار وسىلار.
***
... مەن بىردەڭە بىلسەم، قازاق ءتىلىنىڭ جاۋى وزگەلەردەن گورى، ءوز قازاعىمىزدىڭ اراسىنان كوبىرەك شىعىپ تۇر.
مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداعان پارلامەنت. پارلامەنت مەملەكەتتەگى بيلىكتىڭ ءۇش تارماعىنىڭ ءبىر تارماعى. ءوزى شىعارعان زاڭعا ءوزىنىڭ بيلىگى جۇرمەگەن پارلامەنت ايتەۋىر امان بولسىن. قازىرگى پارلامەنتتىڭ «ءماجىلىس» پالاتاسىندا 77 ادام بارمىز. سونىڭ توقسان پايىزعا جۋىعى قازاقتار. ال ماجىلىستە قازاقشا سويلەيتىنى جالعىز جارىم، توقتى-تورىم. ىشتەرىندە قازاقشا تازا سويلەي الاتىندارى بار-اق. بىراق ورىسشا سويلەيدى. اۋەلى ءبىر-ەكى ءسوزدى قازاقشا باستاپ الىپ، سودان سوڭ: «بارىنە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن»، - دەيدى دە، ورىسشا گوي-گويىنە باسادى. اۋدارماشى بار. قازاقشا سويلەسەڭ، لەزدە سوزبە-ءسوز ءتارجىمالاپ وتىر. جوق، ورىسشا سوعادى. «بارىنە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن». بۇل ناشاقورلىق سياقتى ايىعۋى قيىن دەرت. سوندا دا ءوزىنىڭ انا ءتىلىن قورلاپ وتىرعانىن سەزبەيدى. «بارىنە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن».
زاڭ جۇرمەگەننەن كەيىن، كونستيتۋتسيانىڭ بابى ءىس جۇزىنە اسپاعاننان كەيىن، وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن بەتى بەرى قاراعان قازاق بالالارىن قايتادان ورىس مەكتەبىنە قاراي سۇيرەي باستادى.
***
«قازىر كىمسىز؟» دەيسىز. توسىن سۇراق. ارينە، الدىمەن ادام شىعارمىن. ازامات شىعارمىن. «جازۋشىسىز با، دەپۋتاتسىز با؟» جاستار گازەتىنە ماكسيماليزم جاراساتىن بولار. سالتىكوۆ-ششەدرين جازۋشى بولعان با؟ الدە شەنەۋنىك بولعان با؟ ول قازىرگە دەيىن قاي قاسيەتىمەن بەلگىلى؟ راس، مەن سالتىكوۆ-ششەدرين ەمەسپىن. بىراق جازۋشى بوپ قالاتىن شىعارمىن دەپ ۇمىتتەنەمىن.
«حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعاپ ايتقان پىكىرىم ەسەپكە الىنبادى» دەپ كەسىپ ايتۋ ارتىق شىعار. ءتىپتى سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا جەر تۋرالى، جەردى ساتۋ تۋرالى زاڭ قابىلدانباق بولعان سىن ساعاتتا مەن بۇل زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا قاسارىسىپ قارسى بولعانداردىڭ ءبىرىمىن. زاڭ قابىلدانبادى. بىراق اراعا جىلدار سالىپ، بۇل ماسەلە 2000 جىلى قايتا كوتەرىلدى. 2001 جىلى «جەر تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. ۇكىمەت ۇسىنعان جوبانىڭ سيراعى مەن تۇياعى عانا قالدى! زاڭ مۇلدە باسقاشا مازمۇندا جاريالاندى. مۇندا مەنىڭ ۇلەسىم بار دەپ باتىل ايتا الامىن.
***
«جاس الاش» تاريحىنىڭ تاعى ءبىر ەلەۋلى تۇلعاسى مەن ءۇشىن، مىسالى ساتتار ەرۋباەۆ.
وسى ءبىر قىرشىننىڭ تاعدىرىن ويلاعاندا كەي-كەيدە مەنىڭ تاماعىما وكسىك تىعىلادى. «جاس الاشتا» («لەنينشىل جاس») قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزىندە ارىپتەستەرىمەن بىرگە تۇسكەن ساتتار سۋرەتىنىڭ تۇپنۇسقاسى مەنىڭ ارحيۆىمدە ساقتاۋلى. اندا-ساندا قاراپ وتىرامىن. جاپ-جاس. ءجۇزى جارقىن. ءومىرى ولمەيتىن ادامنىڭ ديدارى. بىراق ول ەندى ەكى-ءۇش جىلدان كەيىن ومىردەن وتە شىعاتىنىن بىلمەيدى. ا، بالكىم، بىلمەسە دە سەزگەن شىعار. كەۋدەسىنە سىيماعان تالانتىن تەز-تەز جازىپ قالۋعا تالپىنعان سىڭايلى. قاراعاندىعا جەدەل اتتانىپ، كۇندىز-ءتۇنى كەنشىلەردىڭ اراسىنا ءجۇرىپ، شاحتاعا ءتۇسىپ، كومىردىڭ توزاڭىن جۇتىپ، جۇلقىنا جۇمىس ىستەپ، رومان جازدى.
«مەنىڭ قۇرداستارىم» رومانىن مەن جاس كۇنىمدە جاستانىپ جاتىپ كوپ وقىدىم. كەيىن ءوزىم دە «لەنينشىل جاستىڭ» ءتىلشىسى بولىپ، قاراعاندىدا ءۇش جىلعا جۋىق تۇرىپ قالدىم. سوندا بالكىم، مەنى جىلى ورىننان قاراعاندىعا قاراي ەرىكسىز جەتەلەگەن سول ساتتاردىڭ اسەرى بولار. قۇدىرەتتى كىتاپتار تاپتىرماس تاربيەشى عوي.
سول جوعارىدا اتالعان ۇجىم سۋرەتىنىڭ قاق ورتاسىندا قاسقايىپ راحمالى بايجاراسوۆ وتىر. ءبىرشاما ۋاقىت «لەنينشىل جاستى» باسقارسا كەرەك. ول دا قاراعاندىعا بارىپ، قالانىڭ پارتيا كوميتەتىن باسقارىپ تۇرعان جەرىنەن، 1937 جىلدىڭ قۇرىعىنا ءىلىنىپ، ون سەگىز جىل ءسىبىردىڭ ءدام-تۇزىن تاتقان ادام.
مەن ويلايمىن، وتىز جەتىنىڭ قۇرىعىنا ساتتار دا ىلىنەر مە ەدى، ونى مەزگىلىنەن ەرتە كەلگەن اجال قۇتقارىپ قالدى.
ساتتار كيەلى تۇركىستاندا تۋىپ ەدى. ءوزى جازعانداي، ونىڭ جوپىرەيگەن ءۇيى قالانىڭ شەت جاعىندا، تەمىرجولعا جاقىن ەكەن. كورشىسى جۇمىستان كەشكە قايتقاندا ءبىر بولكە نان الىپ كەلسە، ونىڭ ايەلى بالاسىنا: «ە، بالام، باعىڭ بار ەكەن، اكەڭ نان اكەلدى»، - دەيدى ەكەن. ساتتار: «باقىت دەگەن نان ەكەن دەپ ويلاۋشى ەدىم»، - دەيدى.
«لەنينشىل جاستىڭ» وتىزىنشى جىلدارداعى تىگىندىسى ساقتالسا، ءار نومىرىنەن دەرلىك ساتتار ەرۋباەۆتىڭ قاينار پۋبليتسيستيكاسى تابىلادى.
ءالى ەسىمدە، قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ بىزگە قىرشىن كەتكەن ساتتار ەرۋباەۆتىڭ مولاسىن ىزدەپ تابۋعا تاپسىرما بەردى. قارت كومسومولداردىڭ ايتۋىنشا، ساتتار قازىرگى رايىمبەك كوشەسىنىڭ بويىنداعى زيراتتا جەرلەنگەن ەكەن. ءبىرىنشى حاتشىنىڭ تاپسىرما بەرۋ سەبەبى: وسى زيرات تاياۋدا تەگىستەلىپ، ورنىنا اۆتوستانسا سالىنباق ەكەن. ساتتاردىڭ مولاسى تابىلسا، سۇيەگىن الىپ، باسقا زيراتقا جەرلەپ، باسىنا بەلگى قويۋ.
بىراق مولاسى تابىلمادى. بەلگى جوق. كوزى ءتىرى قارت كومسومولدار كومەكتەسە المادى. ءسويتىپ، ساتتار اۆتوستانسا استىندا قالدى.
***
ءححى عاسىر قازاعىنىڭ رۋحاني-مادەني دەڭگەيى، مازمۇنى قانداي بولۋى كەرەك دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ قيىن، بىراق قاجەت.
ول قازاق - تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتى، جاناشىرى. «مەن تاۋەلسىزبىن» دەپ كەۋدەسىن ۇرمايتىن، «مەن سوندايمىن» دەپ ماقتانا بەرمەيتىن، بار ءىسىن ۇندەمەي تىندىراتىن، ەلىن جايعاستىرىپ، جەرىن جاراستىراتىن ازامات. ونىڭ جۇرەگى تازا، پەيىلى اق، ارمانى اسقاق. ول - ىسكەر دە بىلگىر. ول ءوزىنىڭ تاريحىن بىلەتىن، ۇلتتىڭ مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، ونەرىن سۇيەتىن، حالىق ءداستۇرىن بويىنا سىڭىرەتىن، اتا سالتىن قادىر تۇتاتىن حالىق پەرزەنتى. ول كورشى حالىقتارمەن بايلانىس، قارىم-قاتىناسىن ۇزبەي، الەمدىك رۋحاني بايلىقتان ءنار الۋعا بارىنشا ۇمتىلاتىن، سان ونەردى يگەرە الاتىن، عىلىم مەن تەحنيكادان بارىنشا حاباردار بولاتىن ازامات.
ونىڭ ىشكى سارايى تازا، جان دۇنيەسى باي. توپىراق وڭدەيتىن، كەن وندىرەتىن، قۇرىلىس جۇرگىزەتىن، ەگىن سۋاراتىن، استىق وڭدەيتىن، كۇرىش جينايتىن ماشينالاردى ەلىمىزدە جەتىلدىرىپ شىعارۋ جاڭا عاسىر ۇلەسىندە.
***
قازاقستاننىڭ جەرىنە «كوز الارتقاندار» سوناۋ ءى پەتر داۋىرىنەن باستالعان ءالى جالعاسىپ كەلە جاتىر. قازاقتاردى وتارشىلدار نوقتالاپ مىنگەنىنە جۇزدەگەن جىلدار ءوتىپ، ەندى تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتتى دەگەندە دە، ءوزىڭ كۋاسىڭ، كەشەگى تاراتىلعان پارلامەنتتە گولوۆكوۆ، ميحايلوۆ ت.ب. دەپۋتاتتار قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى بەس وبلىستى ورىستىكى دەپ داۋ شىعارعان جوق پا؟ سولجەنيتسىن، گورباچەۆ، جيرينوۆسكيلەردىڭ قازاقستانعا قادالعان سۇق كوزدەرىن كەيبىرەۋلەر بايقاعىسى كەلمەيدى. دالباسا، ساندىراق دەپ ويلايدى. و باسىندا گيتلەردىڭ ارەكەتتەرىن دە جۇرت ساندىراق دەپ ويلاعان.
«قۇداي - ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەگەن. ارينە، بەتىن اۋلاق قىلسىن، اسىرە يمپەريالار شابۋىلىنا قازاقستان توتەپ بەرە الماس. بىراق تۇياق سەرىپپەي قالۋ دا ابىروي ەمەس. سوندىقتان قازاقستان قارۋلى كۇشتەرى، قازاقستان اسكەرى دەگەنگە جەڭىل-جەلپى قاراۋدىڭ قاتە ەكەنىن ءاربىر ازامات سەزىنگەنى كەرەك-اق. «اسكەردەن قاشىپتى» دەگەندى ەستىپ قالامىز، گازەتتەن وقيمىز. بۇعان اسكەردەگى تارتىپسىزدىك كىنالى دەگەن پىكىر قالىپتاستى. ءتارتىپسىز اسكەر - اسكەر ەمەس. ول بەسەنەدەن بەلگىلى. قازىرگى اسكەرباسىلاردىڭ الدىمەن تىندىراتىن شارۋاسى وسى ءتارتىپ بولسا كەرەك.
***
ادام ساناسىن، قۇلقىن، پەيىلىن تۇزەتۋدە ءبىزدىڭ ۇكىمەت ءشوپ باسىن سىندىرعان جوق. ال ونىڭ ەسەسىن تەڭىزدىڭ ار جاعىنان، بەر جاعىنان كەلگەندەر ارتىعىمەن تولتىرىپ جاتىر. تەلەديدار سولاردىڭ قولشوقپارىنا اينالدى. ادامنىڭ ادامگەرشىلىگىن، پيعىلىن بۇزاتىن اسا قاتەرلى قارۋ سول. ۇرلىق پەن قارلىقتى دا، جاۋىزدىق پەن جالماۋىزدىقتى دا، ارسىز، يمانسىز جالەپتىكتى، ادام ءولتىرۋدىڭ نەشەمە تۇرلەرىن بەسىكتە جاتقان بالادان باستاپ، بارىمىزگە ۇيرەتىپ، سانامىزدى ۋلاپ جاتىر، ۋلاپ جاتىر.
كامال، جازدا كوكشەتاۋدا، تاعى ءبىر جەرلەردە وبىر شەگىرتكە ەگىندى ءبۇلدىرىپ كەتتى. سول شەگىرتكەلەر ادام ساناسىن دا ءبۇلدىرىپ جاتىر. قۇداي بىرەۋ، قۇدىرەت بىرەۋ، ال ءدىن كوپ ەكەن، سونىڭ وكىلدەرى قازاقستاندا قاپتاپ ءجۇر. ءبىر وتباسىندا بىرەۋ مۇسىلمان، بىرەۋ باپتيست، بىرەۋ پراۆوسلاۆ، بىرەۋ باحايست، بىرەۋ احمادي، ءبىرى يۋدايست، ءبىرى كريشنايت، ءبىرى كاتوليك بولاتىن كۇن جاقىن. قاھارلى قانتوگىستەر نەگىزى سول.
***
كامال دوس! ەكونوميكالىق رەفورما ءتۇزۋ بولۋ ءۇشىن الدىمەن ادامنىڭ ساناسىن، قۇلقىنىن، نىسابىن تۇزەتىپ ال. «كەدەي - باي بولسام دەيدى، باي - قۇداي بولسام دەيدى». كەدەي باي بولسام دەگەن جەردە توقتاي قالسا عوي. «ستوپ!» دەسە، «جوق، باي قۇداي بولسام» دەيدى. بۇل قاناعاتسىزدىق. بالەنىڭ ءبارى وسى قاناعاتسىزدىقتان تۋا بەرەدى. قوماعاي قۇلقىن وبىر وپپا. ونى تولتىرا المايسىڭ. ءوزى تويسا دا، كوزى تويمايدى. ولگەندە توپىراق قانا تويدىرادى. قازىرگى جەگىشتەردىڭ كوبى سونداي. اكۋلانى سويعاندا قارنىنان تاس تا، تاسباقا دا، تەمىر دە، تەرسەك تە شىعا بەرەتىن كورىنەدى. ال ءبىزدىڭ ادام-اكۋلالارىمىزدىڭ قارنىن جارىپ جىبەرسەڭ - قازاقستاننىڭ پروكاتى دا، التىنى دا، مىرىشى دا، حرومى دا، مۇنايى دا، اراق زاۋىتتارى دا، قانت زاۋىتتارى - ءبارى-ءبارى اقتارىلىپ شىعا كەلەر ەدى.
وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ نەسىبەسى ەمەس پە ەدى؟ جەكەشەلەندىرۋ دەگەندى ويلاپ تاپتىق تا، ءالى جەتكەن تۋ-تالاپاي توناپ الدى دا قويدى، ءالسىز حالىق قۇرالاقان قالدى دا قويدى. وسى دا رەفورما ما؟! بۇل ءالى ارتى اشىلاتىن ۇلكە-ە-ەن قىلمىس.
جەكەشەلەندىر. مەيلى. بىراق ادىلەتتىك قايدا؟ اركىمنىڭ ەڭبەگىنە، قوعامعا قوسقان ۇلەسىنە قاراي بولمەيمىسىڭ؟ قولى جەتكەن الدى-كەتتى دەگەن بولا ما ەكەن؟ ادىلەتتى، قۇقىقتىق مەملەكەت ورناتامىز دەپ ءجۇرىپ، قادام باسقان سايىن ادىلەتسىزدىككە جول بەرسەك، قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرا المايمىز عوي.
***
كامال! زامان تۇزەلەر، ادام تۇزەلسە. تۇرمىسىمىز وڭالار، اقشامىز دا ورنىعار. ءۇمىتسىز شايتان دەگەن. تەك ادامدار يمانسىز بولماسا ەكەن. اركىم اتاق-دارەجە، مانساپ دەگەندى ءوز بويىنا، ءوز ويىنا، تالانت-تالايىنا شاقتاپ ولشەسە، نىساپ دەگەن قاسيەتتى ۇعىمدى ۇمىتپاسا دەيمىن عوي. ايتپەسە، قازىر كوشەدە كەلە جاتىپ، ابايلاماي بىرەۋمەن قاقتىعىسىپ قالساڭ، اكادەميك بولىپ شىعادى. اناۋ دا اكادەميك، مىناۋ دا اكادەميك. ۇلكەن دە اكادەميك، كىشى دە اكادەميك. مەيلى عوي، قىزعانبايىق. بىراق بۇل عىلىمداعى ينفلياتسيا عوي. وسىنى نەگە تۇسىنبەيدى «اكادەميكتى» وڭدى-سولدى ۇلەستىرۋشىلەر؟ «اكادەميك» دەگەن اتاققا شىننان لايىقتىمىن با دەپ ءبىر ءسات نەگە ويلانبايدى اتاق-دارەجە الۋشىلار؟ نەگە كوز الدارىنا مۇحتار اۋەزوۆتى، قانىش ساتپاەۆتى ەلەستەتپەيدى ءبىر ساتكە؟ ءوز شاما-شارقىن سولاردىڭ ۇلىلىعىمەن، دانالىعىمەن نەگە ويشا سالىستىرمايدى؟ بىلە بىلسە، وڭاي اكادەميكتەر قورلادى عوي عىلىمدى دا، ۇلىلاردى دا.
تۇرلىشە، قوعامدىق نەگىزدەگى اكادەميالاردىڭ قاپتاپ كەتۋى ءجونى ءتۇزۋ ۇلتتىق اكادەميامىزدى عىلىم مينيسترلىگىنە قوسۋعا ءماجبۇر ەتكەن جوق پا ەكەن؟
***
ءبىز «بالشىقتان بالا جاساپ الا الماي» جۇرگەن ەلمىز. تاريحي زوبالاڭدار سوقپاعاندا قازاقتار قازىر قىرىق-ەلۋ ميلليون شاماسىندا جۇرەر ەدى. وتكەنگە - سالاۋات، تىرىگە - بەرەكە تىلەيىك. بەرەكە بەرسىن، لايىم. اقتامبەردى اقىن:
اتادان التاۋ تۋعاننىڭ،
جۇرەگىنىڭ باستارى
التىنمەنەن بۋ بولار.
اتادان جالعىز تۋعاننىڭ،
جۇرەگىنىڭ باستارى
سارى دا جالقىن سۋ بولار، - دەگەن. اقىن عوي، شىركىن. ايتقان عوي سابازىڭ. ال ەندى اتادان التاۋ دەگەن نە؟ ويلاندىڭ با، كامال؟ نەگە ۇشەۋ ەمەس، نەگە بەسەۋ ەمەس، نەگە ون ەمەس؟
ارىدەن قالعان التى الاش دەگەن ۇعىم بار. ونى بىزگە ۇمىتتىرعان «ءبولىپ تاستا دا، بيلەي بەر» دەگەن. التى الاش - تۇركى تەكتەس التى اعايىندى دەگەنى، ءسىرا.
«التاۋ الا بولسا - اۋىزداعى كەتەر» دەگەن ناقىل ءسوز دە سول زاماننان قالعان. اجىراما، الاكوز بولما دەگەنى عوي.
«التى باقان - الاۋىز» - بۇ دا بىرلىكتى اڭساعاندىقتان قالعان ءسوز.
***
«ەگەمەن بولدىق. نارىق ەكونوميكاسىنا بەت الدىق. اركىم كاسىپكەر بولسىن، ءوندىرىس اشسىن، ءونىم شىعارسىن!» دەگەن ۇران شىققاندا تەرەششەنكولار نەسيە ءىسىن تەرىس جولعا سالىپ جىبەردى. مەملەكەتتىڭ جاندى-جاندى بۋىنىندا وتىرعاندار قولى جەتىپ، ءوز جاقىندارىن الدىمەن جارىلقادى. ولارعا بانكتەردىڭ ەسىگى اشىق بولدى. ناتيجەسىندە لەزدە «نۋۆوريشتەر»، ياعني كەنەت بايلار قاۋلاپ شىعا كەلدى. بوتا تىرسەك بوزبالالار ۇلكەن-ۇلكەن كوكەلەرىنىڭ، اپالارىنىڭ ارقاسىندا تەز ارادا ۇلتتىق «اقسۇيەكتەرگە» اينالدى. وسىلايشا «جۇزدەن- جۇيرىكتەر، مىڭنان تۇلپارلار» تابىلا كەتتى.
جالپى حالىق جاداۋ قالپىندا قالا بەردى.
ونىڭ ۇستىنە كوررۋپتسيا، جەمقورلىق جوعارىدان، تاۋ باسىنان دومالاعان تاس سياقتى ەتەككە دەيىن ەندەپ كەتتى. دانىككەننەن قۇنىققان جامان. جەمقورلاردىڭ جەمساۋى تولمايدى. قاناعات جوق. تويىمسىزدىق پسيحولوگياسى قيىن.
بىراق دۇنيە بولعالى سول شىرىگەن بايلىقتى انا جايعا - وزىمەن بىرگە الا كەتكەن ەشكىم جوق. باي بولساڭ دا ولگەننەن سوڭ باسىڭا التىننان كۇمبەز سالمايدى. ويتكەنى سەن التىن ەمەسسىڭ. ولگەننەن سوڭ بايدىڭ دا سۇيەگى اپپاق، كەدەيدىڭ دە سۇيەگى اپپاق. ادىلەت سوندا ورنايدى.
الايدا تىرىلەر مۇنى ويلاپ جاتپايدى.
***
قازاقتىڭ مايەگى اۋىلدا ەدى. اۋىل باردا قازاق حالقىنىڭ ءناسىلى اسىل ەدى. سول مايەك قازىر ءىري باستادى. امەريكانى العاش جاۋلاپ الۋشىلار بايىرعى تۇرعىن - ۇندىستەردىڭ قيان-كەسكى قارسىلىعىنا تاپ بولعان عوي. ساداقپەن قارۋلانعان ۇندىستەردى زەڭبىرەكپەن جەڭە الماعان. سوندا ءبىر سۇڭعىلا زىميان ايتتى دەيدى: ۇندىستەردى جەڭۋ ءۇشىن اۋەلى بيزوندى قىرىڭدار دەپ. ال زەڭگى بابانىڭ ءىرى ءتۇرى - بيزون ۇندىستەردىڭ اسىراۋشى ازىعى ەدى. بيزون جاپپاي قىرىلدى - ۇندىستەر جەڭىلدى، رۋحى سىندى... ۇندىستەردىڭ قازىرگى قالعان-قۇتقان ۇرپاعى... ونى ايتپاي-اق قويايىن، وتە ايانىشتى.
ال سوناۋ بوزالا تاڭدى زاماننان بەرى قازاقتى اسىراعان مال ەمەس پە ەدى، كامال؟ قازاق مالدان اجىرادى عوي. قولدان اجىراتتى.
سوناۋ قاھارلى وتىز ەكىنشى - وتىز ءۇشىنشى جىلدارى الدىمەن مال كەتكەن، ارتىنشا ادام كەتكەن. ءبىر-ەكى جىلدىڭ كولەمىندە قىرىق ميلليون باستان بەس-اق ميلليون قالعان.
***
كامال! بۇل ۇلى كوش ءبىر جىلدىق، ەكى جىلدىق ەمەس، ءالى كوپكە سوزىلادى. كوشى-قون تۋرالى جاڭا زاڭ پارلامەنت قۇزىرىندا تۇر. دەپۋتات مىرزالار بۇل جوباداعى كەيبىر موينى بوس بۇلعاڭ-بۇلعاڭ تۇستارىن قاتايتاتىن شىعار دەگەن ۇمىتتەن كۇدەر ۇزبەيىك. جانە سول زاڭ بويىنشا، زامانىمىزدىڭ اسا كۇردەلى پروبلەماسى ەكەنىن قاتتى ەسكەرىپ، كوشى-قون مەملەكەتتىك ورگانىن قۇرىپ، ونىڭ باسىنا قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاي الاتىن، وزگەلەردى دە رەنجىتپەيتىن، «ءوزىڭ ولمە، وزگەنى دە ولتىرمە» دەگەن قاعيدانى ۇستاناتىن، ۇلت پسيحولوگياسىن، مىنەز-قۇلقىن، سالت-ساناسىن، ءداستۇرىن جاقسى بىلەتىن ازامات تۇلعا تۇرۋى كەرەك.
جانە ءبىر ءتۇيىنى، كورجوۆالاردان قايىر بولماسا، ەل بولىپ، جۇرت بولىپ، مەملەكەت بولىپ، كوشى-قوننىڭ وتانداستار قورىن قۇرۋ اۋاداي قاجەت.
قازىر نە كوپ، سان ءتۇرلى قورلار كوپ. ال مىناۋ سولاردان شوقتىعى بيىك، مۇددەسى بيىك تاعدىرشەش قور بولۋى ءتيىس. بۇل قورعا قولعابىس ەتەر كۇش - يگى جاقسىلار، قازىرگى داۋلەتتىلەر، ۇلتقا جانى اشيتىن فيرمالار، بانكيرلەر بولعانى ابزال. ەلگە ورالعان اعايىنعا جىلۋ بەرۋ اتا-بابامىزدىڭ ادامگەرشىلىك ءداستۇرى. جىلۋ بەرۋ - قايىر-ساداقا ەمەس، اعايىننىڭ جانىن جىلىتۋ، ۇياسىن جىلىتۋ دەگەن ۇعىم. سوندا ەرتەڭ سەن جاۋراساڭ، ول سەنى جىلىتادى. ۇلتتىڭ بىرلىگى، باۋىرمالدىعى وسىندايدان قۇرالادى.
***
جاقىندا «جالىن» باسپاسى مەنىڭ «اي مەن ايشا» اتتى رومانىمنىڭ ءبىرىنشى كىتابىن باسىپ شىعاردى. راحمەت. بىراق قالاماقى تولەيتىن سىڭايى جوق. ويتكەنى قارىزعا باتىپ، قارجىسىز وتىر. تارالىمنىڭ ءبىراز بولىگىن ءوزىم ساتىپ اقشا تابۋىم كەرەك كورىنەدى. بار شىعارعانى 2000-اق دانا.
كامال! ەندى ەگەر كوك بازاردا «ساموپال» اراق ساتىپ، بوتەلكەسىن وتكەنگە دە، كەتكەنگە دە ۇسىنىپ، زارلاپ تۇرعان كەمپىرلەردىڭ قاتارىنان مەنى كورسەڭ - تاڭ قالما. ارينە كۇلەرسىڭ. كۇلە بەر. كىتابىمدى ساتىپ تۇرامىن، اتاسىنا نالەت! بىراق مەنىكى «ساموپال» ەمەس. ارىم تازا. تەك ءبىر قاۋپىم بار: ساتىپ الۋشىلار مەنىڭ كىتابىمنىڭ مۇقاباسىن سيپالاپ كورىپ تۇرىپ، قاسىمداعى «ساموپال» ساتقان كورشىمە بۇرىلىپ كەتە مە دەپ قورقامىن.
سولاي، باۋىرىم. كىتاپ دۇكەندەرى تولعان ماسكەۋ باسپالارىنىڭ نەشە الۋان «ونىمدەرى». ىشىندە بىرەن-ساران قۇندىلارى دا بار. ال نەگىزىنەن «سەكس» تۋرالى بەيادەپ كىتاپتار.
قازىر قازاقستان يمانسىز يدەولوگيا قۇرالدارىنىڭ ەركىن ايماعىنا اينالدى. كەيبىر بۇزىق گازەتتەر، «كتك»، «تاڭ»، «ءزى كانال» سياقتى تەلەارنالار ادامدى ماڭگۇرتكە اينالدىراتىن ايلا-امالدىڭ نەشەمە ءتۇرىن تۋىنداتىپ جاتىر. ادامدى ءولتىرۋدىڭ، ازدىرۋدىڭ، قاتىگەز قانىشەرلىكتىڭ، جالەپتىكتىڭ الۋان ءتۇرىن قارشا بوراتىپ تۇر.
ءتىل تۋرالى جاڭا زاڭنىڭ ءيىسى بۇلاردىڭ مۇرنىنا بارماعان سىڭايلى. سەنبەسەڭ، تەلەديدارىڭنىڭ ءتىلىن باسىپ كور. گازەتتەردىڭ ءبارى جابىلا باساتىن تەلەباعدارلامالارعا كوز سال. بۇلاردا قازاق تىلىندە بايسالدى، پاراساتتى اڭگىمە اتىمەن جوق. كوز الداۋ قىلىپ قازاقشا ءبىر ەلتەڭ-سەلتەڭ بي، تاتىمسىز انسىماقتار بەرىپ قويادى. بالانى الداعانداي. حالىقتى قالاي الدارسىڭ...
***
...كونە ەگيپەت پاپيرۋسىنا جازىلىپ بىزگە جەتكەن اسىلدارعا كوز سال. نە جازىلعان؟ بۇل دۇنيەدەن وتكەن ادام و دۇنيەدە قۇدىرەت الدىندا جاۋاپ بەرىپ تۇر:
- مەن ادامدارعا ارامدىق، قيانات جاسامادىم.
- مەن مالدى قىرا بەرگەن جوقپىن.
- مەن قارىپ-قاسىردى قورلاعان جوقپىن.
- مەن ەشكىمدى ولتىرگەن جوقپىن.
- مەن زيناقورلىق جاساعان جوقپىن.
- مەن تارازىدان جەگەن جوقپىن.
- مەن سابيلەردىڭ تاماعىن تارتىپ العان جوقپىن.
- مەن اعىن سۋعا بوگەت سالعان جوقپىن.
- شىندىقتى بۇرمالاپ كۇناكار بولعان جوقپىن....
بۇل دۇنيە - ءبارىمىزدىڭ ۋاقىتشا مەيمانحانامىز. ساعاتى سوققان ساتتە ءبىز ەكەۋمىز نە دەپ جاۋاپ بەرەر ەكەنبىز، كامال؟
ءبىزدىڭ شوڭدارىمىز نە دەپ جاۋاپ بەرەر ەكەن؟
حالىقتىڭ ۇلەسىن، كارى-قۇرتاڭنىڭ زەينەتاقىسىن، ەڭبەكقورلاردىڭ ەڭبەكاقىسىن جەپ جاتقاندار نە دەر ەكەن؟
«تابيعاتتىڭ قاتەسىن تۇزەيمىز» دەپ وزەندەردى توقسان توعىز جەرىنەن بۋىپ تاستاعاندار نە دەمەك؟
تارازىدان جەپ جاتقان تاسباقالار از با؟
قۋ دۇنيەگە بولا ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرىپ جاتقاندار از با؟
سابيلەردىڭ نەسىبەسىن تارتىپ الىپ جاتقاندار شە؟
وتىز التى ميلليون مالدى قىرىپ سالىپ، تامتىعىن عانا قالدىرعاندار شە؟
شىندىقتى بۇرمالاۋشىلار كودەدەن دە كوپ.
قىپ-قىزىل وتىرىكتى كوتەرە بەرەتىن وسى دۇنيە عانا. و دۇنيەدە ونداي قۋلىق وتپەيدى.
قۇدىرەتتەن كۇشتى ەشكىم جوق.
قازاقتىڭ باتىر باۋىرجانى: «وتىرىكتىڭ بالىن جالاپ ءومىر سۇرگەنشە، شىندىقتىڭ ۋىن ءىشىپ ولگەن ارتىق»، - دەدى.
سەن نە دەر ەدىڭ، كامال؟
تىرىلەر ويلانسىن...
دايىنداعان
گۇلزينا بەكتاسوۆا
"تۇركىستان" گازەتى
