پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ 11-قاڭتاردا سويلەگەن ءسوزى مەن ەكس-پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ 18-قاڭتارداعى مالىمدەمەسىندە «قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپ ءتوندى!» دەپ قارا بۇلتتى ءتوندىرىپ جاتتى. ءىس جۇزىندە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە زارەدەي قاۋىپ تونگەن ەمەس. ەل اۋماعىنا ەشقانداي اگرەسسيا جاسالمادى.

سوندا قازاقستاندا قانداي وقيعا بولدى؟
قازاقستاندا ن.نازارباەۆ رەجيمىنە، وليگارحتىق قاناۋشى بيلىككە قارسى ۇلت-ازاتتىق قاڭتار كوتەرىلىسى ورىن الدى. ول 2022 جىلعى 2-قاڭتاردا جاڭاوزەندە گاز بەن بەنزيننىڭ، ازىق-تۇلىكتىڭ قىمباتتاۋىنا نارازىلىق ميتينگىسىنەن باستالدى. ونى اقتاۋ مەن بۇكىل ماڭعىستاۋ وبلىسى جاقتادى. ەكونوميكالىق تالاپتارمەن باستالعان بەيبىت شەرۋ 4-قاڭتاردا ساياسي سيپاتقا اۋىستى. وتىز جىل بويى حالىقتى ءتۇرلى ۋادەلەرمەن الداپ، تىعىرىققا تىرەگەن، ەكونوميكالىق قيىندىقتار سالدارىنان ءار وتباسىن دەرلىك بانكتەردىڭ كرەديتتەرىنە شىرماعان، استى-ءۇستى ءتۇرلى بايلىقتارعا تولى جەردە وتىرىپ كەدەيلىك قامىتىن كيگىزگەن كوررۋپتسيالىق جۇيە ابدەن شارشاتتى. وسىنىڭ سالدارىنان 5 جانە 6-قاڭتاردا نارازىلىق بۇكىل قازاقستان اۋماعىن قامتىدى.

قويىلعان تالاپ بىرەۋ: «شال كەت!». بۇل ن.نازارباەۆ پەن قوسا تۇتاستاي نازارباەۆ رەجيمىنىڭ بيلىكتەن كەتۋىن تالاپ ەتكەن ساياسي ۇران بولدى.
2019 جىلى 20-ناۋرىزدا ن.نازارباەۆ ەل تىزگىنىن ق.ك.توقاەۆتىڭ قولىنا بەرگەن. بىراق الدىن الا قاۋىپسىزدىك كەڭەسى تۋرالى زاڭ قابىلداپ، سوعان سايكەس قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى لاۋازىمىن ولە-ولگەنشە وزىندە قالدىردى. ياعني قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ارقىلى بارلىق كۇشتىك قۇرىلىمدار توقاەۆقا ەمەس «شالدىڭ» وزىنە باعىناتىن. وتىز جىل بيلىكتە وتىرعان ن.نازارباەۆ ەندى توقاەۆتىڭ تاساسىندا وتىرىپ، پرەزيدەنتتى دە، مەملەكەتتى دە باسقارا بەردى. پرەزيدەنتتەن جوعارى باسقارۋشى بيلىك بولۋى زاڭسىز، لەگيتيمدى ەمەس بولاتىن. بۇل زاڭ تىلىمەن ايتساق مەملەكەتتى باسىپ الۋشىلىق. ءىس جۇزىندە ن.نازارباەۆ تەك قازاقستان حالقىن عانا ەمەس بۇكىل الەمدىك قاۋىمداستىقتى دا الداپ، كەزەكتى رەت كوزبوياۋشىلىق قادامعا باردى.
نازارباەۆتىڭ ءوزى بيلىكتەن كەتكەن سياقتى كورىنگەنىمەن نازارباەۆتىق قىلمىستى جۇيە، نازارباەۆتىق رەجيم قىلشىعى قيسايماستان سول كۇيى قالدى. وسىنى تۇسىنگەن حالىق نازارباەۆتىڭ وزىمەن قوسا نازارباەۆتىق جۇيەنى دە قۇلاتۋعا ۇمتىلدى. قاۋىپ تاۋەلسىزدىككە ەمەس نازارباەۆ رەجيمىنە ءتوندى. ويتكەنى ميتينگىشىلەر قازاقستاندا بەيبىت جولمەن نازارباەۆ رەجيمىن توڭكەرىپ، شىنايى حالىقتىق، دەموكراتيالىق بيلىك ورناتۋ ءۇشىن كوشەگە جانە الاڭدارعا شىقتى، ارانداتۋشىلىق ورىن العان كەزدە جازىقسىز قان توكتى. كوك بايراعىن كوتەرىپ الاڭداردا قازا تاۋىپ جاتتى.

حالىق الماتى، شىمكەنت قالالارىندا، ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋ، جامبىل مەن قىزىلوردا، اقمولا، اقتوبە، شىعىس قازاقستان، باتىس قازاقستان، قاراعاندى، قوستاناي، پاۆلودار وبلىستارىندا ستيحيالى تۇردە كوشەگە شىقتى. كەيبىر اقپارات كوزدەرىنىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا قازاقستاننىڭ 44 قالاسى مەن 26 ءىرى ەلدى مەكەنىندە حالىق كوشەگە شىعىپ، الاڭدارعا بارىپ، رەجيمگە نارازىلىق بىلدىرگەن. كوپ جەردە، ءتىپتى الماتىنىڭ وزىندە پوليتسيا جاساقتارى حالىق جاعىنا شىعىپ كەتتى.

حالىق كوتەرىلىسىنەن قورىققان نازارباەۆ ءومىر بويى اتقارماق بولعان قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى قۇزىرەتىن دەرەۋ ق.توقاەۆقا تاپسىردى. بۇل كوتەرىلىستىڭ توقاەۆقا تيگىزگەن ەڭ ۇلكەن پايداسى وسى بولدى. كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ بيلىگى قولىنا تيگەن توقاەۆ رەجيم قۇلاسا ءوزىنىڭ دە بىرگە كەتەتىنىن ءتۇسىندى. ءسويتىپ 20 مىڭ تەرروريست تۋرالى اڭىز شىقتى. وسىنى پايدالانىپ قازاقستان شەكاراسىندا بىردە ءبىر وق اتىلماسا دا، ءبىر شارشى مەتر جەرىنە ەشكىم باسقىنشىلىق جاساماسا دا ودكب ۇيىمىنان زاڭسىز كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل «تەرروريستەرمەن» كۇرەس ءۇشىن ەمەس، رەجيمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاسالعان ارەكەت بولاتىن.

حالىقتىڭ ءوز ەلىن نازارباەۆتىق رەجيم مەن وليگارحتىق بيلىكتەن ازات ەتۋ ءۇشىن ۇمتىلعان كۇرەسى بارىسىندا ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەر ورىن الدى. حالىقتىڭ ساياسي تالاپتارىن تۇنشىقتىرۋ ءۇشىن 1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە قولدانىلعان ايلا-تاسىلدەر قايتا قولدانىلدى. بەيبىت ميتينگىگە شىعۋشىلاردىڭ اراسىنا نازارباەۆتىق ارانداتۋشىلار توپ-توبىمەن ەنگىزىلىپ، ولار عيماراتتارعا ۇمتىلدى، ءورت شىعاردى. ءارى دۇكەندەردى توناۋعا مۇرىندىق بولدى. مارودەرلىك ەتەك الدى. حالىققا قارسى رەپرەسسيا جۇرگىزۋ ءۇشىن بۇدان اسقان قانداي سىلتاۋ كەرەك؟ سىلتاۋ قولدان جاسالدى. ءوز كەزەگىندە بۇل قاپتاعان تەرروريستەر مەن ەكسترەميستەر تۋرالى ويدان شىعارىلعان ايىپتاۋلارعا نەگىز بولدى. ايتپەسە كولىكتەرىنە قازاقستان جالاۋىن ءىلىپ، قازاقستان ءانۇرانىن ايتىپ شەرۋلەيتىن قانداي پاتريوت «تەرروريستەر»؟

ق.توقاەۆتىڭ «وگون نا پوراجەنيە!» بۇيرىعىنان كەيىن قاراپايىم تۇرعىندار، بەيبىت ميتينگىگە شىققان كوپتەگەن ادامدار جازىقسىز وققا ۇشتى. رەسمي دەرەكتە قازا تاپقان 225 ادام دەپ جاريالاندى. ءىس جۇزىندە ودان دا كوپ بولۋى مۇمكىن.

قازاقستان كونستيتۋتسياسى 1-بابىنىڭ 1 تارماعىندا بەكىتىلگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى» دەگەن قاعيدا اياققا تاپتالدى. اتا زاڭنىڭ 3-بابىنىڭ 1-تارماعىنداعى «مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى – حالىق» دەگەن قاعيداعا ەشكىم پىسقىرعان جوق. ءوزىنىڭ زاڭدى قۇقىعىن پايدالانىپ كوشەگە شىققان حالىققا وق جاۋدىرىلدى. بۇل تەك قاسىرەت ەمەس وتە ۇلكەن زاڭسىزدىق تا بولدى.

ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىك، قازاقستان جالاۋىن قورعاپ الاڭنان كەتپەي تۇرعان جىگىتتىڭ (كەيىن بىلدىك، اتى-ءجونى بەرىك ابىشەۆ ەكەن) پوليتسيا وعىنا ۇشقانى بيلىك ءۇشىن ماسقارا جاعداي بولدى. پرەزيدەنت اتا زاڭىمىز بويىنشا پوليتسيانىڭ پرەزيدەنتى ەمەس ول بۇكىل حالىقتىڭ پرەزيدەنتى. سوندىقتان وققا ۇشقان قاراپايىم ادامدارعا تۇگەل وتەماقى تولەنۋى كەرەك. بۇل قانتوگىس ەڭ الدىمەن حالىقپەن ديالوگقا شىقپاي وق اتقان بيلىكتىڭ كىناسىنەن.

ن.نازارباەۆتىڭ بالكىم دۋبايدا تىعىلىپ جاتىپ جولداعان مالىمدەمەسى دە ادەتتەگىدەي وتىرىككە تولى ەكەنىن كوردىك. زاڭ الدىندا ادامداردىڭ ءبارى بىردەي. ەندى ارى قاراي ق.توقاەۆ ەل الدىنداعى بەدەلىن قايتا كوتەرۋ ءۇشىن ەكس-پرەزيدەنتتى جاۋاپقا تارتۋ جونىندە قادامدارعا بارۋعا ءتيىس. ەڭ الدىمەن نازارباەۆتى وعان تيىسپەۋ تۋرالى زاڭ كۇشىنەن ايىرىپ، وتباسى مەن قىلمىستىق كلاننىڭ كۇللى اكتيۆىن مەملەكەت بيۋدجەتىنە قايتارۋ شارالارىن قولعا العانى دۇرىس. ءبىز پرەزيدەنتتەن «Nur-Otanنان» باستاپ بارلىق قۋىرشاق پارتيالاردى، پارلامەنت پەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن تاراتۋعا قاتىستى باتىل قادامدار كۇتەمىز!

مارات ءبايدىلداۇلى

Abai.kz