قاڭتاردىڭ العاشقى تۇماندى كۇندەرى مەن تۇندەرى الماتى ءۇشىن تىم اۋىر، ءارى قاتەرلى بولارىن كىم بىلگەن...

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىعىن ەندى عانا تويلاپ، ودان جاڭا جىلدى جىلى قارسى العان قازاق ەلىنىڭ قۋانىشىن كوپ كورگەن كىم ەكەن؟

قوعامدى ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعانىڭ سەبەپتەرىن سارالاپ، سالدارىنا باعا بەرۋ اسا ماڭىزدى. بۇل ۇلت تاريحىندا قاڭتاردىڭ قاسىرەتتى وقيعاسى رەتىندە جازىلىپ قالارى حاق. پرەزيدەنت ق.ك. توقاەۆ پارلامەنت ءماجىلىسى  وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە اتاپ وتكەندەي، بىزگە كەرەگى – تەك اقيقات عانا. ەلىمىزدىڭ زاڭدارىندا كورسەتىلگەندەي، ازاماتتار تالاپ ارىزدارى مەن پىكىرىن جەتكىزۋ ءۇشىن، ماڭعىستاۋدا شىققان بەيبىت ميتينگ ەلىمىزدىڭ وزگە ايماقتارىندا قانتوگىس پەن ءتارتىپ بۇزۋشىلىققا ۇلاسىپ، اياعى  كىسى ولىمىنە اكەلىپ سوقتى. قان توگىلدى. قوساق اراسىندا قانشاما قىرشىن جاستىڭ عۇمىرى ءۇزىلدى. ماتەريالدىق شىعىننىڭ ورنى تولار-اۋ، ال 225 وتباسىندا اڭىراعان اناعا كىم توقتاۋ ايتا الار، بالا اكەسىز قالدى، جار جاسىنا جەتپەي جەسىر قالدى...

قازاقستان كاسىبي دايىندالعان حالىقارالىق تەررورشىلاردىڭ قارۋلانعان اگرەسسياسىنا تاپ بولدى. ولاردىڭ ماقساتى زاڭدى بيلىكتى قۇلاتىپ، ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىمىن باسىپ الۋ بولعان سىڭايلى. بۇل اشىق سوعىس جاريالاۋمەن بىردەي جاعداي ەدى. بالكىم، بىرەۋلەردىڭ توڭكەرىس جاساۋ نيەتى بولدى ما ەكەن؟ ناتيجەسىندە سۇيىكتى الماتىنىڭ ەڭسەلى عيماراتتارى ورتكە وراندى، حالىقتى ۇرەي بيلەدى، كوشەدەگى دۇكەندەر تونالدى، اسكەريلەر مەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى، بەيبىت حالىق وققا ۇشتى. ايتۋعا اۋىز بارمايتىن جاعدايدىڭ ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا، سۇيىكتى الماتىدا بولعانى تىم وكىنىشتى.

وسى ءبىر قاندى وقيعانىڭ سەبەپتەرىنە ءۇڭىلىپ بايقالىقشى:

• ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك پروبلەمانىڭ شەكتەن شىعۋى: دەپرەسسيۆتى اۋىلداردىڭ مۇشكىل جاعدايى، جەر قاتىناستارىنىڭ دۇرىس رەتتەلمەۋى (ميلليونداعان گەكتار جەرلەردى جالعىز يەمدەنگەندەر بار دا، 6 سوتكى جەرگە جەتە الماي قينالعاندار بار), جۇمىسسىزدىق، تابىستىڭ ازدىعى، تاۋار، ازىق-تۇلىك قىمباتشىلىعى، حالىقتىڭ نەسيەنى تولەي الماۋى، جاستاردىڭ ءبىلىم الۋ، جۇمىسقا ورنالاسۋ، باسپانالى بولۋ ماسەلەلەرىنىڭ شەشىلمەۋى.
• ەلدى جايلاعان جەمقورلىق;
• ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ بولماۋى; ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ جەتكىلىكتى ناسيحاتتالماۋى;
• جاستاردىڭ اراسىندا ءارتۇرلى سەكتالىق ءدىني اعىم وكىلدەرى ۋاعىزىنىڭ بەلسەندى جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىكتىڭ بەرىلۋى.

ءومىر توقتامايدى... ۋاقىت العا جىلجي بەرەدى.

پرەزيدەنت اتاپ وتكەندەي، ەندىگى ۋاقىتتا جاڭا قازاقستاندا قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەردى قولعا الۋ، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ، وڭدەۋ ونەركاسىبىن دامىتۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىنا نازار اۋدارۋ، مادەنيەت پەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىن دامىتۋ، مەملەكەتتىك باسقارۋدى جەتىلدىرۋ، مەريتوكراتيا قاعيداتىن ساقتاۋ، بيۋروكراتيانىڭ ورنىنا تسيفرلاندىرۋدى ەنگىزۋ، جاستار اراسىندا جۇمىسسىزدىقتى جويۋ كوزدەلەدى.

كەشەگى قاڭتار تراگەدياسىنداعى جاستاردىڭ ارەكەتىنە باعا بەرگەن كوپتەگەن ساراپشىلار ولاردى ءبىلىم بەرۋ، تاربيە ماسەلەسىمەن بايلانىستا قاراستىرۋدا.   راس، قوعامدىق ءتارتىپ بۇزىلدى. بىراق نەگە بۇزىلدى؟ ءتارتىپتى كىم بۇزدى دەگەن سۇراقتار دا ءوز جاۋابىن الارى انىق. ارانداتۋشىلاردىڭ بولعان دا انىق.   ادام ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا قاستاندىق جاساۋ، مۇلىكتى توناۋعا وڭاي بارۋ، مۇلىكتى قيراتۋ، ورتەۋ – بۇگىنگى الماتىلىق جاستاردىڭ قولىنان قالاي كەلدى؟ «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما» دەگەن ءتامسىلدى قۇلاعىنا قۇيا الماي قالدىق پا؟

پرەزيدەنت ق.ك. توقاەۆ ءماجىلىسى وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە ساپالى ءبىلىم بەرۋگە ەرەكشە نازار اۋداردى. بۇل قوعام ءۇشىن اسا ماڭىزدى سالا. مەكتەپكە جاقسى مۇعالىم كەرەكتىگى، جوعارى ءبىلىمنىڭ قولجەتىمدى بولۋى تۋرالى ايتىلدى. ول ءۇشىن گرانت سانىن ارتتىرۋ كوزدەلدى. جوو باسەكەگە قابىلەتتىلىگى نازاردا بولىپ، شەتەلدىڭ جەتەكشى جوو-نىڭ فيليالدارى اشىلماق. ونىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ تەحنيكالىق جوعارى وقۋ ورىندارى دا بار. وندىرىسكە جالپى فيزيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى ەمەس، ناقتى ماماندىق يەسى، تەحنولوگيانى مەڭگەرگەن شەبەر تەحنولوگ-ينجەنەر كەرەك، ياعني، ءتيىستى وقىتۋ بازاسى قالىپتاسقان پوليتەحنيكالىق، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن كوللەدجدەر دايىندايتىن ماماندار كەرەك.

ەرەكشە ەسكەرەتىن جاعداي تەحنيكالىق پاندەرگە باسىمدىق بەرىلگەندە، رۋحانياتتىڭ نەگىزى قالاناتىن گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ ماڭىزى ەسكەرىلۋى مىندەتتى. جاستار بويىنداعى وتانسۇيگىشتىك، قوعامدا ىزگى قارىم-قاتىناس جاساۋ قابىلەتى، ادامزاتتىق قۇندىلىقتار مەن يگىلىكتەردى باعالاۋ، اتا-بابا تاريحىنا، انا تىلگە، ۇلتتىق داستۇرگە دەگەن قۇرمەت گۋمانيتارلىق ءبىلىمنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسادى. ءبىز، ەڭ الدىمەن، ماماندى ەمەس، ادامدى تاربيەلەيمىز. بۇگىنگى ستۋدەنت ەرتەڭ تولىق ادام بولۋعا ۇمتىلۋى، ىزگىلىك ءدانىن سەبۋشى زيالى بولۋعا ۇمتىلۋى قاجەت.

ۇلتتىق تۇتاستىق ۇعىمى قازىرگى تاڭدا اسا ۇلكەن ماڭىزعا يە بولىپ وتىر. قيىن كەزەڭدى باسىمىزدان وتكىزدىك، وسى تۇستا ءبارىمىز پرەزيدەنت رەفورمالارىن قولداۋىمىز قاجەت.

ال ۇلتتىق مۇددە – جەكە ادامنىڭ بارلىق ماقساتىنان جوعارى تۇرۋى ءتيىس.

ۇلتتىق قۇندىلىق تەك ۇلت ءۇشىن ەمەس، ادامزاتتىق مادەنيەتتىڭ كوكجيەگىنىڭ كەڭ بولۋى ءۇشىن، تىنىسىنىڭ كەڭ، تۇعىرىنىڭ بيىك بولۋى ءۇشىن ماڭىزدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتى ساقتاۋ – مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى. ادام بالاسىنىڭ گارمونيالى دامۋى ءۇشىن ماڭىزدى. قۇندىلىقتى باعالاۋ – ءومىردىڭ ماعىنالى بولۋىن ايقىندايتىن ماڭىزدى فەنومەن. قۇندىلىقتى باعالاۋ ارقىلى اينالاداعى بولىپ جاتقان ءىرىلى-ۇساقتى وقيعالار مەن جاعدايلاردىڭ باعىتى مەن باعدارىن ايقىنداپ، الەۋمەتتىك، مادەني، ءتىپتى ساياسي ۇدەرىستەردىڭ ديناميكاسىن سارالاپ، جۇيەلى تۇسىنىك بەرۋگە بولار ەدى.

قۇندىلىقتار ساپىندا ۇلتتىق كودتار مىقشەگەدەي بەكىگەن، بەكىتىلگەن. قۇندىلىققا اينالۋدىڭ ءوزى ونىڭ بويىنداعى ۇلتتىڭ مادەني-رۋحاني كودىنىڭ بولۋىمەن بايلانىستى. قۇندىلىق - دۇنيەتانىمنىڭ رۋحاني وزەگى، قوعامدا قالىپتاساتىن سان الۋان جاعداياتتاردىڭ تاريحي سەبەپتەرى مەن ءمانىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن نەگىز. باستى تارازى وسى قۇندىلىق بولماققا كەرەك. ويتكەنى حالىقتىڭ نەمەسە ەتنوستىڭ ەرەكشەلىگى مەن بىرەگەيلىگىن ايقىندايتىن  وسى - ۇلتتىق قۇندىلىقتار. قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى زەردەلەۋ، ونىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن سارالاۋ، رۋحاني-مادەني كودتى جۇيەلەۋ، ءداستۇر مەن سەنىمدى باعالاۋ، قوعام ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن ىزگىلىك قاسيەتتەردى ناسيحاتتاۋ - الەۋمەتتىڭ ءبىرتۇتاس جانە كەڭ ولشەمدى الەمىندە تولەرانتتىقتى قامتاماسىز ەتۋدە ۇلكەن ءرول اتقارادى.

بۇگىنگى قازاقستاندىق جاستار ءۇشىن اسەم الماتى – باستى قۇندىلىقتىڭ ءبىرى. تۋعان جەردىڭ ءار تاسى – قۇندى. ءوز باسىم الماتىلىق جاستار قالا كوشەلەرىندەگى دۇكەندەردى قيراتتى، تونادى دەگەنگە سەنگىم كەلمەيدى، اتتەڭ...

تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ ۇلكەن جىلدامدىقپەن قارقىندى دامۋى مەن اقپارات الۋ جولىنىڭ شاپشاڭدىعى – جەكە تۇلعانى ومىرگە تەز بەيىمدەلىپ، تەز جەتىلۋىنە، «زامانىنا ساي ادامى» بولۋعا يتەرمەلەيدى. مول اقپاراتتى الىپ، يگەرىپ قازىرگى ۋاقىتتا جىلدام-اق «ءبىلىمدى»، «بىلىكتى» بولۋعا جول اشىق. پلانەتاداعى بۇكىل جاڭالىقتى «كوزدى اشىپ-جۇمعانشا، جىلدام حابار العىزىپ وتىرعان» بۇگىنگى تەحنولوگيا جەتىستىكتەرى ارقىلى ءبىلىم الۋ قيىندىق كەلتىرمەيتىنى انىق. قازىرگى عىلىمنىڭ دامۋ دەڭگەيى قوعام دامۋىن تەز وزگەرتىپ، جەتىلدىرىپ، ونىڭ سان ءتۇرلى باعىتتا وزگەرە دامۋىنا قول جەتكىزە الادى.

قازىرگى عىلىمي تەحنوكراتيا مەن قوعامدا بۇگىنگى تاڭدا ورنىعىپ وتىرعان  «بۇگىن جانە قازىر» پراگماتيكاسىن تالداعان كوپتەگەن گۋمانيتار-زەرتتەۋشىلەر جەكە تۇلعانىڭ دامۋىندا ءومىردىڭ ءمانىن تۇسىنۋدەن گورى، جەڭىل-جەلپى كۇيبەڭ تىرلىككە سالىنۋدىڭ ارتقانىن، رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ الماسا باستاعانىن ورىندى ەسكەرتۋدە. قازىرگى قوعامنىڭ بەلسەندى ۇدەرىسىندە گۋمانيتارلىق عىلىمنىڭ بەدەلىنىڭ ءتۇسۋى، باعالانباۋى انىق بايقالۋدا. بۇل ۇدەرىس تەك ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عانا ەمەس، الەمدىك كەڭىستىكتە ەتەك الىپ وتىرعانى راس. ءتىپتى جاپوندىق كەي زەرتتەۋشىلەر الەۋمەتتىك ءبىلىمدى وقىتۋدان باس تارتۋعا شاقىرعانى دا ءمالىم. «ەكزيستەنتسيالدى فيلوسوفيانىڭ» كۇنى ءبىتتى دەپ جورامالداۋشى باتىستىق عالىمدار ءومىردىڭ ءمانىن ايقىنداۋعا ارنالعان عىلىم سالاسىنىڭ ورنىنا، نەوەكزيستەنتسيالدىق تەوريانى ۇسىنىپ جۇرۋىندە دە ءمان بار. تەحنوكراتيزم كۋلتىنىڭ ورنىعۋى، تۇتىنۋشىعا اينالعان قوعامنىڭ «بۇگىن جانە قازىر» پراگماتيزمىنە بوي ۇرۋى - رۋحاني السىزدىكتىڭ بەلەڭ الۋىن العا تارتتى.  مۇنى كۇندەلىكتى ادامداردىڭ بويىنان ايقىن بايقاپ جۇرگەنىمىز راس.

قازىرگى حح عاسىر مەن ءححى عاسىر توعىسى مەن ءححى عاسىردىڭ باسىندا پايدا بولعان نەوەكزيستەنتسياليستىك تەورياعا عالىمدار ۇلكەن سەنىممەن قاراۋدا. ولاردىڭ اراسىندا فيلوسوفتار عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ناتۋراليزم مەن پسيحواناليز تەوريالارى ۇسىنعان تۇجىرىمدارعا قارسى كوپتەگەن پسيحولوگتاردىڭ بولۋى دا قۋانتادى. قازىرگى تاڭدا بۇل تەوريا باتىستا بەلسەندى زەرتتەلۋدە. ەكزيستەنتسيالدى ءتاسىل فيلوسوفيادا، پەداگوگيكادا، ەتنوگرافيادا، مادەنيەتتانۋ مەن ءتىپتى مەديتسينادا كەڭىنەن قولدانىلادى. ەكزيستەنتسيالدىق اكسيولوگيانى قۇرۋ، «قۇندىلىقتار» ارقىلى سۋبەكتىگە اسەر ەتۋ دارەجەسىن زەرتتەيتىن ارنايى قۇرىلعان قاعيدا قازىردە عىلىمي باعىت رەتىندە قالىپتاسىپ كەلەدى. اقپاراتتىق قوعام جاعدايىندا ۇلكەن دۇنيەتانىمدىق ماڭىزعا يە. قۇندىلىقتار جۇيەسىن باعالاۋ مەن باعامداۋ ادام بالاسىنىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنەن باستاپ، ۇلكەن جاھاندىق ماسەلەلەردى شەشۋگە دەيىنگى ارالىقتاعى بارلىق ارەكەتتەر ءۇشىن ماڭىزدى بولماق.

ۇلتتىڭ بارلىعى مەن بىرلىگىن تانىتاتىن، تۇتاستىعى مەن تۇعىرىن انىقتايتىن – ءتىلى. سوندىقتان ۇلت ءۇشىن ەڭ باستى مادەني-رۋحاني قۇندىلىق – ءتىل. ۇلتتىڭ ورتاق تاعدىرى بار، ورتاق رۋحاني قۇندىلىقتارى بار، ورتاق ءدىلى مەن مىنەزى بار، ورتاق ۇلتتىق كودى بار. وسىنىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ، تۇتاستىققا جەتكىزەرى، ۇستانار ۇستانىمىنىڭ تارازىسى، دۇنيەتانىمنىڭ تەمىرقازىعى – انا ءتىلى، ۇلت ءتىلى. كەلەشەك جاستاردى دۇرىس جولمەن تاربيەلەۋدىڭ باستى قۇرالى دا وسى بولماق كەرەك.

انار سالقىنباي،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ

Abai.kz