«قيلى-قيلى زامان بولار، قاراعاي باسىن شورتان شالار»، - دەيدى دالا ابىزدارى. قاراعايدىڭ باسىن اۋمەسەر شورتاننىڭ شالۋى، ءسىرا، تابيعاتتىڭ تەكتىلىك زاڭىنىڭ بۇزىلۋى، استارالاپ اقتارعاندا -  ادامزاتتىڭ ازۋى بولار. ابىلاي دا، بۇقار دا ءوز ۇرپاعىنىڭ ۇساقتالاتىنىن سەزدى دە، ءتۇيسىندى دە عوي. ءدال ابىلايدىڭ تۇسىندەي. بۇقار وزەگىن وكسىككە تولتىرىپ ابىلاي ءتۇسىن جورىپ، قورقىتتىڭ قوبىزىنداي كۇڭىرەندى، كوكىرەك تولتىرىپ كۇرسىندى.

مۇنان سوڭ قيلى-قيلى زامان بولار،

زامان ازىپ، زاڭ ءتۇزىپ، جامان بولار.

ۇلىڭ، قىزىڭ ورىسقا بودان بولىپ،

«قيلى-قيلى زامان بولار، قاراعاي باسىن شورتان شالار»، - دەيدى دالا ابىزدارى. قاراعايدىڭ باسىن اۋمەسەر شورتاننىڭ شالۋى، ءسىرا، تابيعاتتىڭ تەكتىلىك زاڭىنىڭ بۇزىلۋى، استارالاپ اقتارعاندا -  ادامزاتتىڭ ازۋى بولار. ابىلاي دا، بۇقار دا ءوز ۇرپاعىنىڭ ۇساقتالاتىنىن سەزدى دە، ءتۇيسىندى دە عوي. ءدال ابىلايدىڭ تۇسىندەي. بۇقار وزەگىن وكسىككە تولتىرىپ ابىلاي ءتۇسىن جورىپ، قورقىتتىڭ قوبىزىنداي كۇڭىرەندى، كوكىرەك تولتىرىپ كۇرسىندى.

مۇنان سوڭ قيلى-قيلى زامان بولار،

زامان ازىپ، زاڭ ءتۇزىپ، جامان بولار.

ۇلىڭ، قىزىڭ ورىسقا بودان بولىپ،

قايران ەل، ەسىل جۇرتىم سوندا نەتەر؟! - دەيدى اسان قايعى شورداي شومىرلانعان شەرىن شەرتىپ. ءۇيسىن مايقى بابامىز: «ەلىمىز ەندى مىڭ جەتى جىل كەيىن ءجۇنباس شەگىر سارىلار باسقارار بولار. ولارعا جاركۇشىكتەنەر دە ءوز ۇرپاعىمىز بولادى... كوزى قىسىق، ءتىسى قيسىق، كوزى شەگىر، ءوزى جەمىر جاۋدان ءۇرىم-بۇتاق كوپ قورلىق كورىپ، كوپ ازاپ شەگەدى ەكەن. ءتىلىن دە، ءدىنىن دە قۇرتادى ەكەن. ماجالى العاشقى باعىنۋ-جاعىنۋدى، شاعىنۋدى دا ءوز تۇقىمىمىز باستايدى ەكەن. اتتەڭ...»، - دەپ قانسىراعان قارالى كۇننىڭ تۋارىن تۇسىندە كورىپ ەدى.  قۇداي-اۋ، بۇل زاعيپ زار سوناۋ مايقى زامانىنان زاپىران قوزعاپ اسان، اساننان بۇقار زارىنا سارناستى. كەۋدەنىڭ كور كەنەبىنە اينالعان زار اقىرى زاۋزاتىنا زاۋال بوپ ءتيدى. كۇن ءتاڭىرىسى مايقى بابامىزدىڭ تۇيسىگى بولجاعانداي، ءتۇسى دە مىڭ جەتى ءجۇز جىلدان كەيىن تۋرا كەلدى. شەگىر كوزدەردىڭ شىرشىق شىرعالاڭىندا شىرمالدى، بۇعاۋىندا بۋىنىپ، اجىرىعىنا شوقىنىپ كەتە جازدادى. «ءوزى جەمىرلەردىڭ» شەن-شەكپەنىنە جەلىگىپ، كەلەشەگىن شەلگە تولتىردى. ابايشا ايتقاندا، «ماقتاندى ىزدەپ قايعى الدى». «ماقتانى» - شەن-شەكپەن، جالعان نامىس، جاداعاي ۇران. قايعىسى - ۇلتتىق بولمىسىنان جۇرداي بولۋى، ۇلتتىق ساناسىنىڭ سانسىراۋى، قايسار رۋحىنىڭ جادىلانۋى. بۇگىنگى زاماندا دا سول «ماقتان» مەن «قايعى» ۇستەمدىك ەتىپ تۇر. سوندا بۇعان كىم كىنالى؟ الدە قۇلىققا قۇم تۇسىرگەن قاتىگەز كاپيتاليستىك قوعام با؟ جوق. وندا بۇگىنگى نارقىنان پارقى وكتەم تۇراتىن نارىق زامانى مۇلدەم قاعىنىپ كەتەر ەدى. الدە وزگەنىڭ ىڭعايىنا جىعىلعان دارمەنسىزدىگى كىنالى بولار؟ جوق. دارمەنسىزدىك تانىتاتىنداي سەبەپ كەرەك ەمەس پە؟ ورىس وتارىنىڭ جىلىمىس، سۇمپايى ساياساتى بولار قازاقتى دۋالاعان؟ ول دا بار. ونسىز دا ورىس وتارىنىڭ سۇرقيا، جادىگوي ساياساتى جاعىمسىز، قازاققا ءتان ەمەس ىندەتتەردى سەۋىپ، ەگىپ، قانعا ءسىڭدىرىپ كەتتى. بىراق ولاردان بۇرىنعى سەبەپ - قازاق تاعدىرى تۇزاققا تۇسەيىن دەپ تۇرعان زاماندا ءوز مىنەزىن اقىلعا جەڭدىرە المادى. مىنەزىنە تىزگىن بەرىپ، اقىلىن شاۋجايىنا جارماستىرىپ قويدى... كەزىندە  قىتايدىڭ دا سىي-سياپاتىن مەن تورعان-تورقاسىنا توياتتاپ ءۇيسىن كۇنبيى مەن عۇن قاعاندارى دا الدانىپ، اقىلىن مىنەزىنە جەڭدىرىپ الدى. بۇل قىتايدىڭ كوشپەندىلەردى ىشىنەن ءىرىتۋ ءۇشىن ىستەلگەن جىپسىمە، زىميان ساياساتى ەدى. اقىرى قاھارلى عۇنداردىڭ ءتۇپ-تۇقيانىنا جەتتى. ول تۇرىك قاعاندىعى كەزىندە دە قايتالاندى. «تابعاش حالقىنىڭ ءسوزى ءتاتتى، اقىعى اسىل. [ولار] ءتاتتى ءسوزى، اسىل قازىناسىمەن ارباپ، جىراقتاعى حالىقتى وزىنە سونشاما جاقىنداتار ەدى. [ولاردىڭ] ءتاتتى ءسوزى، اسىل دۇنيەسىنە الدانىپ تۇركى حالقى ءولدىڭ» (كۇلتەگىن). ورىس ەكەشتەر دە كوشپەندىلەرگە ويسىراتىپ ودىرلىق كورسەتە الماي تاعى دا ىشتەن ارانداتتى. ورىستى وباداي جايلاعان قۇلقىنقۇمارلىقتى ورىسەكەڭ قازەكەڭە اكەپ ەكتى. ەككەندە قانداي - جەمىسىن جەر-كوكتەن ءبىر-اق الدى. قۇلقىنىن تىعىنداپ، كونگەندەرگە كوپشىك قويادى، كونبەگەنگە كونتەك كيگىزدى. قانشا قاھارلى، ايبىندى بولسا دا، ىشتەن كۇيدىرگى كۇبىرتكىدەي جەمىرگەن جاۋ جاستاندىرماي قويمادى. تەگىندە اقىلعا تىزگىن بەرمەگەن قازاق تا كىنالى. ءسويتىپ، «قازاققا جاۋ قازاق» بولىپ شىعا كەلدى. بىرلىگى بوركەمىك بولعاننان كەيىن، قازاق قازاققا جاۋ بولىپ شىقپاي ما؟! احاڭ دا «ۇلت نامىسى دەگەندى قازاقتىڭ كوبى - ەكى اۋىلدىڭ، ەكى توپتىڭ، يا ەكى رۋدىڭ نامىسى دەپ ۇعادى: باسقادان كەمشىلىك كورسە - نامىستانبايدى، جاتسىنبايدى، كەكتەمەيدى، ءبىر-بىرىنەن كەمشىلىك كورسە - كەگىن جىبەرمەيدى» دەپ قىنجىلعان ەدى. قازاق بارلىق بولمىسىنان ايىرىلدى، ۇلەكتەي جامپوز ۇرپاقتىڭ ءۇرىمى ۇساقتالدى. قىلىشىنان قان تامعان قۇرساۋلى كەڭەستەر دە قازاقتىڭ كەسكەكتى، سۇڭعىلا تۇلعالارىن قان قاساپ قىرعىنعا سالۋمەن بولدى. ۇيىپ كەلە جاتقان قايماعىن قاعىپ ءتۇسىرىپ، قىلعىتىپ جىبەردى. تەكتى تۇلعالارىمىز بۇتارلانعاننان كەيىن، قازاق قانى دا ۇشىندى، اقىرى ۇرپاق ۇساقتالدى. بىراق بىرلىك بىردەي بولماسا دا، ازاتتىققا دەگەن تۇيسىگىمىز بار ەكەن. ەڭ سوڭعى ارىندى اردالى ۇرپاعىمىز جەلتوقساندا بۋسانىپ، شيىرشىق اتىپ شىعا كەلدى. قازاق تەگىن حالىق ەمەس ەكەنىن ورىسەكەڭدەر دە سەزگەن. ۇنەمى ءۇرىم-بۇتاعىن بۇتارلاۋمەن، ۇلى ۇلدارىن تۇبىنەن كەسكەن شىنارداي سۇلاتۋمەن بولدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسى كەزىندە دە قازاقتى كوپ قىرعىنعا ۇشىراتتى. ءۇش ءجۇز جىل بويى ۇلتتى قۇرتۋدىڭ زىميان پيعىلى جۇيەلى جۇرگىزۋمەن بولدى. ارينە، ورىستار قازاقتىڭ تەگىن حالىق ەمەس ەكەنىن تەرەڭ ءتۇسىندى جانە دە وسىناۋ ەرجۇرەك حالىقتى قۇرتۋدى عانا ويلادى. ول پيعىلدىڭ پارشاسىن شىعارىپ، ازاتتىق الدىق. بىراق ۇرپاق ءالى ساناسىز. ۇلتتىق نامىسىمىز جوق. نەگە؟ الدە ۇلتتىق نامىسىمىز ورىس ەككەن جالعان ماقتانعا اينالىپ كەتكەن بە؟ ايتەۋىر، كەڭەس كەزىندەگى كەۋدەمسوق، كەر ماقتاۋ دەگەن ەلەس بۇگىنگى ەلىمىزدى دە كەزىپ ءجۇر. ۇلتتىق نامىس دەگەنىمىز «قارا باستىڭ قامى ەمەس، رۋدىڭ نە تايپانىڭ زارى ەمەس، ادامزات بالاسى - ۇلتىمىزدىڭ ۇلىقتىعى ءۇشىن، تەڭدىگى مەن ەلدىگى ءۇشىن وتەيتىن ءار پەندەنىڭ قارىزى مەن پارىزى» (م. قوزىباەۆ) ەمەس پە؟ الدە اباي ءومىر سۇرگەن وتپەلى شاق  قازىر دە تۋىپ تۇر ما؟ مەن  سولاي ويلايمىن. ايتپەسە، تەكتى ۇرپاقتىڭ ءشىلدىڭ تەزەگىندەي ازىپ-توزىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس قوي. الدە باتىستىڭ كوكجال كوشپەندىلەردى «كەمباعال، تاعىعا» تەڭەگەن توعىشار ساناسى ءبىزدىڭ دە رۋحىمىزدى تۇقىرتىپ تاستادى ما؟ ءبىز - ايبەرەن، ايبىندى تۇركىلەردىڭ ايبارلى ۇرپاقتارىمىز. وسىنى تۇيسىنسەك بولعانى عوي!..

مايقى بي بابامىزدىڭ تاڭىردەن كەلگەن ءتۇسىن، ءتۇبىن تۇسىندىرە الماعان ءتۇسىن، ءبىز ەلدىككە جەتكەن ەر ۇرپاعىمىزدىڭ ايبىندى رۋحقا يە بولۋىمەن اياقتاساق يگى ەدى...

قىمبات سليامبەكوۆ،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءنىڭ

فيلولوگيا، ادەبيەتتانۋ جانە

الەم تىلدەرى فاكۋلتەتى 2-كۋرس ستۋدەنتى

«اباي-اقپارات»