ۇلى دالا دانالارى ءبىرىنشى باسشى تۋرالى. نە ىستەۋ كەرەك؟

ەلىمىزدەگى لاڭكەستىك جانە تەرروريستىك وقيعالار ورىن العان بىرنەشە كۇندەر ءبىزدىڭ 30 جىلعى  ەگەمەندىك تاريحىمىزعا قاراماستان ساياسي-ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك تۇرعىدان قانشالىقتى وسال ەكەندىگىمىزدى ايقىن كورسەتىپ بەردى. وسىدان كەيىن ءاربىر قازاقستاندىق نەگە بۇلاي بولدى دەپ ويلانۋى ءسوزسىز. ەندەشە كەلەشەكتە مەملەكەتتىڭ نەگىزىن شايقالتاتىن، ەلدىڭ ەڭ قىمباتتىسى – تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپ توندىرەتىن مۇنداي جاعدايدى بولدىرماۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەكتىگى  بارىمىزدى تولعاندىرۋى ءتيىس جانە وعان جاۋاپ ىزدەۋىمىز قاجەت. سوندىقتان قوعامدا بۇل ماسەلە كەڭىنەن تالقىلانىپ، پىكىر-تالاستار مەن وي-پىكىرلەر ورتاعا سالىنىپ تا جاتىر.  

ءيا، قاڭتار وقيعاسىنان قانداي ساباق الۋىمىز كەرەك؟ ونىڭ قايتالانباۋى ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى  قازاقستانداعى بايلىقتىڭ تەڭ جارتىسى ەلدەگى 162 ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانعانى، ال حالىقتىڭ جارتىسىنىڭ ەڭبەكاقىسى 50 مىڭ تەڭگەدەن اسپايتىنىن مىسالعا كەلتىردى. وسىنداي بۇكىل ۇلتتىق بايلىقتىڭ ات توبەلىندەي 162 ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 30 جىل بولعاندا حالىقتىڭ جارتىسىنىڭ 50 مىڭ تەڭگەمەن (قازىرگى ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ كۇندە ءوسىپ جاتقان جاعدايىندا) كۇن كورىپ جاتقاندىعىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ مۇنداي قايىرشىلىق جاعدايعا قالاي كەلدىك؟!

ەڭ ءبىرىنشى اۋەل باستان ايتۋ كەرەك، قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامدا ۇلتتىق بايلىقتىڭ ادىلدىكپەن بولىنبەۋ ماسەلەسى ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ وتىر. ءبىر قاراعاندا، وسىنشاما تەرريتورياسى مەن قازبا بايلىعى جانە  باسقا دا ماتەريالدىق رەسۋرستارى بار قازاقستان سياقتى ەلدە 19 ملن. حالىقتى بارلىق جاعىنان  تولىق قامتاماسىز ەتە الاتىنداي مۇمكىندىك بار عوي! ەندەشە نەگە ولاي ەمەس؟!

قىسقاشا ايتقاندا بۇل جاعداي – ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتىنىڭ ەڭ ماڭىزدى كورسەتكىشى بولىپ تابىلاتىن ۇلتتىق بايلىقتىڭ ادىلدىكپەن بولىنبەۋى، ياعني ادىلەتسىز قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىمىزدىڭ جالپى كورىنىسى. سوندىقتان ۇلتتىق بايلىقتى ءادىل ءبولۋدىڭ مەحانيزمدەرىن زاڭدىق تۇرعىدان بەكىتۋ، ەكونوميكانى دامىتۋداعى كەمشىلىكتەر مەن الەۋمەتتىك سالاداعى ولقىلىقتاردى، سونىمەن قاتار جالپى قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىنداعى جۇيەلىك كەمشىلىكتەردى جويۋدى باتىل جانە اياعىنا دەيىن جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس.

مۇنداي تاريحي كەزەڭدەردەگى مەملەكەتتىك كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشكەندە ۇلى دالا تۇلعالارىنىڭ باي مۇراسىنا جۇگىنگەن دۇرىس. قازىرگى قيىن دا كۇردەلى زاماندا قازاق مەملەكەتىن پرەزيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىنا نەگىزدەلگەن ساياسي جۇيە  عانا ءوزىن اقتاي الادى. بىراق مۇندا ءبىرىنشى باسشىنىڭ ءرولى ەرەكشە ەكەندىگىن ايتقان ءجون. قازىرگى كەزدە قويىلىپ وتىرعان ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردى باتىل جۇزەگە اسىرۋ قاجەتتىلىك. مۇنى جاساۋ ءۇشىن ءبىرىنشى باسشىنىڭ اقىلى مەن ىقتياتتى ەركى، ونىڭ قوعامدا سول ءتارتىپتى  قامتاماسىز ەتەتىن زاڭ جۇزىندەگى تەتىكتەر مەن مەحانيزمدەردى قالىپتاستىراتىنداي ارەكەتشىل-پاراساتى قاجەت. وسى جەردە ءبىرىنشى باسشى تۋرالى ۇلى دالا ەلىنىڭ دانىشپان تۇلعاسى ءال ءفارابيدىڭ ىلىمىنەن ۇزىندىلەر كەلتىرەيىك: «ءبىرىنشى باسشى عىلىمى، ءبىلىمى جەتىلگەنى سونشا، بۇل جونىندە وزىنە باسشىلىق ەتەتىن باسقا ادامعا مۇلدەم تاۋەلدى بولمايتىن دارەجەدە شىن جەتىلگەن ادام. ... بۇل ادام باقىتقا جەتكىزەتىن ارەكەتتەردى بەلگىلەۋگە جانە ولارعا باعىت سىلتەۋگە تاماشا قابىلەتتى.بىراق بۇل جاراتىلىس قاسيەتتەرى وتە تاماشا، ابزال ادامدارعا، ياعني جاندارى ارەكەتشىل-پاراساتپەن بىرگە بىتكەن ادامدارعا عانا ءتان» دەپ سيپاتتاما بەرگەن. ال وسىعان كەرىسىنشە، اتاققۇمار باسشىلار تۋرالى: «...بارلىق ءادىس-تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ، ءوزىنىڭ جانە ءوز بالالارىنىڭ  اتىن ماڭگى قالدىرۋعا، ءوز بالالارىن ءوزىنىڭ ەسكەرتكىشى ەتىپ قالدىرۋ،  ءوز بالالارىنا  نەمەسە ءوز رۋىنا  وكىمەت بيلىگىن قالدىرۋعا  تىرىسۋى، ....بايلىقتى باسىپ الىپ، ونى باسقاعا پايدالاندىرماۋى، ...دۇنيەنى ءۇستى-ۇستىنە جيناي بەرۋى... سودان كەيىن ول ادامداردان الشاقتاي تۇسەدى» - دەيدى ويشىل.

وسى رەتتە ايتا كەتكەن ورىندى، ءال-فارابي ءوزىنىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى» اتتى فيلوسوفيالىق تراكتاتىندا «قايرات»، «اقىل» جانە «جۇرەك» سياقتى ۇعىمدارعا تۇسىنىك بەرە كەلىپ: «جۇرەك – باستى مۇشە، مۇنى ءتاننىڭ ەشقانداي باسقا مۇشەسى بيلەمەيدى. بۇدان كەيىن مي كەلەدى. بۇل دا باستى مۇشە، بىراق مۇنىڭ ۇستەمدىگى ءبىرىنشى ەمەس» – دەيدى. ءال-فارابي تۇرىك الەمىندە ءوز تانىمىنىڭ نەگىزى رەتىندە جۇرەككە شەشۋشى ءمان بەرۋى – ۇلى اباي نەگىزىن قالاعان «تولىق ادام» ءىلىمىنىڭ ءتۇپ توركىنى قايدا جاتقاندىعىن بىلدىرەتىن قۇندى دەرەك كوزدەرىنە جاتادى. ءال-ءفارابيدىڭ وسى فيلوسوفيالىق تۇجىرىمى ابايدىڭ «ون جەتىنشى» قارا سوزىندە ءوزىنىڭ لوگيكالىق جالعاسىن تاپقانداي. ابايدىڭ وسى سوزىندە «قايرات»، «اقىل» جانە «جۇرەك» ۇشەۋى ارقايسىسى ءوزىن مىقتى ساناپ، ايتىسىپ، تالاسىپ، اقىرى «عىلىمعا» كەلىپ جۇگىنەدى. وسى ۇشەۋىڭ باسىڭدى قوس، ءبارىن جۇرەككە بيلەت، – دەپتى. ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن «جۇرەكتى» جاقتادىم، – دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن ۇلى تۇلعالاردىڭ سوزدەرىنەن تومەندەگىدەي قورىتىندىعا كەلۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، ءبىرىنشى باسشىدا ۇلى دالا ەلىنىڭ  دانالارى ايتقانداي، اقىل مەن قايراتتى وزىنە بىرىكتىرەتىن، «حالقىم»، «ەلىم»  دەپ سوعاتىن جۇرەك بولۋ كەرەك! جوعارىدا اتالعان باسشىلىق قاسيەتتەردى (ارەكەتشىل-پاراسات، اقىل مەن قايراتتى جۇرەككە باعىندىرۋ سياقتى ) قازىرگى پرەزيدەنتىمىزدىڭ بويىنان بايقاپ وتىرمىز. كەشە عانا، 21 قاڭتاردا وتكەن ءىرى بيزنەس قاۋىمداستىق باسشىلارىمەن كەزدەسۋىندە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى: «مەن ءۇشىن مەملەكەت مۇددەسى بىرەۋمەن جاقسى قارىم-قاتىناستان جوعارى» دەپ مالىمدەدى. مۇنداعى پرەزيدەنتتىڭ  «مەملەكەت مۇددەسى» دەگەنى حالىقتىڭ مۇددەسىن ءبىرىنشى، جوعارى قويىپ وتىرعاندىعى ايدان انىق. كەشەگى نۇر وتان  پارتياسىنىڭ سەزىندە ۇيىمدىق جانە كادرلىق تۇرعىدان العاشقى وزگەرىستەر جاسالىندى. ۇيىمنىڭ 55 پايىزى جاڭارتىلىپ، قاتارىنا نەگىزىنەن جاستار  ەڭگىزىلدى. بۇل باعىتتا دا حالىقتى وزىنە  تارتاتىن جانە سونىڭ قولداۋىنا يە بولۋ ءۇشىن ءالى دە تياناقتى جۇمىستار جۇرگىزىلۋى ءتيىس.

بۇل ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك رەفورمالاردى، اياعىنا دەيىن باتىلدىقپەن جەتكىزۋ ءۇشىن كۇرەستە (تاريحتاعى ۇلى فرانتسۋز رەۆوليۋتسيونەرى جورج جاك دانتون: «باتىلدىق، باتىلدىق  جانە تاعى دا  باتىلدىق كەرەك» - دەپ ايتقانداي), ءبىرىنشى باسشىمىزدىڭ ءىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋگە دەگەن «ارەكەتشىل-پاراساتى» مەن وعان حالىقتىڭ سەنىمى مەن قولداۋى جەڭىسكە جەتكىزەتىندىگى اقيقات. سوندىقتان مۇنداي، جۇرەگىمەن باسقاراتىن،  «ارەكەتشىل-پاراساتتى»  ءبىرىنشى باسشى ءوزىنىڭ قولاستىنداعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ادىلدىگىن، حالىق ءۇشىن بەرىلىپ قىزمەت ىستەيتىندەرىن بىرتە-بىرتە سۇرىپتاپ، ءوز كومانداسىن قالىپتاستىرۋى قاجەت. بۇل ىسكە بىزدەي حالقى از، ءبارى الاقانداعىداي كورىنىپ تۇراتىن ەل ءۇشىن قوپ ۋاقىتتىڭ كەرەگى جوق. مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارى مەن جەرگىلىكتى اكىمدىكتەردەگى كادرلار ەڭ ءبىرىنشى - ۇلتتىق سەزىمى جوعارى، جۇرەگىمەن ەلىم دەپ قىزمەت ىستەيتىن ادامداردان، اسىرەسە جاستاردان  جاساقتالۋى ءتيىس. ولار جەمقورلىقپەن اينالىسقان جانە ءوزىنىڭ پايداسىن عانا  ويلاعان بۇرىڭعى قىزمەتكەرلەردىڭ قولاستىندا ىستەمەگەن، تازا بولۋى كەرەك. ونداي جاستاردىڭ باسقارۋ تاجىربيەسى از بولسا دا، ەلىنە قىزمەت ەتۋگە ىنتا-جىگەرى بولىپ، جۇرەگىمەن جانە حالىقتان بۇقپاي، قايتا ونىمەن بىرلەسىپ قىزمەت ەتسە، شارۋانى العا الىپ كەتەتىنى ءسوزسىز.

ءبىزدىڭ قوعامداعى باستى جەككورىنىشتىك قۇبىلىس بۇل – جەمقورلىق ەكەنى بەلگىلى. پرەزيدەنت جەمقورلىقتىڭ جۇيەگە اينالعاندىعى «قاڭتار تراگەدياسىنىڭ» دا باستى ءبىر سەبەبى رەتىندە اتادى. سوندىقتان جەكەلەگەن ءىس-شارالار جەمقورلىقتى تۇبىرىمەن جويا المايدى. ونى جويۋ ءۇشىن كەشەندى ساياسي جانە ەكونوميكالىق جۇيەلى رەفورمالار جۇرگىزىلۋى ءتيىس. ءبىر جاعىنان، ونىڭ تەحنيكالىق بازاسىن جاساي وتىرىپ (مىسالى تسيفرلاندىرۋ جانە ت.ب), ەكىنشى جاعىنان زاڭدى جەتىلدىرۋ جانە دۇرىس كادرلىق ساياساتتى قولعا الۋ قاجەت. الەمدە جەمقورلىقتىڭ تامىرىنا بالتا شاباتىن زاڭداردى جاساۋ تاجىربيەسى مول. ونى بىزدەگى مامان - قۇقىقتانۋشى جاستاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، جەمقورلىقتىڭ الدىن الاتىن جانە جەمقوردىڭ جازالانباي قالمايتىنداي ءتيىمدى زاڭدار قۇرىلىمىن ءار سالا بويىنشا جاساپ شىعارۋ جانە ونى قولدانۋ بارىسىندا جەتىلدىرىپ وتىرۋدى قولعا الۋ كەرەك. مىنە وسىعان قابىلەتتى جاستاردى زاڭ شىعاراتىن پارلامەنتكە وتكىزگەن دۇرىس. كادرلىق ساياساتتا دا شەنەۋنىكتەردىڭ تۋىسقاندارى مەن بيزنەس سالاسىنداعى تامىر-تانىستارىن  قىزمەتكە الۋدى تيۋدى قاتاڭ باقىلاۋ جانە ول ءۇشىن جازالاۋ شارالارىن زاڭ جۇزىندە بەكىتكەن وڭدى.

جالپى جوعارىدا ايتىلعان رەفورمالاردى مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر ەڭگىزبەي ءساتتى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان حالىقتى كەڭىنەن قاتىستىرا وتىرىپ، «اتا زاڭنىڭ» تولىقتىرىلعان جانە وزگەرتىلگەن نۇسقاسىن قابىلداۋ قاجەت. اتا زاڭعا وزگەرىس ەڭگىزۋ مەن ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ تەتىكتەرى مەن مەحانيزمدەرىن جاساۋ ءۇشىن ءبىز شەت ەلدە جانە وزىمىزدە وقىعان، ءوز ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جانىن ايامايتىن، الدىڭعى قاتارلى جاستاردان ءار سالا بويىنشا جۇمىس توپتارى قۇرىلۋى كەرەك. ولارعا قاراجات جانە ماتەريالدىق تۇرعىدان بارلىق جاعدايلار جاسالۋى ءتيىس. الەمدىك تاجىربيە مەن ۇلتتىق مەنتاليتەتتى ەسكەرە وتىرىپ،جۇمىس ىستەيتىن توپتاردىڭ قاي سالا بولماسىن نەگىزگى كوزدەيتىن ماقساتتارى: ۇلتتىق بايلىقتىڭ ءادىل ءبولىنۋى مەن قوعامدا اشىقتىقتى قامتاماسىز ەتۋ، قانداي ءىس بولماسىن حالىقتىڭ بارىنشا تولىق قاتىسۋى، قاي سالادا بولماسىن جەمقورلىققا مۇمكىندىك بەرىلمەيتىن جاعدايلاردىڭ جاسالىنۋى سياقتى ماڭىزدى ماسەلەلەر مىندەتتى تۇردە ورىن الۋى ءتيىس. وداي ىسپەن اينالىسا الاتىن جاستار بىزدە بار جانە ولار دايىن! تەك قانا مەملەكەت تاراپىنان تولىق قولداۋ قاجەت. جاستاردى كوشەگە شىعارۋدىڭ ورنىنا ولاردى  وسىنداي ەل ءۇشىن جاسامپازدىق ىستەرگە تارتۋ قاجەت. سوندا عانا ءبىز قازاق ەلىنىڭ وركەنيەتتىلىگىن، جاسامپازدىعىن الەمگە پاش ەتە الامىز! بىراق، ارينە،  بۇل  وركەنيەتتىلىك پەن جاسامپازدىق باسقا ەلگە ەمەس، الدىمەن وزىمىزگە كەرەك!

سونىمەن، قازىرگى ەل تاعدىرى شەشىلەر كەزەڭدە ۇلى دالا دانالارىنىڭ ايتقاندارىن ەسكەرە وتىرىپ، «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن» ايتساق: بويىنداعى بارلىق قاسيەتتەرىن: قايتپاس قايرات پەن نۇرلى اقىلدى قارا حالقىم دەپ سوققان جۇرەككە باعىندىرۋ ارقىلى ءبىرىنشى باسشى ءوزىنىڭ العا قويعان ماقساتىنا جەتكەنشە اياعىنا دەيىن  ارەكەتشىل-پاراساتتى تۇلعا بولىپ قالۋدى قازاق ەلى كۇتەدى. بۇل مۇمكىندىكتى جىبەرىپ الماۋ كەرەك! ايتپەسە ءبىزدى ۇلى دالا ەلىنىڭ تاريحى كەشىرمەيدى!

ساتاي سىزدىقوۆ،

قر ۇعا قۇرمەتتى مۇشەسى

Abai.kz