«جاس قازاقتىڭ» وتكەن سانىندا  ازعىر اۋماعىنىڭ الەۋمەتتىك احۋالى جونىندە ماقالا («الىستاعى ازعىردىڭ اۋىر احۋالى»، 14 قىركۇيەك، 2012 جىل) شىققان ەدى. ال ەندى وسى ءوڭىردىڭ ەكولوگيالىق احۋالى قانداي؟ سان جىلدار بويى سىناق الاڭىنا اينالعان جەر نەندەي قۇپيانى بۇگىپ جاتىر؟ بۇعان دەيىن جۇزەگە اسىرىلعان جارىلىستار سالدارى ساقتالدى ما؟ بۇگىن سول جونىندە ايتىپ كورەلىكشى.

قولعا كىسەندەلگەن قارا ديپلومات

«جاس قازاقتىڭ» وتكەن سانىندا  ازعىر اۋماعىنىڭ الەۋمەتتىك احۋالى جونىندە ماقالا («الىستاعى ازعىردىڭ اۋىر احۋالى»، 14 قىركۇيەك، 2012 جىل) شىققان ەدى. ال ەندى وسى ءوڭىردىڭ ەكولوگيالىق احۋالى قانداي؟ سان جىلدار بويى سىناق الاڭىنا اينالعان جەر نەندەي قۇپيانى بۇگىپ جاتىر؟ بۇعان دەيىن جۇزەگە اسىرىلعان جارىلىستار سالدارى ساقتالدى ما؟ بۇگىن سول جونىندە ايتىپ كورەلىكشى.

قولعا كىسەندەلگەن قارا ديپلومات

قۇرمانعازى اۋدانىنا بەلگىلى ەكولوگ يۋري ليالين وسى ءوڭىردىڭ قورشاعان ورتاسىنا قاتىستى بارلىق دەرلىك سىردى بىلەدى. سويتسەك، ىشىندە يۋري ليالين دە بار ءبىر توپ ادام قارابايلى - بالقۇدىق باعىتىندا كەلە جاتىپ، جولدا اپاتقا ۇشىراعان كولىككە تاپ بولادى. ءتورت دوڭگەلەگى كوككە قاراپ توڭكەرىلىپ تۇسكەن كولىكتىڭ جۇرگىزۋشىسى قازا تاۋىپتى دا، جانىنداعى جولاۋشىسى اۋىر جاراقاتتانىپتى. قوس اياعى قاتار سىنعان ونى كابينادان شىعارىپ، جول جيەگىنە جاتقىزعاندا، ءتىپتى ەسىن دە بىلمەيدى ەكەن. بۇلاردى تاڭعالدىرعانى - بەيتانىس جولاۋشىنىڭ قولىنا كىسەندەلگەن قارا پورتفەل-ديپلومات. سالدەن سوڭ ەسىن جيناعان جولاۋشى دا الدىمەن سونى سۇراپتى. 
ايدالادا كەزدەسكەن سول ادامنىڭ ارعى تاعدىرى بۇلارعا بەلگىسىز. بىراق سول ديپلوماتتا ازعىرعا قاتىستى قۇپيا قۇجاتتاردىڭ بولعاندىعى انىق. ويتكەنى، العاشقى كومەك كورسەتىلىپ، اۋرۋحاناعا جەتكىزگەندە جۇمباق جولاۋشىنىڭ سىناق الاڭىنداعى ارناۋلى ەكسپەديتسيادا جۇمىس جاسايتىن مامان ەكەندىگى بەلگىلى بولعان. كەيىن يۋري ليالين قىزمەت بابىمەن ازعىرعا قاتىستى سان پروبلەماعا ارالاسىپ ءجۇرىپ، وسى وقيعانى جادىندا ساقتاپ قالعان. 
ازعىردا 1966-1979 جىلدارى 17 مارتە قۋاتتىلىعى ءارتۇرلى يادرولىق جارىلىستار جاسالعان. بۇل سىناقتار جەر استىندا جۇزەگە اسىرىلدى دەگەنىمەن، قازىر قاتارى سيرەگەن كونەكوزدەر ءدۇمپۋى جەر ۇستىنە دە انىق سەزىلگەنىن ايتادى. جالپى، مۇندا ون تەحنولوگيالىق الاڭ ورنالاسقان. سولاردىڭ سەگىزى ازعىر ەلدى مەكەنىنەن سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي 17-20 شاقىرىمداي عانا جەردە. نەگىزى، و باستاعى جوبا بويىنشا جەر استىندا جاسالاتىن يادرولىق جارىلىستار ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن راديواكتيۆتى قالدىقتاردىڭ اۋاعا تارالماۋى كوزدەلگەن-ءدى. 
بۇل رەتتە ىرگەدەگى اۋىلداردىڭ تىم جاقىن ورنالاسۋى ەسكەرىلسە كەرەك. دەمەك، جارىلىس وتەتىن شاحتالار سەنىمدى جابىلۋى ءتيىس ەدى. الايدا، قازىر بەلگىلى بولىپ وتىرعانىنداي، 1966 جىلعى 22 ساۋىردە ا1 جانە 1979 جىلعى 17 قاڭتاردا ا8 الاڭدارىندا جۇزەگە اسىرىلعان سىناق كەزىندە جەر بەتىنە گاز شىعىپ كەتكەن. ال بۇل، قايتالاپ ايتقاندا، و باستاعى جوبادا قاراستىرىلماعان ەدى.

ايدالاداعى اپان

ءماجىلىستىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتى، ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆ كەزىندە ازعىرعا قاتىستى سالماقتى ماسەلەنى كوتەرگەن-ءدى. كەيىن ونىمەن تەلەفون ارقىلى ءوزىمىز دە تىلدەسكەن ەدىك. بۇل ماسەلەمەن سەنات دەپۋتاتى بولعان جانداربەك كاكىشەۆ تە شۇعىلدانعان. كەزىندە قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ سول كەزدەگى باسشىلىعىنا دا ايتىلعان. بۇل - ازعىرداعى اپانعا جاسىرىلعان ديامەترى 11 مەترلىك شار تۇرىندەگى يادرولىق قوندىرعىعا قاتىستى ماسەلە. ونىڭ قازىرگى كۇيى قانداي، اينالاسىنا قاۋىپ توندىرمەي مە؟
جالپى، وسى قوندىرعى قازاق دالاسىندا قالاي پايدا بولدى؟ ەڭبەك ارداگەرى ماحمۇت كورگەنوۆ وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولىپ جۇرگەنىندە قىزمەت بابىمەن قۇرمانعازى اۋدانىنىڭ بالقۇدىق جانە سۇيىندىك ەلدى مەكەندەرىن ارالاپتى. سوندا كورگەن ءبىر وقيعانى جادىندا ساقتاپ قالعان.
- ءبىراز ۋاقىت ءوتتى عوي،  - دەيدى قازىر زەينەتكەر جاسىنداعى ازامات. قاتەلەسپەسەم، 1981 نەمەسە 1983 جىلى بولسا كەرەك، دالا جولىمەن ۇزىن كەرۋەن كەتىپ بارا جاتتى. اسكەريلەر قورشاپ العاندىقتان،  وعان جاقىنداۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ايتەۋىر، اۋماعى اجەپتاۋىر قۇپيا زات تيەلگەنىن سەزدىك. ويتكەنى، باعىتى ازعىر بولاتىن. 
قازىر بەلگىلى بولىپ وتىرعانىنداي، بۇل يادرولىق قوندىرعى ەكەن. ول ماسكەۋدىڭ قۇپيا بۇيرىعىمەن سوناۋ رەسەيدەن قيىرداعى قازاقستاننىڭ ازعىر اۋماعىنا جەتكىزىلگەن. ءسىرا، ەدىل بويىمەن تاسىمالدانسا كەرەك. 
سويتسەك، ديامەترى 11 مەترلىك وسى شاردىڭ ىشىندە يادرولىق جارىلىس جاساۋ ارقىلى الماز الۋ جوسپارلانعان ەكەن. ايتسە دە، الدەبىر سەبەپتەرمەن بۇل جۇمىس جەدەل قولعا الىنباعان. ال كەيىن كۇيرەمەستەي كورىنگەن كەڭەس وداعى تاراعان سوڭ، مۇنداعى قوندىرعىمەن ەشكىمنىڭ ءىسى دە بولماعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى، يادرولىق جارىلىس ارقىلى جاساندى الماز الۋعا قاجەتتى نارسە ەلىمىزدە جوق. بۇل جۇمىس تەك ماسكەۋدە عانا جوسپارلانعان. ال رەسەيلىكتەر بۇل قوندىرعىنى 1995 جىلى مۇلدەم تاستاپ كەتكەن. راس، مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ قورشاعان ورتاعا ەش زيانى جوق. ىسكە قوسىلماعان سوڭ سولاي دا شىعار. بىراق، قازىرگى زاماندا قىمبات قوندىرعىنىڭ قاجەتسىز زاتتاي تەككە جاتۋى دا تۇسىنىكسىز.

سىناق سالدارى قانداي؟

ازعىردا سوڭعى رەت 1979 جىلى سىناق جاسالدى. سودان 1995 جىلعا دەيىن مۇندا رەسەيلىكتەر بولدى. ولاردىڭ جارىلىستان سوڭعى زارداپتاردى جويۋ جولىندا نە تىندىرعانىن بىلمەدىك، بىراق ماڭىنا ادام جولاتپاعانى انىق. ال سىناق الاڭى ەلىمىزگە قايتارىلعان سوڭ عانا زەرتتەلە باستادى، اسكەريلەردىڭ دە بۇلدىرگەن جەرىن سول كۇيىندە دەرلىك تاستاپ كەتكەندىگى سوندا ءمالىم بولدى. 
ءسويتىپ، 1995 جىلدان باستاپ ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. الايدا، تەك 2007 جانە 2009 جىلدارى عانا راديواكتيۆتى زاتتارمەن لاستانعان جەرلەر مەن تەمىر قالدىقتارىن جويۋ جۇرگىزىلگەنىن ەسكەرسەك، بۇل شارانىڭ دا تىم كەش قولعا الىنعانىن ايتار ەدىك. «بىلمەگەن ۋ ىشەدى» دەگەندەي، سوعان دەيىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار ايدالادا شاشىلىپ جاتقان زىمىران قالدىقتارىن ۇيلەرىنە تاسىپ العان-دى. سولاردان قوراسىنا قالقان جاسادى، اۋلاسىنىڭ اينالاسىن بەكىتتى. ەندى سان سوققانمەن نە شارا، تالاي ادام ۋلانىپ تا ۇلگەردى. ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ وسىنداعى وكىلى بالتاباي مۇحامبەتجانوۆ ايىنا ءبىر مارتە الاڭعا بارىپ، رادياتسيالىق جاعدايدى قاداعالاپ قايتادى ەكەن. شامادان تىس ەش نارسە بايقاماپتى. مۇنى اتالمىش ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى ءادىل تولەۋىشەۆ تە ايتادى. الايدا ونىڭ ءوزى مويىنداعانىنداي، 1996-2001 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندىق مامانداردىڭ قولىندا سىناق الاڭى تۋرالى تولىققاندى مالىمەت بولماعان. سودان كەيىنگى جىلدارى قولعا الىنعان جۇمىستار دا ءالى ءالسىز. 
ارينە، ازعىر اۋماعىنىڭ قازىرگى جاعدايىن قالىپتى ساناپ وتىرعان مامانداردىڭ پىكىرىن دە جوققا شىعارمالىق. دەگەنمەن، وسى سىناق الاڭىنداعى جارىلىستار ءوزىنىڭ اۋىر زارداپتارىن سالىپ تا كەتتى. قازىر ازعىردا 350 شاماسىندا مۇگەدەك جان بار ەكەن. 
وسى ورايدا ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق ماماندارىنىڭ سەمەي پوليگونىنىڭ 95 پايىز جەرىن اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنا پايدالانۋ جونىندەگى ۇسىنىسى ەسكە تۇسەدى. ارينە، وسى قوماقتى اۋماق تەككە جاتپاي كادەگە اسسا، مول تابىس تۇسىرۋگە دە بولار ەدى. بىراق وعان جۇرتشىلىق قارسى شىعىپ وتىر. ويتكەنى، ولار رادياتسيامەن ابدەن ۋلانعان جەردىڭ ەندىگى قالپىنا كەلگەنىنە كۇماندى. شەتەلدىك تە، وتاندىق تا عالىمداردىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، رادياتسياعا ۇرىنعان جەر تولىق جارامدى بولۋى ءۇشىن كەم دەگەندە 300 جىل كەرەك ەكەن. 
مىنە، وسى الاڭداۋشىلىقتى ازعىر سىناق الاڭىنا قاتىستى دا ايتۋعا بولادى. جۇرگىزىلگەن مەديتسينالىق زەرتتەۋلەر وسىنداعى 15-40 جاس ارالىعىنداعى تۇرعىنداردىڭ قان قۇرامىندا اۋىر مەتالدىڭ تىم كوپتىگىن تاپقان. 
مۇنداعى جەراستى سۋلارىن پايدالانۋ قاۋىپتىلىگىن مامانداردىڭ وزدەرى دە ايتىپ وتىر. رەسپۋبليكالىق يادرولىق فيزيكا ينس­تيتۋتى ماماندارىنىڭ پىكىرىنشە، تۇرعىنداردىڭ قولدانىپ جۇرگەن قۇدىقتاعى سۋىنىڭ ساپاسى تىم ناشار. سىناق جۇرگىزىلگەن توعىز الاڭ جاي سىممەن عانا قورشالا سالعان. ونىڭ اراسىنان ەركىن ءوتىپ كەتكەن مال ار جاعىندا جايىلىپ ءجۇر.

ءتۇيىن

وسى وڭىردە قىستىڭ كۇنى بايلانىستىڭ ناشارلىعىنان ەكى بۇلدىرشىنگە دەر كەزىندە مەديتسينالىق كومەك كورسەتىلمەي، شەتىنەپ كەتىپتى. قالىڭ قاردى تازالايتىن اۋداندا قۋاتتى تەحنيكا دا جوق.  
دەگەنمەن، ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، ازعىر اۋماعىنداعى حالىق كوشۋگە قۇشتار ەمەس. شاماسى كەلسە، اتاقونىستى تاستاپ كەتكىسى جوق. ازعىر اۋىلدىق ايماعى اكىمىنىڭ ايتۋىنشا، مۇندا وتىز مىڭعا تارتا قوي بار ەكەن. وزگە دە ءتورت تۇلىكتىڭ تۇقىمىنان كەندە ەمەس. اۋىل ماڭىندا ۇيىرىمەن جىلقى دا، تابىنىمەن سيىر دا، وزگەلەرى دە جايىلىپ جۇرگەنىن تىكۇشاقتان ءوزىمىز دە كوردىك. ونىڭ ۇستىنە، ازعىرلىقتار شەكارانى جالاڭاش تاستاعىسى دا كەلمەيدى. ءالى دە ەل قامىن ويلايدى. ءارى، ار جاعىنداعى رەسەيلىكتەر شەكاراعا جاقىنىراق قونىستانىپ، قارالارىن كوبەيتىپ جاتقانعا ۇقسايدى. ەكى ەل اراسىنداعى شەكارانى بەلگىلەۋ كەزىندە ءبىزدىڭ  جاقتىڭ ەسەسى دە كەتىپ قالىپتى.

مەڭدىباي سۇمەسىنوۆ،
اتىراۋ وبلىسى

"جاس قازاق" گازەتى