(لينگۆيستيكالىق سۇقبات)

قازاق لينگۆيستيكاسى دامىتۋ سالاسىندا ءوزىنىڭ ەرەكشە  يدەيالارىمەن كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن، قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن باعالاۋ ستاندارتىن ازىرلەۋگە قاتىسقان قوعام قايراتكەرى سەرىك ەرعاليمەن سۇقباتتاسۋ ارقىلى تىلىمىزگە قاتىستى كەيبىر ماسەلەلەردى تاعى ءبىر ايقىنداۋعا تالپىندىق.

جاڭا ءالىپبيدىڭ ماڭىزى - قارىپ اۋىستىرۋدا ەمەس

 

- كازىرگى كەزدە ءتىل تاقىرىبىنىڭ وزەكتى دە، ماڭىزدى ماسەلەسىنىڭ ءبىرى - قازاق ءالىپبيى. بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى ابدەن كەشىگىپ، جۇرتتى جالىقتىرا باستادى. بۇقارا نەگىزىنەن بيلىكتىڭ شەشىمىن كۇتىپ وتىر. الايدا، ءوزىڭىز سەكىلدى ازاماتتار باستامامەن اۋىق-اۋىق شىعىپ قوعامعا ءالىپبيدىڭ وزەكتىلىگىن جاريا ەتۋمەن كەلەدى. جاڭا ءالىپبي تۇجىرىمداماسىن دا جاريالادىڭىز.سوندا قازاق ءالىپبيىن جاڭعىرتۋ قانشالىقتى ماڭىزدى ءارى وزەكتى ماسەلە؟

(لينگۆيستيكالىق سۇقبات)

قازاق لينگۆيستيكاسى دامىتۋ سالاسىندا ءوزىنىڭ ەرەكشە  يدەيالارىمەن كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن، قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن باعالاۋ ستاندارتىن ازىرلەۋگە قاتىسقان قوعام قايراتكەرى سەرىك ەرعاليمەن سۇقباتتاسۋ ارقىلى تىلىمىزگە قاتىستى كەيبىر ماسەلەلەردى تاعى ءبىر ايقىنداۋعا تالپىندىق.

جاڭا ءالىپبيدىڭ ماڭىزى - قارىپ اۋىستىرۋدا ەمەس

 

- كازىرگى كەزدە ءتىل تاقىرىبىنىڭ وزەكتى دە، ماڭىزدى ماسەلەسىنىڭ ءبىرى - قازاق ءالىپبيى. بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى ابدەن كەشىگىپ، جۇرتتى جالىقتىرا باستادى. بۇقارا نەگىزىنەن بيلىكتىڭ شەشىمىن كۇتىپ وتىر. الايدا، ءوزىڭىز سەكىلدى ازاماتتار باستامامەن اۋىق-اۋىق شىعىپ قوعامعا ءالىپبيدىڭ وزەكتىلىگىن جاريا ەتۋمەن كەلەدى. جاڭا ءالىپبي تۇجىرىمداماسىن دا جاريالادىڭىز.سوندا قازاق ءالىپبيىن جاڭعىرتۋ قانشالىقتى ماڭىزدى ءارى وزەكتى ماسەلە؟

- بۇل ساۋالعا قىسقاشا عانا قازاق ءتىلىنىڭ ءالى كۇنگە ءتول ءالىپبيى جوق دەگەن ۋاجبەن جاۋاپ بەرۋگە بولادى. بۇعان دەيىن قازاق ءالىپبيىن لاتىنداندىرۋ ماسەلەسىن قويىپ جۇرگەن بىرقاتار ازاماتتار، بۇل ماسەلەنىڭ تۇپكى بايىبىنا بويلاماي كەلدى. بۇل ماسەلەنى 2005 جىلدان بەرى باسقاشا قويۋمەن كەلەتىندەردىڭ قاتارىندامىن: قازاق ءالىپبيىنىڭ قارىپىن لاتىنداندىرۋدان بۇرىن، كۇن تارتىبىنە قازاق ءالىپبيىن جاساقتاپ، ەملەنى رەفورمالاۋدى ماقسات ەتۋ كەرەك. ءدال وسى ۇستانىمدى بەلگىلى قازاق فونولوگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءالىمحان جۇنىسبەك تە ۇستانۋدا.

ەگەر ءبىز كازىرگى ورفوگرافيا مەن ورفوەپيانىڭ ورىس تىلىنەن قانشالىقتى ايىرماسى جوق ەكەنىن جانە بۇل ماسەلەنىڭ تىلىمىزگە قانشالىقتى زالالى بارىن ۇقساق، وندا كوزىمىز - قازاققا تەلىپ جۇرگەن كازىرگى ءالىپبيدىڭ تىلىمىزگە قاتىسى ازدىعىنا انىق جەتەدى. سوندا اڭگىمەنى قارىپقا ەمەس، ماڭىزدى نارسە بولىپ تابىلاتىن ءالىپبيدىڭ مازمۇنىنا نازار اۋدارار ەدىك. قىسقاسى، قازاقستاندىق قازاقتار قولدانىپ وتىرعان كازىرگى ءالىپبي  قازاق تىلىنە ارنالعان ەمەس، ەڭ اۋەلى ورىس ءتىلىن امان-ەسەن جازۋعا ىڭعايلانعان ءالىپبي ەكەندىگىنە كوز جەتىپ وتىر. وسى الىپبيمەن ءبىز 70 جىل بويى يتتەسىپ كەلەمىز. ءوز ءتىلىمىزدى وگەي ءتىلدىڭ جازۋ ۇلگىسىنە سالىپ، وزگە ءتىلدىڭ الەۋەتىن مەڭگەرۋمەن اۋرەمىز. بۇل اقۋالدى نەعۇرلىم سوزعان سايىن، ءتىلدىڭ قاۋقارىن السىرەتە تۇسەتىنىمىزدى سەزبەۋدەمىز.

شىن مانىندە، قازاق تىلىندە ساۋاتتى جازىپ، بارىنشا ءوز تىلىمىزگە جۋىق ءالىپبيدى قولدانىپ وتىرعان شىعىستۇركىستاندىق قازاقتار ەكەنىنە كوز جىبەرەتىن ۋاقىت بولدى. ولار اقمەت بايتۇرسىنۇلى دايەكتەگەن توتە جازۋمەن ءومىر سۇرۋدە! سوندىقتان دا ولاردىڭ ءتىلى قىتايشاعا تاۋەلدى ەمەس، ال ءبىزدىڭ ءتىل ورىسشاعا بەيىم ءارى سوعان بارىنشا تاۋەلدى. تاۋەلدى بولعاندا جازباشا دا، اۋىزشا دا. اقاڭشا ايتقاندا، ءبىز «يت» دەپ جازىپ، «دوڭىزدى» وقىپ ءجۇرمىز! 28 دىبىسقا 42 تاڭبانى ارناپ، باسىمىزدى شىر اينالدىرىپ، ءتىلىمىزدى بارىنشا كۇردەلەندىرىپ، ەملەنىڭ «ەسىن تاندىرىپ»، ءوزىمىز دە، وزگە دە شوشيتىن اقۋالعا جەتتىك. ماسەلەن، ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن شەتەلدىك سوزدەردىڭ بارلىعى ورىس ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىمەن جازىلىپ، سول ءتىلدىڭ ورفوەپياسىمەن دىبىستالىپ جۇرگەنىنە كونىپ وتىرمىز. بىراق قازاق تىلىندە ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىمەن شەتەلدىك سوزدەردى تۇتىنۋ تۋراسىندا ءبىر دە ءبىر ەرەجە جوق. سوندا بۇل ءتىلىمىزدىڭ گرامماتيكاسىنىڭ وسال تۇسى ەمەس پە؟ سوندا وگەي ءتىلدىڭ ەرەجەسىمەن قازاق ءتىلى نەگە ءجۇرىپ تۇرادى؟ بۇدان ارتىق الىپبيگە نەگىزدەلگەن ءتىل ماسەلەسى وزەكتى بولا ما؟! قىسقاسى، كازىرگى ءالىپبي قازاق ءتىلىنىڭ ەمەس، ورىس-قازاق تىلدەرىنىڭ ورتاق ءالىپبيى. دۇنيە جۇزىندە ەكى تىلگە ورتاق ءالىپبي بار دەگەندى ەستىدىڭىز بە؟ ەندەشە ءبىر مەملەكەتتىڭ ءتىلى بولىپ وتىرعان قازاق ءتىلىنىڭ ءتول ءالىپبيى قاشان جانە قانداي بولۋى كەرەك دەگەن ماسەلەنى توتەسىنەن قويىپ، وعان عىلىمي الەۋەتتى جۇمىلدىراتىن ۋاقىت بولدى عوي. سەبەبى، جىل سايىن 1-سىنىپقا بارعان مىڭداعان قازاق بۇلدىرشىندەر ءوز ءتىلىن وگەي الىپبيمەن وقۋدى قولعا الا بەرسە، نە بولادى؟ ونىڭ ناتيجەسى كازىر دە بىلىنە باستادى: ساباقتان تىس كەزدەگى قالالىق قازاق مەكتەپتەرىندەگى قارىم-قاتىناس ورىس تىلىنە كوشۋدە. ال، مۇعالىمداردىڭ ءتىلىنىڭ شۇبارلىعىنا قاراپ، «شالاكازاحسكي يازىكتىڭ» وجاق-بۇجاعىنا جەتكەنىمىزگە كوز جەتىپ، كوڭىل تۇنجىرايدى.

- اقمەت بايتۇرسىنۇلى ەملەسىنە قالاي قارايسىز، نەگە سول ەملەنى جالپىلاستىرماسقا؟

- ول كىسىنىڭ اراپقارىپتى توتە جازۋ ءالىپبيىن تۇزگەنىنە بىيىل - 100 جىل تولدى. بۇل قازاق حالقى تاريحىنداعى ايتۋلى وقيعا. بىراق ونى اتاپ وتەرلىك قىيمىل بايقالماي وتىر. ەڭ بولماسا سول وقيعانىڭ قۇرمەتىنە ءالىپبيىمىزدى تۇزەپ الارلىق شەشىم قابىلداعان ءجون ەدى.اسىرەسە، 12 جىلدىق ورتا ءبىلىمدى جاڭا الىپبيمەن باستاعانىمىز دا ابزال ەدى...

كازىرگى 42 ارىپتىك الىپبيدەن ورىستىڭ ارتىق ارىپتەرىن الىپ تاستاساق، 100 جىل بۇرىنعى احمەت اتامىزدىڭ ەملەسىنە قايتىپ ورالامىز. الايدا، وعان ءبىزدىڭ كازىرگى تىلدىك ورتا سايكەس ەمەس، ءبىر عاسىر بۇرىنعى قازاقتىلدى ورتادان بۇگىن الدەقايدا  باسقا لينگۆو-ورتا قالىپتاستى. كازىر «ۆاگوندى»  - تازا قازاقشا باگون, «ۆاسيانى» - ءۋاسيا دەپ جازىپ كورشى، قازاقستاندىق قازاقتار ءتۇتىپ جەۋگە ءازىر. جۋىردا ءبىر ۇلتشىل جىگىتپەن وسى تاقىرىپقا سويلەسكەنىمدە، الگى ازامات ءوز ەسىمىندەگى اراپتىق ح ءارپىن قازاقتىڭ ق-سىنا اۋىستىرۋعا قىينالاتىنىن سەزدىردى.

ونىڭ ۇستىنە كازىرگى قازاق ءتىلى الەمدىك تەرمينولوگيامەن كىرىكتى، ءتىل وگەي دىبىستاردى قابىلداپ، وعان جازۋدى يكەمدەپ جىبەردى، ەملە جاعدايى كۇردەلەندى. مۇنىڭ ءبارىن ەسكەرمەي، ءتىلدى اسىرەۇلتشىلداۋ ءبىر عاسىرعا كەيىن شەگىنۋمەن بىردەي - ءتىلدى تۇتىنۋشىلار ونى قابىلدامايدى. ءبىر جاعىنان ءتىل - ۇنەمى وزگەرىستە بولاتىن جاندى اعزا، سونى ەسكەرۋىمىز كەرەك. 100 جىل بۇرىنعى ەملەگە  بىز ورالا المايمىز.ول قىتايداعى باۋىرلارىمىز اراسىندا  مۇمكىن دە، ورىستىق ەملەنى ءسىڭىرىپ، لينگۆيستيكالىق دەفورماتسياعا ۇشىراعان قازاقستاندىق قازاقتار ءۇشىن مۇمكىن ەمەس.

الايدا، بايتۇرسىنۇلى ەملەسى بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ جازۋىنا ىرگەتاس بولعانى راس، ەندى سونىڭ قابىرعاسىن قىرناپ، تۇزەپ، قايتا قالايتىنداي جاعدايدامىز. سوڭعى 25-30 جىل بويعى قازاق ەملەسى ءسوزدىڭ قانداي نۇسقاسى بۇقارانىڭ جازۋىندا قالىپتاسسا، سونى زاڭداستىرۋعا نەگىزدەلگەن. ياعني ورفوگرافيالىق ساۋاتتىڭ جۇگەنى ءتۇرۋلى كەتىپ وتىر. ەملەنىڭ تەورياسى جازۋ ماشىعىنا تاۋەلدەنە تۇسكەن. مىنە، وسى اقۋالدى قولعا الۋ كەرەك. سول ءۇشىن دە بايتۇرسىنۇلى ەملەسىنىڭ تۇرعىسىن ء(پرينتسيپىن) قايتا قولعا العانىمىز ءجون بولار.

ورىس تىلىنەن كەك الىپ كەرەك ەمەس

- سوندا ەملە رەفورماسىن جاساۋ جولدارى قانداي بولماق؟

- بىرىنشىدەن، قازاق تىلىنە ءتان دىبىستاردى تاڭبالايتىن ءالىپبي قاجەت. ەكىنشى ساتىدا شەتەلدىك كىرمە سوزدەردى جازۋ ەملەسىن ويلاستىرۋىمىز كەرەك. كەز كەلگەن كىرمە ءسوز قازاق تىلىندە تۇتىنىسقا تۇسەتىندىكتەن، ول قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قورىن بايىتاتىن تىلدىك بىرلىك قانا ەمەس، ودان باس تارتۋ دا، قۇتىلۋ دا مۇمكىن ەمەس. تەك قانا ونىڭ تىلگە يكەم قولدانىسىن قاراستىرىپ، اۋىزشا ءارى جازباشا تۇتىنىستىڭ فورماتىن ناقتى بەلگىلەپ، ەرەجەلەپ، گرامماتيكانىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدىرۋعا ءماجبۇرمىز. بۇل بارلىق تىلدەر باستان كەشىپ وتىرعان جايت. ماسەلەن، اعىلشىن تىلىندەگى ءبىر دىبىستىڭ بىرنەشە تاڭبالىق سىياعىنىڭ (انالوگ) بولۋى، ەجەلگى لاتىن، گرەك تىلدەرىنەن ەنگەن ءسوزدى اعىلشىنشا ارىپتەرمەن جازۋدىڭ مۇمكىن بولماۋىنان تۋىنداعان. ءبىز دە بۇل جاعىنا ءمان بەرمەسەك، ءتىلدى مانسۇق ەتەتىن جاعدايدى قوردالاندىرىپ الۋىمىز عاجاپ ەمەس.

الايدا، بۇعان دەيىن قالىپتاسقان الەمدىك سوزدەردى تەك قانا ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگىزۋ سالدارىن جويۋدى قولعا الۋ كەرەك. بۇل - ورىس تىلىنەن كەك الۋدىڭ رەتى ەمەس، اعىلشىن ءتىلىنىڭ قازاق تىلىنە بارىنشا جاقىندىعىنان. ورىس تىلىنەن كەك الىپ كەرەك ەمەس، ونىڭ قازاققا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قىلعان قىزمەتىن جوققا  شىعارۋ قىيىن. الايدا، ورىستانعان ينۆەستيتسيا، ەۆوليۋتسيا سوزدەرى اعىلشىن تىلىنەن ەنگەندە، قازاقشا: ينۆەستمەنت، ەۆولۋشن تۇرىندە جەڭىل جازىلىپ، وڭاي (ينبەسمەنت، ەبولۋشن) ايتىلار ەدى.

ءالىمحان اعامىز ۇسىنىپ جۇرگەن بايتۇرسىنۇلى تۇگەندەگەن قازاق دىبىستارىن تاڭبالايتىن ارىپتەرمەن بىرگە الەمدىك سوزدەردى بۇرمالاماي ءارى تىلگە يكەمدى جازاتىنداي ۆ،ف سەكىلدى ارىپتەردى تاڭبا رەتىندە قابىلداعانىمىز ءجون. ءارىپ رەتىندە ەمەس،تاڭبا رەتىندە! ياعني، بۇل تاڭبالار بەلگىلى ءبىر دىبىستى بىلدىرەتىن ءارىپ ەمەس، تاڭبانىڭ ورنىنا عانا ءجۇرۋى كەرەك. تاڭبا رەتىندە  ەنگىزسەك، سوندا ولارمەن بىرگە تىلگە بۇرالقى دىبىستى ەنگىزبەيمىز، ترانسكريپتسيا ءۇشىن تاڭباسىن پايدالانىپ، ال ايتىم ءۇشىن سوعان سايكەستەنگەن ءوز دىبىسىمىزدى قولدانىپ،وگەي دىبىسقا جول بەرمەيتىن بولامىز. بۇل ءتىلدىڭ ورفوەپياسىنا قويىلعان شەكارا دەگەن ءسوز. ولاي بولماسا، كازىرگىدەي ءدۇبارا، ورتاق ءالىپبيدى تاعى دا تۋىنداتامىز. مىسالى، «ورفوگرافيا» دەگەن ءسوز قازاق الىپبيىمەن «ورفوگرافيا» تۇرىندە جازىلىپ، [ورپوگراپيا] تۇرىندە ايتىلار ەدى. كازىر مۇنى ورىسشا سولاي جازىپ، ورىس ايتىمىمەن [ارفاگرافيا] دەپ ءجۇرمىز. «ۆاگون» دەپ جازعانمەن، [باگون] دەپ وقۋدى قولعا الساق، ءتىلدىڭ الەۋەتىن السىرەتپەي، باسقا تىلگە باعىندىرماي، دامىتۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

- وندا ورىستىڭ تاعى دا ءبىرشاما ارىپتەرى قويداي توعىتىلىپ، كىرىپ كەتەدى عوي!

- جوق! جوعارىداعى ماقسات ءۇشىن 2-3 تاڭبا عانا جەتكىلىكتى، مىسالى: تس - س/تس; چ - ش/تش; شش - شش; يا - يا،ءيا; يۋ - ىيۋ،ءىيۋ; يو- ءيو،يو; ە - ە; ح - ق تۇرىندە جازۋ مۇمكىندىگى بار، قالعانىن شۇبىرتىپ قاجەت ەمەس.

قىسقاسى، قازاق ءالىپبيىنىڭ جەڭىل ءارى ساۋاتتى جازىلۋى مەن دىبىستالۋىن بارىنشا قاراپايىم، وڭاي ءارى تىلگە ءتان قاعىيدالاردى راسىمدەيتىن تولىققاندى تۇجىرىمداماسىن قولعا الۋ كەرەك. بۇل تۇجىرىمداما قازاق تىلىنە ءتان جازىم مەن ايتىم ۇدەرىستەرىن ءبىر بىرىنە مەيلىنشە باۋىرلاستىرعان الىپبيلىك جۇيەنى قامتىعانى ءجون. وسىنداي    ءالىپبي جاساقتاۋ ارقىلى ءبىز بۇگىنگى زامان تالابى بولىپ وتىرعان بارىنشا وڭاي جازۋ مەن جەڭىل وقىلاتىن، دىبىستالاتىن ءتىلدىڭ مۇمكىندىگىن اشاتىن رەفورمانى قولعا الۋعا ءماجبۇرمىز. بۇل رەفورما - ناۋقاندىق ەمەس، پايدالى ۇدەرىستىك سىيپاتتا جۇرسە، ەشبىر قىيىندىققا دۋشار ەتپەيدى. سودان كەيىنگى كەزەكتە قارىپ تاڭداۋ وزىنەن ءوزى شەشىلەدى. ەڭ باستىسى، ءتىلدىڭ لينگۆيستيكالىق جاعىنان باسقا تىلدەرگە تاۋەلسىزدىگىن قامتۋىمىز كەرەك، ايتپەسە، قازاق ءتىلىنىڭ قۇنى مەن قادىرى كەتىپ، ونى تۇتىنۋشىلار وزگە ءتىلدىڭ اۋماعىنا وپ-وڭاي كوشەدى. سول ۇدەرىس استىرتىن تۇردە بولىپ جاتقانىن ءبىز ساراپتاماي وتىرمىز.

 

قازاق ءتىلىنىڭ بىتەۋ جاراسى - ەملەدە!

- سوندا كازىرگى لاتىنداندىرۋ ماسەلەسى باستى ەمەس، كەيىنگى پلانداعى ماقسات بولعانى ما؟

- شىن مانىندە ءبىز كازىر، قارىپتى اۋىستىرۋعا باسىم نازار اۋدارۋ ارقىلى، ءتىلدىڭ اسا تەرەڭ دە كۇردەلى اقۋالىن شەشۋدى جايىنا قالدىراتىن ءتۇرىمىز بار. شىندىعىنا كەلگەندە، قارىپتى اۋىستىرۋمەن شەكتەلۋ ءتىلدىڭ قوردالانعان ماسەلەسىن تولىق شەشە المايدى دا، شەشىلمەگەن لينگۆيستيكالىق ماسەلەلەردى ۋشىقتىرىپ جىبەرمەك. سوندىقتان قارىپ اۋىستىرۋ - قازاق ءتىلى ءۇشىن ەكىنشى پلانداعى نارسە. كازىرگى اقۋالعا بايىپپەن قاراساق، قازاق ءتىلىنىڭ بىتەۋ جاراسى - ەملەدە!

ءبىز جازۋ رەفورماسىن قارىپتى لاتىنداندىرۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە لاتىنداندىرۋ ناۋقانىن ءبىز ءتىلىمىزدىڭ جازۋ مادەنيەتىن رەفورمالاۋ ۇدەرىسىنە كوندىرۋىمىز كەرەك. سوندا بۇل ءىستىڭ ءۇستىرت سىيپاتى بولمايدى، ناتيجە بارىنشا پايدالى، ءتيىمدى بولماق. جانە دە لينگۆيستيكالىق بۇل ارەكەت ساياسي ناۋقان مەن قۇرعاق ناسيحاتتان ادا بولىپ، دىتتەگەن مۇراتقا ءدوپ جەتەتىن بولامىز. ايتپەسە، كازىر 40-تان استام لاتىن ءالىپبيىن ازىرلەپ وتىرعان اۆتورلاردىڭ كوپشىلىگى قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن قارىپتى لاتىنداۋمەن عانا شەشە قويامىز دەگەن پايىممەن ءجۇر. 42 ءارىپتىڭ بەسەۋىن-اق قىسقارتىپ، ورفوگرافيانى قايتا ەلەستەتىڭىزشى، سونىڭ ءوزى قانشا نارسەنىڭ بۇرىنعىدان باسقاشا وزگەرتۋگە ءماجبۇر ەتەتىنىنە كوز جەتەدى. قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى - قارىپقا عانا تىرەلىپ تۇرعان جوق، ورفوگرافيالىق تۇيىققا تىرەلۋ، ورفوەپيالىق بىلىققا كەنەلۋ ارقىلى ماسەلە قوردالانعان. سوندىقتان، قارىپ اۋىستىرۋ ساياسي ناۋقان ەمەس، ءتىلىمىز ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءساتى تۇسكەن رەفورمانىڭ سىلتاۋى دەگەن دۇرىس.

 

قاتەرلى كوپىردەن ءوتۋ ءتاسىلى

- الايدا، بۇل ماقسات قارىپتى لاتىنداۋدان اسا كۇردەلى سەكىلدى...

- دۇرىس بايقادىڭىز،ماسەلە شىنىندا دا كۇردەلى. الايدا، قالاۋىن تاپساڭ - قار دا جانادى. بۇل رەفورمانى، مەنىڭشە ەكى ساتىدا جۇرگىزگەن ءتيىمدى. ءبىرىنشى ساتىدا, كازىرگى كيريلشە ورىس-قازاق الىپبيدەن تازا قازاقشا-كيريلشە ارالىق ءالىپبي ازىرلەپ، سوعان كوشۋ ارقىلى رەفورمانى باياندى ەتۋ.

بۇل  قوعامدى تولىق ەسەڭگىرەتپەيدى، قايشىلىق پەن قارسىلىق تۋعىزا قويمايدى. بىراق كوزتانىس كيريلشە قارىپپەن ءتول ءالىپبي مازمۇنىن جاساقتاپ الامىز; ەملەسىن تازارتىپ، تىلگە سىڭىرەمىز; ورفوەپياسىن قازاقىلايمىز دا، رەفورمانىڭ ەڭ كۇردەلى بولىگىن وڭاي اتقارامىز. بۇل شامامەن 42 ءارىپتى 10-12-گە قىسقارتۋعا يتەرمەلەيدى، ورىسشا-قازاقشا ءدۇبارا جازىم تازا قازاقشا سىيپاتقا تۇسەدى. بۇنىمەن بىرگە، قازاقشا تازا جازۋعا،تازا دىبىستاۋعا قارسى قالىپتاسقان ورىسشىل الەۋمەتتىك پسيحولوگيانى قازاق ءتىلىنىڭ پايداسىنا جىعىپ بەرەدى. ءسويتىپ، كيريلشەنىڭ زيانىن پايداعا اينالدىرامىز. كەلەسى، ەكىنشى ساتىدا قارىپتى ايىرباستاپ، تۇپكىلىكتى ءالىپبي رەفورماسىن اياقتاۋعا بولادى. ءسويتىپ، ءبىرىنشى ساتى ارقىلى باستى رەفورمانى كازىرگى كيريلشە (ونى ماماندار لاتىن-گرەك ءالىپبيى اتاپ ءجۇر) نەگىزدە جاساقتالعان الىپبيمەن ءجۇرىپ وتەمىز.

ال، ەگەر ورفوگرافيالىق ءارى ورفوەپيالىق رەفورما مەن قارىپ رەفورماسىن قاباتتاستىرساق، ءتىل تۇتىنۋشى پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي جاعىنان ەسەڭگىرەپ، سابوتاج بەن قارسىلىققا دۋشار بولامىز. بىردەن لاتىن الىپبيىمەن قابات جازۋ رەفورماسىن قولعا الساق، تۇتىنۋشى ساناسىن تۇيىققا تىرەۋىمىز مۇمكىن. ال، قازاق تىلىنە كەرەك ەمەس، ,،يا،يۋ،يو،ە،تس،چ،شش،ي،ھ،ح سەكىلدى ارتىق ارىپتەردى قىسقارتۋ ارقىلى ەسكى قارىپپەن ەملەمىزدى جاڭعىرتىپ الۋ بارىنشا جەڭىل جۇرمەك. قىسقاسى، رەفورماسىز قارىپتى عانا ايىرباستاۋ مۇمكىن ەمەس! قالاي بولعاندا دا ءبىرشاما قاعيدا مەن ەرەجە  وزگەرىسكە تۇسەدى، ءتىلدى تۇتىنۋ فورماتى وزگەرەدى، بۇل دەگەنىمىز - ءبارىبىر رەفورما. ءبىز كازىر - قازاق ءتىلىن ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىمەن عانا قولدانىپ جۇرسەك، بۇدان ءارى تاۋەلسىز لينگۆيستيكالىق جۇيەگە كوشكەن قازاق ءتىلىن تۇتىناتىن بولامىز.

- ەملە رەفورماسىنىڭ ناتيجەسىندە قانداي جازۋعا يە بولامىز؟

- ساۋاتتى جازۋعا وڭاي، ەرەجەلەرى قاراپايىم ءارى ورىنداۋعا جەڭىل، قايشىلىعى جوق، بۇرالقى ەرەجەگە باعىنباعان ەملەگە يە بولۋدى ماقسات ەتۋ كەرەك. سوسىن ايتىم مەن جازىمنىڭ اراسى بارىنشا جاقىن بولعانى ابزال: «ءيتتى» جازىپ، «دوڭىزدى» ەمەس، «ءيتتى» وقۋىمىز كەرەك. كازىرگى زاماندا جازىمى وڭاي، ايتىمى جەڭىل ءتىل عانا امان قالماق! ءبىزدىڭ تاپ كازىرگى ارمانىمىز - قازاق ءتىلىنىڭ ورتاسى مەن اۋقىمى تەز ارادا كەڭيتىندەي جاعداي عوي. جازۋ رەفورماسى سوعان قول جەتكىزەتىندەي بولۋى كەرەك.

 

رەفورما قىسقا مەرزىمدە اتقارىلعانى ءجون

- سوندا ارالىق ءالىپبي مەن تۇپكىلىكتى ءالىپبيدىڭ اراسىن قانشا ۋاقىت قامتۋى مۇمكىن؟

- ارالىق ءالىپبيدى قالىپتاستىرىپ سىڭىرۋگە باس-اياعى 2-3 جىل جەتكىلىكتى. ال، تۇپكىلىكتى لاتىن قارىپتى ءالىپبيدى ءسىڭىرۋ 5-7 جىلدان ارتىق مەرزىمگە سوزىلمايدى. كازىرگى ماتەماتيكالىق قامتىمالاردى قولدانۋ ارقىلى ءتۇرلى پروگراممالارمەن تۇتىنۋشىنى قولدايتىن مۇمكىندىك جاساۋعا بولادى. ءتىپتى، اقىلدى سايمانداردىڭ بارىنە جاڭا ەملەگە نەگىزدەلگەن ورفوگرافيالىق سوزدىك سالىپ قويۋ قىيىن ەمەس. ماسەلەن، قولدانۋشى كومپيۋتەردەگى ۆورد قۇجاتىندا ءماتىن تەرە باستاعاندا، ونىڭ دۇرىستىعىن تەكسەرەتىن دۇرىس جازۋ تەكسەرمەسىن (دجت) كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزۋگە بولادى. ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن ەلدە ساتىلاتىن بارلىق كومپيۋتر اتاۋلىعا قازاق ءتىلىن قولدايتىن قامتىمالاردىڭ قوسا ءجۇرۋىن مىندەتتەگەن ءجون. بۇل دا الەمدىك ساياسي تاجىريبە.

ال، ءبىر وكىنىشتىسى سول، ءبىز كازىر جاڭا الىپبيگە دايىنداعان نارسەمىز بار بولعانى 30 شاقتى لاتىن قارپى عانا. بۇل - جاڭا الىپبيگە كوشۋگە جەتكىلىكتى رەسۋرس ەمەس! كازىرگى 42 ارىپپەن كوشپەيتىنىمىز بەلگىلى، دەمەك، ەملە وزگەرەدى دەگەن ءسوز.ەندەشە سوعان سايكەس ەملە ەرەجەلەرى،ءتىپتى، جاڭا الىپبيگە نەگىزدەلگەن ەلەكتروندىق ورفوگرافيالىق سوزدىك قورى دا دايىن بولۋى كەرەك. وسىنىڭ ءبارى بولماعاننان كەيىن، بيلىك بىرجاقتى شەشىم قابىلداۋعا جۇرەكسىنۋدە. عىلىمي لينگۆيستيكالىق رەسۋرس بارىنشا وسال ءارى سولعىن تارتىپ وتىر. بۇعان قوسا، ازىرلىكتىڭ وسالدىعىن بۇقارا دا سەزىپ، ءتۇرلى الىپ-قاشپا ءسوزدىڭ كوبەيۋى دە سودان. بۇل ماسەلە نەعۇرلىم كەشۋىلدەگەن سايىن، ءبىزدىڭ ءتىل ماسەلەسى قوردالانىپ، شەشۋگە قاجەتتى مەرزىم بارىنشا ازايا تۇسپەك، ءسويتىپ ۋاقىت تاراپىنان ۇتىلامىز.

- جاڭا ءالىپبيدى ەنگىزۋ بارىسىندا نەنى ەسكەرگەن ءجون؟

- اۋەلى بارلىق ماسەلەنى تىڭعىلىقتى تۇردە عىلىمي ورتادا شەشىپ الۋ كەرەك. بارلىق تۇجىرىم مەن پايىم تەك قانا ءتىلدىڭ تابيعاتى مەن قاجەتىنە سايكەس كريتەريمەن قابىلدانۋى ءتيىس. سوسىن جاڭا ءالىپبيدى ەنگىزۋگە كەرەك بارلىق رەسۋرس پەن الەۋەتتى ازىرلەپ الىپ، سەنىمدى تۇردە باتىل قىيمىلداعاندا عانا ەشبىر اپاتقا ۇشىراماي، ماقساتقا امان جەتەمىز. جانە دە جاڭا ءالىپبيدى قولداناتىن ورتانى الدىن الا انىقتاپ العان ابزال، مەنىڭ ويىمشا كازىرگى ەگدە جاستاعىلار ءۇشىن جاڭا ءالىپبي ماڭىزدى ەمەستىگىن اشىپ ايتقان ءجون. ولاردى قىيناماي-اق، تەك قانا جاس ۇرپاققا سۇيەنىپ، بار جاعدايدى سولارعا باعىتتاۋ كەرەك. قىسقاسى، جاڭا ءالىپبي قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەگى ەكەندىگىن باسىن اشىپ العان ءجون. سەبەبى، بۇل ماسەلەنى كەشەۋىلدەتىپ، بارىنشا بوگەت بولىپ كەلگەن - الگى جاسامىس ۇرپاق. كەشەۋىلدەگەننەن ۇتقانىمىز شامالى، جازۋ رەفورماسى ءۇشىن دايەكتى ۋاقىت قانا العا تارتۋدا.ءبىر اعامىز كۇنى كەشەگە دەيىن «انا ءتىلى» گازەتىندە كيريل ءالىپبيىن اقتاۋعا جانىن سالىپ، جاڭا الىپبيگە بارىن سالا قارسى بولىپ كەلدى. ال، جاعداي بولسا، باسقا نارسەنى كورسەتىپ وتىر.قازىر ينتەرنەتتە كيريلشە مەن توتە جازۋ اراسىندا كەدەرگى بولماي بارا جاتىر، ولاي دەيتىنىم: قازىر www.elarna.com, www.senkazakh.com سايتتارى ەكى قارىپپەن ءبىر ۋاقىتتا مالىمەت الماسا التىن دارەجەگە جەتتى. بۇل تۋرالى بىلەسىز بە، بىلسەڭىز قالاي ويلايسىز؟بۇل تۋرالى بىلەم، بىراق توتە جازۋ مەنىڭ قولدانىسىمدا بولماعاندىقتان، ول مۇمكىندىككە قول ارتپاعانىم راس. وعان تەك قانا توتە جازۋمەن وتىرعان شىعىستۇركىستاندىق قانداستارىمىز عانا ءماجبۇر بولىپ وتىرعان بولار.بىراق ءبىر ۇلتقا ەكى ءالىپبي، ەكى قارىپ كوپتىك ەتەدى. ول ءبارىبىر تىلدىك شەكارا بولىپ تابىلادى. ۋاقىتشا وتپەلى كەزەڭگە عانا مۇنداي مۇمكىندىك كەرەك. بۇل - ەكىگە ءبولىنىپ ەكى مەملەكەت قۇراپ وتىرعان كارەيلەر سەكىلدى جاعداي.

ۇندەستىك ءالىپبي - كەلەشەكتىڭ مىندەتى

- سەكە، ءسىزدىڭ قولايلى ەملە تۋراسىنداعى ماقالاڭىزبەن تانىسپىن. سول جايىندا وقىرمانعا ۇقتىرا اڭگىمەلەسەڭىز.

- ول جوبا مىنادان تۋىندادى. 2000 جىلداردان باستاپ، مەن دە لاتىن قارپىمەن اۋىرعانداردىڭ ءبىرىمىن. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ ەڭبەگىمەن تانىسا ءجۇرىپ، كازىرگى ءالىپبيدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا سايكەسپەيتىنىن اڭدادىم. قازاق ءتىلىن قولايلى ەملەمەن قامتۋ ءۇشىن وعان تابيعاتىنا ساي سىيپاتتى ءالىپبي كەرەكتىگىنە كوزىم جەتتى. قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ تاريحىندا وعان بارىنشا سايكەستەۋ بولعان - ەجەلگى تۇركى ورحون-ەنەسەي جازباسىنىڭ تۇرعىسى ء(پرينتسيپى). الەم تىلدەرى نەگىزىنەن ءۇش ءتۇرلى سىيپاتقا توپتالعان: فلەكتيۆ (ۇنشەڭ) تىلدەر - يندوەبروپالىق تىلدەر جاتادى; اگگليۋتيناتيۆ (بۋىنشاڭ) تىلدەر - بۇلاردىڭ ىشىندە تۇركى تىلدەرى بار; كورنەۆوي (تۇبىرشەڭ) تىلدەر - قىتاي ءتىلى جاتادى.

كازىرگى كيريلشە ءالىپبي فلەكتيۆ تىلدەر تۇرعىسىنا نەگىزدەلگەن: ءار فونەماعا - ءبىر تاڭبا ءپرينتسيپى كوزدەلگەن. بۇل تۇرعى نەگىزىنەن ورىس ءتىلى سەكىلدى ۇنشەڭ تىلدەرگە مەيلىنشە سايكەسەتىن ءالىپبي جاساقتاۋعا قولايلى. فلەكتيۆ  تىلدەردىڭ باستى بەلسەندى لەكسيكالىق بىرلىگى - ۇنشە (فونەما), سوندىقتان ونداي تىلدەردى جازۋ ءۇشىن ءاربىر ۇنشەنى تاڭبالاۋعا تۋرا كەلەدى. وڭتۇستىك-شىعىستاعى جۇرتتاردىڭ كوپشىلىگى تۇبىرشەڭ ءتىل قالىپتاستىرعان: ءتىلدىڭ بەلسەندى بىرلىگى - ءتۇبىرسوز بولىپ تابىلادى، ونى يدەوگراممامەن (يەروگليف) تاڭبالاۋ قولايلى. ال، قازاق ءتىلى فلەكتيۆ ەمەس، بۋىنشاڭ, اگگليۋتيناتيۆ (جالعانبالى) تىلدەرگە جاتادى. سوندىقتان مۇنداي بۋىنشاڭ تىلدەردى جازۋدا ۇنشەڭ-فلەكتيۆ تىلدەرگە ءتان ءاربىر ۇنشەنى تاڭبالاۋ ءتيىمسىز.

ءدال سونداي جاعىمسىز دا كۇردەلى ماسەلە بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ جازىمىندا اياق الىپ جۇرگىسىز بولىپ وتىر. قازاق ءتىلى فلەكتيۆ سىيپاتتى ورىس ءتىلىنىڭ تۇرعىسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبي تۇتىنۋعا ماجبۇرلەنگەن. ءتىلبىلىم سالاسىنىڭ تۇڭعىش قازاق پروفەسسورى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ قازاق تىلىنە سينگارمو (ۇندەستىك) ءالىپبي قاجەتتىگىن ماسەلە ەتىپ قويعان ەدى. سول ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس، وكىنىشكە وراي، تىلىمىزگە بارىنشا ءتان الىپبيگە تاۋەكەل ەتپەي وتىرمىز.

ەجەلگى ورحون جازىندىلارىندا باس-اياعى ءتورت داۋىستى دىبىس تاڭبالانسا، قاتار تۇسكەن داۋىسسىزدار اراسىنداعى داۋىستى دىبىستاردىڭ قانداي ەكەنى بۋىننىڭ ايتىلۋىنا قاراي انىقتالادى; ياعني باسى ارتىق تاڭبا جوق، ءتىلدىڭ ۇيلەسىم زاڭىنا نەگىزدەلگەن تۇرعى بار! بىراق مەن مۇنى تانۋدان بۇرىن، تىلىمىزدەگى ىء/ى دىبىستارىنىڭ تابيعاتىن زەردەلەۋ ارقىلى كازىرگى ءالىپبي جۇيەسىنىڭ وگەي ەكەنىن اڭدادىم. بۇل ى مەن ءى دىبىستارى تەك قانا داۋىستى قىساڭ دىبىستار ەمەس، سونداي-اق، سوزدەگى بۋىندى جۋانداتۋعا (جىڭىشكەرتۋگە) قاتىساتىن، ياعني، ۇندەستىك زاڭىن جۇزەگە اسىرتاتىن بىردەن ءبىر ۇنشەلەر (فونەما) بولىپ تابىلادى. ۇنشەڭ الىپبيمەن جازعاندا قازاق سوزدەرىن ىشەكتەي شۇباتىپ جۇرگەن  دە وسى ەكى دىبىس. بۇلاردىڭ بۇل مىندەتىن ءىشىنارا ۇ،ءۇ دىبىستارى دا اتقارادى. بۇلار وزگە داۋىسسىزدارعا بىلايشا قوسارلانۋ ارقىلى بۋىنشاقتار تۇزە وتىرىپ، سوزدەگى بۋىندى جۋانداتادى نە جىڭىشكەرتەدى (كەستەنى كورسەتتى).

ەندى وسى زاڭدىلىقتى مىنا سوزدەردىڭ جازىلۋىنا سالىپ باقىلايىق:

قى+ا+لى+ا = قالا;  كءى+ءو+شءى+ە = كوشە;

ا+ىل+مى+ا+ىت+ى = الماتى; ى+سى+رى+ا+ىپ = ىسىراپ.  مۇنداعى كوشە، الماتى سوزدەرىن كادىمگىدەي، ال «ىسىراپ» ءسوزىن قىسقارتىپ جازۋعا بولادى: ىسراپ. ويتكەنى، «ىس» بۋىنىنان كەيىن [ى] دىبىسى جازساڭ دا، جازباساڭ دا دىبىستالادى، بۇل - ۇندەستىك زاڭىنىڭ كورىنىسى. ءسويتىپ، سينگارمو ياعني بۋىنشاڭ ءالىپبي قۇرىلىمىندا ادەتتەگى فلەكتيۆ الىپبيدەگىدەي دىبىستىڭ اتاۋى ەمەس، داۋىستى ۇنشەلەرمەن بىرگە، داۋىسسىز دىبىستاردىڭ ىء/ى قىساڭدارىمەن قوسارلانعان بۋىنشاقتارىن كەلتىرۋگە تۋرا كەلەدى.

وسىنداي ۇندەستىك الىپبيمەن مىناداي سوزدەر تىزبەگىن بىلايشا جازۋعا بولادى:

 

№	رەسمي نۇسقا	جاڭا نۇسقا
1	سوگ{ىس}	سوگس
2	{شى}عار{ىل}{ىم}	شعارلم
3	باس{ىل}{ىم}	باسلم
4	{بى}ر{ىك}{تى}ر{ىن}دى	بركترندى
5	تۇگ{ىس}كەن	تۇگسكەن
6	{بى}ل{ىس}كەن	بلسكەن
7	قاناعاتتاند{ىر}{ىل}ماعاند{ىق}تار{ىڭ}{ىز}د{ىڭ}	قاناعاتتاندرلماعاندقتارڭزدىڭ

ءسويتىپ، بۋىنشاڭ تىلدەرگە ساي كەلەتىن ۇندەستىك ءالىپبي ارقىلى جازىمنىڭ شۇبالىڭقى سىيپاتىن بارىنشا قىسقارتۋعا مۇمكىندىك بار.

الايدا، بۋىنشاقتاعى ى، ءى ۇنشەلەرى مەن داۋىستالاتىن ى، ءى دىبىستارىن اجىراتۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى.

مىناداي ءۇش جاعدايدا ى، ءى دىبىستارىنىڭ بۋىنشاقتاۋ قاسيەتىنەن گورى داۋىستى دىبىس ەكەندىگى اجىراتىلادى:

1. ءسوزدىڭ باسىندا دىبىستالاتىن ى مەن ءى ۇنشەلەرى - داۋىستى: ىشىك - ىشك;

2. ءسوزدىڭ اياعىندا دىبىستالاتىن ى مەن ءى ۇنشەلەرى - داۋىستى: ەسكى - ەسكى;

3. ءسوز ورتاسىندا كەلەتىن تاۋەلدىك جالعاۋىنىڭ ءۇشىنشى جاعىن بىلدىرەتىن جالعاۋ رەتىندە دىبىستالاتىن ى مەن ءى ۇنشەلەرى - داۋىستى: ءتىلىمىز - ءتلىمز; ەلىمىز - ەلىمز.

بۇل تۇجىرىم ءتىلدىڭ ۇندەسىم زاڭىن تۇتىنۋشىعا مويىنداتىپ، ونىڭ ساقتالۋىن بەكىتە تۇسەدى.

- سوندا، جازۋدى قىسقارتۋدىڭ قانداي پايداسى بار؟

- بۇل - كازىرگى كۇننىڭ باستى دا ماڭىزدى تالابى. مەن كەلتىرگەن تۇجىرىممەن قازاقتىلدى ءماتىن كولەمىن 20-25 پايىزعا كەمىتۋگە بولادى. دەمەك، سونشالىقتى ونى تەرۋگە، باسۋعا كەتەتىن ۋاقىت پەن اقشانى دا، باسقا شىعىنداردى دا ازايتۋعا بولادى دەگەن ءسوز. كازىرگى شىققان كىتاپتاردىڭ قالىڭدىعىن بەستەن بىرگە جۇقارتىپ ەلەستەتىڭىز، ونى تاسۋعا، ورنالاستىرۋعا كەتەتىن شىعىندار قانشالىقتى ۇنەمدەلمەك؟! بۇل تۇجىرىم ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمدى دەگەن ءسوز، ال ەكونوميكا - بۇگىنگى ءومىرىمىزدىڭ باستى ديكتاتورى ەمەس پە؟! بۇل قاسيەت قازاق ءتىلىن الدىڭعى قاتارلى مۇمكىندىككە يە قىلاتىنى ءوز الدىنا، باسقا جالعانبالى تىلدەرگە ۇستاز ەتپەك.

دەسەك تە، بۇل تۇجىرىم - بولاشاقتىڭ شارۋاسى، رەفورماعا ەنەتىندەي بۇل باستاما تەوريالىق جاعىنان ءپىسىپ-جەتىلۋى كەرەك. دايىن بولعاننىڭ وزىندە بۇل تۇجىرىمدى قابىلداۋعا ءبىزدىڭ قوعام ءازىر دەي المايمىن. بۇل  - ازىرگە مەنىڭ جەكە باستامام عانا، بىراق زەرتتەلۋگە جاتاتىن اسا ماڭىزدى جايت. سوندىقتان دا، ۇندەستىك ءالىپبي - كەلەشەكتىڭ مىندەتى. بۇل ەملەنى كازىرگى ۇرپاق قابىلدامايتىنىن بىلەم، بىراق كەلەشەكتە ءتىلىمىز امان بولسا، بۇل تۇجىرىمعا جاس ۇرپاقتىڭ تاڭداۋى تۇسەتىنىنە سەنەم.

ەكپىن ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنا تۇسپەيدى!

- قىزىق جايت ەكەن. بۇل تۇجىرىمىڭىزعا لينگۆيستەر قانداي پىكىر بىلدىرۋدە؟

- ازىرگە پىكىر بارىنشا تاپشى. كەيبىر ساراپشىلار عانا قارسى ءبىر-ەكى دايەگىن كەلتىردى:

-  بۇل جازۋمەن تاسىمال ماسەلەسى قىيىندايدى;

- بۋىن ايقىندالمايدى،ءسوز بۋىنعا بولىنبەي قالادى... ت.ت. دەگەندەي. كازىرگى ەلەكتروندالعان زاماندا تاسىمال ماسەلەسى،ءتىپتى قاراستىرىلمايدى، بۋىن تاسىمالدانبايدى; قاجەت بولسا بۋىندى تولىقتىرىپ تاسىمالداي سالۋعا بولادى. ال، بۋىنشاڭ ءتىل ءۇشىن ءسوزدىڭ بۋىندارىن كورسەتىپ، سانامالاۋ قاجەت ەمەس. ونى تەك قانا گرامماتيكالىق وقىتۋ مەن زەرتتەۋدە قاراستىرماسا، قاراپايىم جازارمان جۇرتتىڭ باسىن گرامماتيكامەن قاتىرۋ دۇرىس ەمەس، ول - عالىمداردىڭ شارۋاسى بولعانى ءجون. بۇنداي باعىت الساق، ءتىلدىڭ ەملەلىك قاعيداسى ءبىرشاما وزگەرىسكە ۇشىرايتىنى راس. ءتىپتى، تەوريانى بىرقاتار قايتا قاراۋعا ماجبۇرلەيدى. سەبەبى، بىزدە قالىپتاسقان ءتىل قاعيداسى،كوبىنەسە، بۋىنشاڭ ءتىلدىڭ ەمەس، ۇنشەڭ-فلەكتيۆ ءتىلدىڭ زاڭدىلىعىن تالعاجاۋ ەتىپ كەتكەن.

- تىلىمىزگە قالىپتاسقان تاعى قانداي تۇجىرىم قايشى؟

- ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ بۋىنشاڭ ءتىلىمىزدىڭ قاسيەتىن ۇنشەڭ تىلگە تاۋەلدەگەنىمىز سونداي،ءتىپتى، فلەكتيۆ تىلدەرگە ءتان ەكپىن ماسەلەسىن دە قازاق تىلىنە قاتىستى قابىلداپ الدىق. شىن مانىندە، اگگليۋتيناتيۆ تىلدەر ءۇشىن ەكپىن ماسەلەسى ماڭىزدى دا ەمەس، وزەكتى دە ەمەس. سەبەبى، ءبىزدىڭ بۋىنشاڭ ءتىلىمىز ءسوزدى بۋىنعا تۇسەتىن ەكپىن ارقىلى جاساقتامايدى! ەكپىن ماسەلەسى تىلىمىزگە ءتان ەمەس، ول قاسيەت ۇنشەڭ تىلدەرگە اۋاداي قاجەت. «ەكپىن قازاق تىلىندە ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنا تۇسەدى» دەيتىن قاعيدا ءبىزدىڭ تىلگە جات! «با[لا]» ءسوزىنىڭ سوڭعى بۋىنىنا ەكپىن ءتۇسىرىپ ايتىڭىزشى، بولماسا ءار ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنا ەكپىن ءتۇسىرىپ ءبىر سويلەمدى ايتىپ كورىڭىزشى! شاماڭىز كەلەر مە ەكەن؟!

شىندىعىندا، قازاق ءسوزىنىڭ بارلىق بۋىنىنا ەكپىن بىركەلكى تۇسەدى، سوڭعى بۋىنعا ەكپىن تۇسپەيدى، سوڭعى بۋىن ەرەكشە داۋىس ىرعاعىمەن ءبىتۋى مۇمكىن. ايتپەسە، شۇباتىلعان بۋىنداردان قۇرالعان ءسوزدى تىنىستى تارىلتپاي، امان-ەسەن دىبىستاپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. «سوڭعى تۇيەنىڭ جۇگى اۋىر» دەگەندى قازاق سوڭعى بۋىنعا قاتىستى ايتقان ەمەس.

ءبىزدىڭ ءتىل ۇيرەتۋ ادىستەمەسىنىڭ قالىپتاسقان قاعيداسىندا «قازاق تىلىنە ءتان  توعىز دىبىس» دەگەن اۋرۋ بار. سوندا قالعان دىبىستاردى ساتىپ الدىق پا، الدە جالداپ ءجۇرمىز بە؟ بۇل دا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ءۇشىن ەتالون ەسەبىندە ورىس ءتىلىن الىپ، سوعان قاتىستى، ورىس تىلىندە جوق دىبىستاردى قازاق تىلىنە تاڭۋدان تۋعان جاساندى تۇجىرىم! كەرەك دەسەڭىز، قازاقتىڭ [ە]، [و] دىبىستارى دا ورىس تىلىندەگىدەن ەرەكشە دىبىستالادى...

مۇنىڭ بارلىعى دا قازاق  ءتىلبىلىمىنىڭ فلەكتيۆ  سىيپاتتى ورىس تىلىنە تەوريالىق جاعىنان دا تاۋەلدى ەكەنىن كورسەتەدى.

 

دالباسا  تىرلىكتەن دايەكتى ىسكە بەت بۇرساق

- ساياساتشى پەتر سۆويك: «ورىس ءتىلى - الەمدىك ءتىل. بۇل ءتىلسىز قازاقستاندا مەملەكەت باسقارۋ ءىسى السىرەيدى» دەدى. بۇل تۋراسىندا نە ايتاسىز؟

- تۇرىك ءتىلى ورىس پەن اعىلشىنعا سۇيەنبەي-اق مەملەكەتتى باسقارتىپ وتىر عوي. الەمدىك دەڭگەيدەگى تەحنولوگيا مەڭگەرگەن كارەي ءتىلى دە ەلىن ازيالىق بارىستاردىڭ ءبىرى ەتتى! سول سەكىلدى وزبەك،تۇرىكپەن،ازەر تىلدەرى دە ورىس ءتىلىسىز بولماسا باسقا ءبىر الەمدىك ءتىلسىز مەملەكەتتىك مارتەبەنى امان-ەسەن اتقارۋدا. ازەربايجان دامۋ رەيتينگى بويىنشا الەمدە 46-ورىندا. ال مەملەكەتتى باسقارۋعا كەلسەك، قازاقستاندى باسقارىپ وتىرعان لاۋازىمدىلار مەن شەندىلەردىڭ كەمىندە 90 پايىزى - قازاق. سولاردىڭ ءبارى ءوزارا ءبىر كۇندە قازاقشا قاتىناسىپ كەتتى دەيىك، سوندا ونىڭ مەملەكەتتى باسقارۋعا قانداي كەسىرى تيمەك؟

ارينە، ماسەلە - ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىڭ جۇمىس ءتىلى بولۋىندا. ول تىلدىك ورتانىڭ قانشالىقتى قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋىنە قاتىستى. تىلدىك ورتا اۋىزەكى جانە جازباشا تىلدىك قولدانىستان تۇرادى. ەگەر مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىندا وسى تالاپتار بويىنشا جۇمىس جاسالىپ، پارمەندى مىندەت قويىلسا، 2-3 جىلدىڭ ىشىندە ەشكىمگە بايقاۋسىز-اق قازاقتىلدى مەملەكەتتىك قىزمەتكە كوشىپ كەتەر ەدىك.  نەگە بايقاۋسىز؟ مەملەكەتتىك ءدالىز بەن كابينەت ءتىلى قازاق ءتىلى بولسا، ونى كىم بايقاۋى ءتيىس؟ حالىققا شەندىلەردىڭ ءوزارا قاي تىلدە سويلەسىپ، جازاتىنى ماڭىزدى ەمەس، بۇقاراعا كەرەك اقپاراتتى مەملەكەتتىك تىلمەن بىرگە باسقا تىلدەرگە دە اۋدارىپ بەرۋ كوزدەلسە - جەتكىلىكتى. قاعازداردىڭ ءبارى قازاقشا بولىپ، بايانداما قازاقشا جاسالا بەرەدى جانە باسقا تىلدەرگە ىلەسپە اۋدارما جۇرە بەرەدى. ياعني قازاق تىلىندەگى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ اۋىرتپالىعى سۆويككە دە، باسقالارعا دا تۇسپەيدى. ماسەلەن سونىڭ قولعا الىنباۋىندا بولىپ وتىر.ءتىپتى، قازاقتىلدى قىزمەتكەر ءۇشىن ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە قولدانۋعا دۋشار ەتىلگەن اقۋال قالىپتاسقان.

سۆويكتىڭ كەيبىر پىكىرىمەن ساناسقان ءجون. ول 2009 جىلى مۇقتارحان تايجانمەن پىكىرتالاستا، «20 جىلدىڭ ىشىندە قازاق ەليتاسى تىلگە قاتىستى ەشتەڭە تىندىرمادى، ەڭ بولماسا قازاق ءتىلىن ۇلتارالىق ءتىل دەڭگەيىنە كوتەرۋ كەرەك ەدى - دەيدى. ونىڭ بۇل سىنىنا قوسىلام. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ پرەزيدەنت قورىندا ىستەگەنىمدە، مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن مەكەمەلەر ءۇشىن كىرىكپەلى قوستىلدىك اقۋال ورناتۋدى ۇسىنعانبىز، ونىڭ ءمانى - قازاق ءتىلىن ۇعاتىن، بىراق سويلەي المايتىن ورىستىلدىلەر ءۇشىن، كەرىسىنشە ورىسشاعا شورقاق قازاقتىلدىلەر ءۇشىن ءوزارا ءبىر ءتىل ەمەس، ولاردى ءبىر بىرىمەن انا تىلدەرىندە قاتىناستىرۋ. ياعني سەن ۇيىمداعى جۇمىس بارىسىندا قازاقشا سويلەي بەرەسىڭ، ال ءورىستىلدى باۋىرىڭ ورىسشاسىن قولدانا بەرەدى، باستى شارت - ءبىر ءبىرىڭدى ءتۇسىنۋ. وسى اقۋالدى ىسجۇرگىزىم تاجىريبەسىنە دە ەنگىزۋگە بولادى، سوندا بىرتە-بىرتە ونى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ پايداسىنا بۇرۋعا العىشارت جاسالار ەدى. كازىر قازاقتىلدىلەر مەملەكەتتىك قىزمەتتە تەك قانا ورىسشا سويلەپ، جازۋعا ماجبۇرلەنگەن. سەبەپ - بيلىك دالىزىندە ورىستىلدىلەر تۇسىنبەيدى دەگەن قاعيدا ورنىققان دا، قازاقتىلدى قىزمەتكەرلەر سولاردىڭ ىڭعايىنا ماجبۇرلەنگەن.ەڭ بولماسا، مەملەكەتتىك قىزمەتكە قازاقشا سويلەمەسە دە، ۇقپايتىندار الىنباۋى كەرەك قوي. قوستىلدى ەلدە ءبىرتىلدى ادام مەملەكەتتە نەگە قىزمەت ەتەدى؟

2009 جىلى ەرلان قارين مەن بەرىك ابدىعاليەۆتەر قاراعاندىعا قازاقتىلدى قازاق ەمەس 300 جاستى جىيناپ، فورۋم وتكىزدى. سوندا الگى جاستار قازاقشا سايراپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكە ءبىزدى قاشان الاسىڭدار دەگەن ماسەلەنى توتەسىنەن قويدى. بىراق ول ەرلان مەن بەرىكتىڭ قولىندا ەمەس قوي. ماسەلە سول كۇيىندە قالدى. مىنە، وسى ساياسات قولعا الىنعاندا، سۆويكتەر «بيلىكتەگى قازاقتاردىڭ ءبارى - ءورىستىلدى» دەپ  كوزىمىزدى شۇقىماس ەدى.

- تىلدىك سانا مەن ءتىل ساياساتى نەگە ءبىر ماقساتقا بىرىكپەيدى؟

- تىلدىك سانا دەگەن عىلىمي سالا بار. وكىنىشكە وراي، ول ءبىزدىڭ عىلىمىمىزدا ءالى قالىپتاسا قويماعان. بۇل عىلىم بويىنشا، ءاربىر تىلگە سايكەس ەتنوستىق سانا قالىپتاساتىنى، ۇلتتىق يدەنتيفيكاتسيالىق ويلاۋ قابىلەتى ورنىعاتىنى،ونىڭ نەگىزدەرى سول تىلدەگى ادەبي-مادەني مۇرالار ەكەندىگى دايەكتەلگەن. ويلاۋ جۇيەسى ورنىقپاعان بالانىڭ بىرنەشە ءتىل لوگيكاسىن تەجەيتىنى دە وسى سالاعا ءتان ايتىلۋدا.ەگەر ءبىزدىڭ ەل وسى عىلىمعا نازار اۋدارسا، بالانى 7 جاستان باستاپ ءۇش تىلمەن مىيىن اشىتۋدى قولعا الماس ەدى. قىسقاسى، ءبىزدىڭ ەلدە تىلدىك ساياسات عىلىمعا ماڭداي تىرەمەگەن، كوڭىل كۇي مەن وتپەلى داقپىرتقا، جەلبۋاز ناسيقاتقا نەگىزدەلگەن. ءبىز نەعۇرلىم تىلدىك ساياساتتى عىلىمعا ارقا سۇيەتسەك، بۇل سالادا ماسەلە سوعۇرلىم تەز، سىرقاۋسىز شەشىلەدى. سوندا ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداۋسىراتىپ، ۋاقىت وزدىرماس ەدىك.

- ءتىل ساياساتىنداعى تۇيىقتان شىعار جول قانداي؟

- شىعار جول: ءتىل ساياساتىنداعى ماسەلەلەردى ناقتى ايقىنداپ، سونىڭ شەشۋ جولدارىنىڭ ءبارىن عىلىمي نەگىزدە بەلگىلەۋ مەن زاڭدىق قۇزىرمەن بەكىتۋدە. بىزدە قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ادىستەمەسىنىڭ ءتىلدى ۇيرەتۋ مەن ونى باعالاۋدى ساباقتاستىرا قاراستىرعان الەمدىك دەڭگەيدەگى جۇيەسى جاقىندا عانا قازتەست ورتالىعىندا پايدا بولدى. بۇعان دەيىن ءار وبلىس، ءار ۇيىم، ءار مەكەمە،ءاربىر ادىسكەر ءوز ادىستەمەسىن، وقۋلىقتارىن بالالاتۋمەن كەلدى. ولاردىڭ تيىمدىلىگىن ەشكىم باعالاعان ەمەس، ولاردىڭ ناتيجەسىن باعالايتىن قۇرال بولماعان. قازتەست ورتالىعى قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن باعالاۋدىڭ مەملەكەتتىك ستاندارتىن بەكىتتىردى. سونىڭ نەگىزىندە ءتىل دەڭگەيىن باعالاۋسىز ۇيرەتەتىن ادىستەمەلەردىڭ ءتيىمسىز ەكەندىگى ءمالىم بولدى. ياعني سوڭعى ون جىل بويعى شىعىن مەن ءتىلدى ۇيرەتۋ بىرجاقتى تۇردە باعالاۋسىز ءجۇرىپ كەلگەن. ءبىز وسى مەرزىم ىشىندە جۇرتتى ءتىل ءبىلۋ دەڭگەيىن باقىلاماي، باعالاماي وقىتا بەرىپپىز!

تىعىرىققا تىرەلۋدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - ءتىل ساياساتىن اركىم قولسۇرتكى قىلىپ وتىرعانىندا. ەلدە تىلمەن اينالىساتىن قىرۋار مەكەمە،ورگاندار مەن ۇيىمدار بار، بىراق ولاردىڭ ءىسى جۇيەسىز، كىمنىڭ نەمەن شۇعىلدانۋ كەرەكتىگى ايقىندالماعان، ارا-جىگى اشىلماعان. ماسەلەن، ءبىر ءتىل باسقارماسى الادى دا مۋلتفيلم شىعارادى، بىرەۋى بالالارعا ارنالعان وقۋلىق،ادەبيەت باسادى. ال، بىزدە بالانى وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ ماسەلەسى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرىندا، ونىڭ جەرگىلىكتى بولىمشەلەرىندە ەمەس پە؟ كينو،مۋلتفيلم شىعاراتىن قازاقفيلم ستۋدياسى مەن تەلەارنالار بار ەمەس پە؟! سولارعا نەگە تاپسىرىس مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بەرىلمەيدى؟

ونىڭ ەسەسىنە، ول باسقارمالار ءتىل ساياساتىمەن اينالىسۋى كەرەك،ياعني مەملەكەتتى باسقارۋعا قاجەتتى قازاق ءتىلىن قولدانۋدى ۇيلەستىرۋى كەرەك. تىلدىك ورتاداعى قازاق ءتىلىنىڭ ىقپالىن قالاي ارتتىرامىز؟ مەملەكەتتىك قىزمەتتە قانشا شەندى ءىس جۇرگىزەدى،قانشا باستىق بايانداما،ەسەپ جازا الادى، كىم اۋىزەكى سويلەيدى، كىم ادەبي، عىلىمي، ىسكەري ءتىلدى مەڭگەرگەن؟ سولاردى قولعا الۋى كەرەك تە، ولارعا قاجەتتى قۇرالداردى عىلىمي تۇردە ازىرلەۋگە مىندەتتى ءبىلىم مەن ونەر سالاسىنداعى مەكەمەلەرگە تاپسىرىس بەرسە، جەتكىلىكتى. سوندا عانا اركىم ءوز ورنىندا مىندەتىن اتقارادى.

جىل سايىن قىركۇيەك ايىندا وتكىزىلەتىن ءتىل فەستيۆالى دە ءتىل باسقارمالارىنىڭ مىندەتى ەمەس. ول قوعامدىق ۇيىمدار اتقارۋعا ءتيىستى ۇگىت-ناسيقات دەڭگەيىندەگى شارالار عانا.ال، ءبىز قازاق بولىپ كەتكەن قازاق ەمەستەردى جىيىپ الىپ، سولاردان شوۋ جاسايمىز! ءوزىمىزدى ءوزىمىز سولاي الدايمىز، ول كىمگە كەرەك؟ قىسقاسى، دالباسا تىرلىكتەن دايەكتى ىسكە بەت بۇرساق قانا تىعىرىقتان جول تابامىز. - اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن - بەيسەن احمەتۇلى

«Abai.kz»