تاراز: «كوك بازار» كوشسە، جۇرت كوشەدە قالماق
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترى س.احمەتوۆ مىرزانىڭ!
قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋرورى ا.داۋىلباەۆ مىرزانىڭ نازارىنا!
«تاراز قالاسى الەۋمەتتىك شيەلىنىس الدىندا: وبلىس ورتالىعىنىڭ تۇرعىندارى رەسپۋبليكالىق تاس جولدى جاۋىپ، قالا كوشەلەرىنە شىعۋعا دايىن» دەپ جازادى «ۇلت تايمس» گازەتى. اتالعان باسىلىمنىڭ حابارىنا قۇلاق تۇرسەك، ماسەلەنىڭ ۇزىن-ىرعاسى بىلايشا ورىلەدى:
جەرگىلىكتى بيلىك اھۋالدىڭ شيەلەنىسكەنىنە نازار اۋدارماي، قالا تۇرعىندارىنىڭ تالاپتارىنا نەمقۇرايلى قاراۋدا. داۋ-دامايدىڭ باستى سەبەبى - 1 قازاندا قالانىڭ ورتالىق بازارىنىڭ جابىلۋى تۋرالى حابارلاما. وسى جانە تاعى دا باسقا كەلەڭسىز فاكتىلەردىڭ ورىن الىپ وتىرعانى تۋرالى رەداكتسياعا تارازدىقتاردان كەلىپ تۇسكەن حاتتاردان بەلگىلى بولدى. حات اۆتورلارى باستارىنا تۇسكەن وزەكتى جاعدايلارعا كوپشىلىكتىڭ نازارى اۋدارىلادى دەگەن سەنىمدە. ولاردىڭ پىكىرلەرىنە قۇلاق تۇرسەك، جاعداي شيەلىنىسىپ، الەۋمەتتىك جانجالعا ۇلاسىپ كەتۋى ىقتيمال!
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترى س.احمەتوۆ مىرزانىڭ!
قازاقستان رەسپۋبليكاسى باس پروكۋرورى ا.داۋىلباەۆ مىرزانىڭ نازارىنا!
«تاراز قالاسى الەۋمەتتىك شيەلىنىس الدىندا: وبلىس ورتالىعىنىڭ تۇرعىندارى رەسپۋبليكالىق تاس جولدى جاۋىپ، قالا كوشەلەرىنە شىعۋعا دايىن» دەپ جازادى «ۇلت تايمس» گازەتى. اتالعان باسىلىمنىڭ حابارىنا قۇلاق تۇرسەك، ماسەلەنىڭ ۇزىن-ىرعاسى بىلايشا ورىلەدى:
جەرگىلىكتى بيلىك اھۋالدىڭ شيەلەنىسكەنىنە نازار اۋدارماي، قالا تۇرعىندارىنىڭ تالاپتارىنا نەمقۇرايلى قاراۋدا. داۋ-دامايدىڭ باستى سەبەبى - 1 قازاندا قالانىڭ ورتالىق بازارىنىڭ جابىلۋى تۋرالى حابارلاما. وسى جانە تاعى دا باسقا كەلەڭسىز فاكتىلەردىڭ ورىن الىپ وتىرعانى تۋرالى رەداكتسياعا تارازدىقتاردان كەلىپ تۇسكەن حاتتاردان بەلگىلى بولدى. حات اۆتورلارى باستارىنا تۇسكەن وزەكتى جاعدايلارعا كوپشىلىكتىڭ نازارى اۋدارىلادى دەگەن سەنىمدە. ولاردىڭ پىكىرلەرىنە قۇلاق تۇرسەك، جاعداي شيەلىنىسىپ، الەۋمەتتىك جانجالعا ۇلاسىپ كەتۋى ىقتيمال!
جەرگىلكتى بيلىك قايدا قاراپ وتىر؟! جاڭاوزەندەگى جاعدايدىڭ قالاي ءورشىپ، شەگىنە جەتكەندىگىنە بارلىعىمىز كۋامىز عوي. ول جەردەگى ەڭ نەگىزگى ماسەلە كلانداردىڭ ەلباسىن، ونىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىن حالىق الدىندا جەرگە قاراتۋ بولعاندىعى بۇگىندە انىقتالىپ وتىر.
جاڭاوزەن سيندرومىنان ارىلماي جاتىپ، تارازدا جانجال باستالسا، ەلىمىز نە بولماق؟! بۇل ماسەلە بۇكىل حالىق پاتيروتتارىن مازالايتىندىعى انىق. سوندىقتان ءبىز جۋرناليستتىك زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كوردىك. «باقساق باقا ەكەن» دەمەكشى، بۇل جەردە دە ءبىر سۇمدىقتىق شەتى شىعىپ كەلەدى.
عاسىرلار بويى «ساۋداگەرلەر قالاسى» اتالاپ كەلگەن كونە تاراز بىرتىندەپ ساۋداسى جۇرمەي قالعان ساۋداگەرلەر مەن بوس سورەلەر قالاسىنا اينالىپ بارادى. جامبىل وبلىسى ورتالىعىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ نارازىلىعى ءوڭىردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق اھۋالىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى وبلىس بارلىق رەسپۋبليكالىق رەيتينگتەردە كوش سوڭىندا قالۋدا. ءوڭىردى راسىمەن دە وسىلاي دەۋگە نەگىز بار، ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى بويىنشا 16 ورىندا بولۋى - وسىنىڭ دالەلى. بۇل - رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ تومەن كورسەتكىش. «رەيتينگ. KZ» زەرتتەۋ اگەنتتىگى وسىنداي مالىمەتتەر كەلتىرۋدە. ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، جامبىل وبلىسى تۇرعىندارىنىڭ ورتاشا ەڭبەكاقىسى دا ەڭ تومەنگى دەڭگەيدە - 55,4 مىڭ تەڭگەنى قۇراسا، بۇل قازاقستان بويىنشا ورتاشا كورسەتكىشتەن 34,1 % تومەن. اتالعان وبلىستا ءىرى ءوندىرىس ورىندارى جوقتىڭ قاسى، اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسى اۋىل تۇرعىندارىن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتە الماي وتىر، اۋىل حالقىنىڭ باسىم بولىگى كۇنكورىس ءۇشىن ءىرى ەلدى مەكەندەرگە كوشۋدە. قالالارعا كەلەر بولساق، ولاردى ءبىر ۇلكەن بازار دەۋگە بارلىق نەگىز بار، تەك رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، وڭىردە ساۋدا سالاسىندا 90 مىڭ ادام جۇمىس ىستەيدى ەكەن، ال ەش جەردە تىركەلمەي ساۋدامەن اينالىسۋشىلاردى ساناپ شىعۋ ءتىپتى قيىنعا سوعادى. سوندىقتان دا، قالا تۇرعىندارىنىڭ باسىم بولىگى ءۇشىن جۇمىس ورنى بولىپ وتىرعان ورتالىق بازاردى باسقا جەرگە كوشىرۋ، كوپشىلىك ءۇشىن اۋىر سوققى، تارازدا باسقا جۇمىس تابۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس!
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي وسىدان از عانا كۇن بۇرىن رەداكتسيامىزعا وسى ماسەلە بويىنشا باستاماشىل توپ ۇيىمداستىرعان قالا تۇرعىندارىنان حات كەلدى. بازاردا جۇمىس ىستەۋشىلەردىڭ بەلسەندى توبى ورتالىق بازاردى جابۋعا جول بەرمەۋدى الدارىنا ماقسات ەتىپ قويىپتى. ماسەلە، 2011 جىلدان باستاپ حالىق اراسىندا «كوك بازار» دەگەن اتپەن بەلگىلى ورتالىق بازاردىڭ اۋماعىندا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدەن باستالعان. «تاريحي» ورىندا جۇمىس ىستەيتىن ساۋداگەرلەر قازبا جۇمىستارىنىڭ ماڭىزدىلىعىن جاقسى تۇسىنەدى، سوندىقتان دا، ساۋدالارىن باسقا جەردە جالعاستىرۋعا دايىن. دەگەنمەن، بازاردى كوشىرەتىن جەر كوڭىلگە قونباعان. كاسىپكەرلەر جاعدايىنىڭ بەيمالىمدىگى، كوشىرۋ ۋاقىتىنىڭ ناقتىلى بەلگىلەنەۋى الەۋمەتتىك نارازىلىق تۋدىراتىن جاعدايعا اكەلىپ سوقتىرىپ وتىر. جاعدايدىڭ قانشالىقتى كۇردەلى ەكەندىگىن ايعاقتاۋ ءۇشىن باستاماشىل توپتىڭ جىبەرگەن حاتىن تولىقتاي كەلتىرۋدى ءجون كوردىك:
«بازاردى باسقا جەرگە كوشىرۋگە بايلانىستى جاعدايىمىز كۇردەلى، قانداي دا بولسىن نارازىلىق شارالارىن وتكىزۋگە دايىنبىز! كاسىپكەرلەر، قالا بازارلارىنىڭ جۇمىسكەرلەرى، ولاردىڭ وتباسىنىڭ مۇشەلەرى، قالا حالقى جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىنىڭ تەرىس شەشىمدەرىنە بارىنشا نارازى. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە قولداۋ كورسەتۋ، قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋ تۋرالى ۇدايى ايتىپ كەلەدى. ءىس جۇزىنە كەلەر بولساق، قالا باسشىلارى پرەزيدەنت تاپسىرمالارىنا قۇلاق سالماي، وبلىس باسشىلارى ءبىزدىڭ قوردالانعان ماسەلەلەرىمىزدى كورمەگەن، بىلمەگەن بولىپ وتىر.
2006 جىلى «كوك بازاردىڭ» اۋماعىندا كونە تارازدىڭ قۇرىلىستارى تابىلدى. سول جىلى قالانىڭ باس جوسپارى بەكىتىلدى. تاريحي ورتالىقتا «كوك بازاردىڭ» نەگىزىن قۇرايتىن «تولەباي»، «ەركەبۇلان»، «كاراۆان»، «شاحريستان»، «تىلەك» جانە «سەيدەگۇل» بازارلارى ورنالاسقان. بۇرىنعى باسشىلارى ورىن العان اھۋالدى شەشۋدىڭ جولدارىن قاراستىرا باستادى، ساۋداگەرلەرگە جاڭا جۇمىس ورىندارى بەرىلەتىنى تۋرالى ۋادە بەرىلدى. دەگەنمەن، جوسپاردى ورىنداۋ جىل سايىن بەلگىسىز مەرزىمدەرگە ۇزارتىلا بەردى. وبلىسقا اكىم بولىپ ق. بوزىمباەۆ تاعايىندالعاننان بەرى جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى بازار اۋماعىن «تازارتۋعا» كىرىستى. سول كەزدەن بەرى بىزدە مازا جوق. جۋىردا بازار 30 قىركۇيەكتە جابىلادى، ال 1 قازاننان باستاپ ءبىر مەزگىلدە كوشىرىلەدى دەگەن حابارلاندىرۋ بەرىلدى.
ءوزىمىزدى ستالين رەپرەسسياسىنا ۇشاراعان قۇرباندار سياقتى سەزىنىپ جاتىرمىز. بىزگە تاڭداۋعا ەرىك بەرمەي، قالانىڭ شەتىندەگى اسقاروۆ كوشەسىندە ورنالاسقان جاڭا بازارعا كوشۋ تۋرالى ۇسىنىس ەمەس بۇيرىق بەرىلدى. بۇل ساۋدا ورتالىعى ەشقانداي ەكونوميكالىق نەگىزسىز سالىنعان، قالا ىشىندە، كوك بازاردىڭ ساۋداگەرلەرىن جۇمىس ورىندارىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ارنايى سالىنعان باسقا بازارلار بار.
اسقاروۆ كوشەسىندەگى قۇرىلىستى التىنبەك سادىرباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن جۇمىس ىستەيتىن «سەنiم» كورپوراتسياسى جۇزەگە اسىرۋدا. جاڭادان سالعان عيماراتتىڭ سىيىمدىلىعى 5500 ساۋدا ورنىن قۇرادى. ال بۇرىنعى بازاردا جۇمىس ىستەۋشىلەر سانى 20-25 مىڭ ادامدى قۇرايدى (8300 جۇمىس ورنى), بۇل - تەك تىركەلگەن ساۋداگەرلەر سانى. مۇنىڭ بارلىعى جۇمىس ورنىنىڭ جەتىسپەيتىندىگىن، ادامداردىڭ كۇنكورىس كوزىنەن ايرىلىپ، دالادا قالاتىندىعىن كورسەتەدى. ءاربىر ساۋداگەر كەمىندە ءۇش-ءتورت ادامدى اسىراپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، شامامەن العاندا ءجۇز مىڭداي ادام اسىراۋشىسىز قالاتىندىعى انىق! اسقاروۆ كوشەسىندە ورنالاسقان جاڭا بازاردا جۇمىس ورنى جەتكىلىكسىز بولۋىمەن قاتار، اتالعان بازار قۇرىلىسى ءالى اياقتالماعان. قازىرگى ۋاقىتتا 2500 ساۋدا نۇكتەلەرى جۇمىس ىستەيدى، قالعانى جاڭا جىلعا قارسى ىسكە قوسىلادى دەگەن ۋادە بار. بىزگە بەلگىلى بولعانداي قالا بيۋدجەتىنەن اتالعان قۇرىلىسقا قوماقتى قارجى بولىنگەن. 2012 جىلدىڭ بيۋدجەتىنەن جاڭا عيماراتتى تولىق ىسكە قوسۋ ءۇشىن 263 ملن. تەڭگە، سونىڭ ىشىندە، سۋلاندىرۋ-كارىزدەۋ جۇمىستارىنا 113 ملن. تەڭگە، ەلەكترمەن جابدىقتاۋ جانە ءۇش ترانسفورماتورلىق ستانتسيالار سالۋ ءۇشىن 150 ملن. تەڭگە بولىنگەن. ساۋداگەرلەر اراسىندا بولىنگەن بۋتيكتەردىڭ يەلەرى بولاشاقتا سول بۋتيكتەردى بازار قوجايىنىنان 10-12 مىڭ دوللارعا ساتىپ الادى دەگەن قاۋەسەت ءجۇر. بازار قوجايىندارى اكىمشىلىك ءتيىستى قارجات بولسە دە، ءوز شىعىندارىنىڭ ورنىن تولتىرۋ قامىنا كىرىسپەك.
نەگە جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى تاراز قالاسىنىڭ ساۋداگەرلەرى مەن تۇرعىندارىنىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسپايدى؟ بىزدەن سۇراماي، ءبىزدىڭ تالاپ-تىلەگىمىزگە قاراماي وزدەرىنە پايدالى جاعىنا شىعادى؟ شىدامىمىزدىڭ جەتكەن جەرى وسى بولدى.
بازاردى جابۋ مەرزىمى بىرنەشە رەت اۋىستىرىلدى. جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى، قالالىق جانە وبلىستىق اكىمشىلىك جاڭادان سالىنىپ جاتقان «ورتالىق بازار» يەلەرىنىڭ مۇددەسىن قورعاپ، قۇرىلىس اياقتالۋىنا مۇرسات بەرگەنگە ۇقسايدى. ەسكى «كوك بازار» باسقا جەرگە اۋىسادى دەگەنمەن، بازار قوجايىندارى باسقا ەكەنى بەلگىلى.
سونىمەن قاتار، سادىرباەۆ مىرزانىڭ بازارىنىڭ قاسىنا 26 قالا مارشرۋتى مەن 47 وبلىستىق جولاۋشىلار تاسىمال مارشرۋتى اۋىساتىن بولادى. وسىنىڭ سالدارىنان جەكەمەنشىك كولىك يەلەرى دە شىعىنعا باتاتىن بولادى. اۆتوبۋس مارشترۋتتارى ەندى قالانى اينالىپ، جارتىلاي بوس جۇرەتىن بولادى. اسا، سارىكەمەر، بۋرىل، جاسوركەن، گرودەكوۆو، بەساعاش اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارى الدىمەن جاڭا بازارعا كەلىپ، سوسىن بارىپ، تاراز قالاسىنىڭ ورتالىعىنا جەتەدى. وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن جۇرگىزۋشىلەر مەن جولاۋشىلاردىڭ نارازىلىعىن بىلدىرگەن زاڭسىز ميتينگ بولدى، دەگەنمەن، جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى حالىق نارازىلىعىنا تاعى دا نازار اۋدارمادى. باستاماشىل توپتىڭ ىشىندە بازار ساۋداگەرلەرىمەن قاتار، بازاردىڭ شالعايدا ورنالاسقانىنا قارسىلىق بىلدىرگەن قالا تۇرعىندارى دا بار. بازار الىس، ازىق-تۇلىك پەن كيىم-كەشەك ساتۋعا وڭتايلانباعان، قاسىندا وبلىستىق تۋبەركۋلەز ديسپانسەرى، تۇزەتۋ مەكەمەسى مەن پسيحياتريكالىق كلينيكا ورنالاسقان.
وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «تاراز قالاسىنىڭ پەرسپەكتيۆالى بازارلارى قاۋىمداستىعى» اكىمشىلىككە ورتالىق بازاردى ۇيىمداستىرا كوشىرۋگە كومەك كورسەتۋ تۋرالى ۇسىنىس ەنگىزگەن. الايدا، ولاردىڭ پىكىرىنە ەشكىم قۇلاق سالمادى. قايتا تۇسىنسىكسىز جاعدايلار ورىن الا باستاعان. مىسالى، قالانىڭ شاعىن اۋداندارىندا ورنالاسقان ءىرى بازارلاردىڭ ءبىرى «اتاكەنت-تاراز» تولىعىمەن پايدالانىلماي وتىر. بۇگىنگى كۇنى «اتاكەنت-تاراز» بازارىنا وتەتىن جول جابىق. بار بولعانى ءۇش قالا مارشرۋتى جۇمىس ىستەۋدە. قالا اكىمشىلىگى قانشا ۋادە بەرگەنمەن، بازار ماڭىنداعى جول ءالى تولىق توسەلىپ بولماعان. مۇمكىن قالا باسشىلارى جول قۇرىلىسىن ادەيى سوزىپ، بارلىق ساۋداگەرلەردى «ورتالىق بازارعا» كوشۋگە ءماجبۇر ەتىپ وتىرعان شىعار؟! سولاي دەسەك تە، جامبىل وبلىسىنىڭ جۋالى اۋدانىنىڭ ەت ساتۋشىلارى ءوز تاۋارىن وسى «اتاكەنت-تاراز» بازارىنا اكەلىپ ساۋدالايدى. بىرىنشىدەن، اراسى جاقىن، ەكىنشىدەن، انتيسانيتاريادان قورىقپاۋعا بولادى. ال، تۋبديسپانسەردەن جۇقپالى اۋرۋ ەت بازارىنا جەتسە نە بولارى بەلگىسىز ەكەنى بارلىعىمىزعا ءمالىم. نەگە قالانىڭ شاعىن اۋداندارىنىڭ تۇرعىندارى قاسىندا ءىرى بازار تۇرعاندا قالا سىرتىنداعى بازارعا بارۋ كەرەك؟ كوتەرمە ساۋدا بازارىنا بىرەۋ مونوپوليا جاساعىسى كەلگەنى ءۇشىن بە؟ اكىمشىلىك وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرسىن.
وسى حاتىمىزدا بازاردا ساۋدا ىستەپ جۇرگەن كاسىپكەرلەردىڭ كوبىنىڭ ماتەريالدىق قيىنشىلىققا تاپ كەلگەنىن باسا ايتامىز. ءبىز وتباسىمىزدى باعا الماي، ميلليونداپ العان كرەديتتەرىمىزدى قالاي وتەيتىنىمىزدى بىلمەيمىز. ساتۋ ءۇشىن الىنعان ازىق-تۇلىكتەرىمىزدى قايدا جىبەرەمىز، جاڭا بازارداعى ورىن جەتكىلىكسىز ەكەنى بەلگىلى. قالانىڭ ءاربىر ءتورتىنشى تۇرعىنى بازار ارقىلى كۇن كورىپ وتىر دەسەك ارتىق ايتقان بولمايدى، ەگەر دە جاقىن ارادا پەرسپەكتيۆاسىز بازارعا كۇشتەپ كوشىرەتىن بولسا، «الماتى-شىمكەنت» رەسپۋبليكالىق تاس جولىنا شىعۋعا ءماجبۇر بولامىز. مۇنداي شاراعا امالسىز بارايىن دەپ وتىرمىز. اقساقالدى قارتتارىمىزعا جاستاردى وسىنداي اعات جولداردان ۇستاپ قالۋ قيىنعا سوعىپ تۇر، تەز ارادا ماسەلەنى ەكى جاقتى قاراستىرماساق، زاردابىن بارلىعىمىز تارتاتىن بولامىز. قازىردىڭ وزىندە جۇمىسسىزدىق كەسىرىنەن قالادا قىلمىس سانى كوبەيىپ بارا جاتىر. بولاشاقتا نە بولاتىنى بەلگىسىز، سوندىقتان دا كومەك بولار ما ەكەن دەپ وزدەرىڭىزگە جۇگىنۋگە تۋرا كەلىپ تۇر.
باستاماشىل توپتىڭ مۇشەلەرى قالالىق، وبلىستىق جانە رەسپۋبليكالىق باسشىلارعا جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىرماي، تۇراقتاندىرۋ تۋرالى ۇسىنىس بەرەدى. ءبىز جاڭا ساۋدا ورىندارىنا ءوز ەركىمەن، وڭتايلى كوشۋگە قولداۋ كورسەتەتىن شتاب قۇرۋدى تالاپ ەتەمىز. ورىن الىپ وتىرعان اھۋالدى قالىپقا كەلتىرۋ ءۇشىن قالا اكىمشىلىگى ەسكى ورتالىق بازاردىڭ جۇمىسىن كەمىندە ءبىر ايعا ۇزارتۋعا ءتيىس».
ءبىزدىڭ رەداكتسيامىز تاراز قالاسىندا ورىن الىپ وتىرعان جاعدايدى مۇقيات باقىلايتىن بولادى. وبلىس حالقىنىڭ تالاپ-تىلەكتەرى ءتيىستى قۇزىرلى ورگاندارعا جەتەتىنىنە سەنىمدىلىك تانىتامىز. جوعارىدا كەلتىرىلىگەن حاتتى تارازدىقتاردىڭ جانايقايى دەۋگە ابدەن بولادى.
وسى ماتەريالدى ەلىمىزدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى احمەتوۆتىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. ەگەر بۇل ماسەلە وڭ شەشىلمەيتىن بولسا، تاعى ءبىر الەۋمەتتىك جانجالدىڭ ءشيى شىعاتىندىعى انىق! سوندىقتان، مەملەكەت، ۇلت مۇددەلەرى تۇرعىسىندا جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارى ءادىل شەشىم قابىلداۋى ءتيىس!
«Abai.kz»
