مەملەكەتشىلدىك تاريحىمىزعا قارا كۇيە جاعىلۋىنان ساق بولايىق

سايىن ساحارانىڭ توسىندە الماعايىپ اۋناعان عاسىرلار كوشى تۇركى جۇرتىن سىناققا كوبىرەك سالدى. اسىرەسە، ورىس، قىتاي، تۇركى بولعان ءۇش الپاۋىتتىڭ سوڭعى ۇتىسىندا ءبىزدىڭ دەسىمىز پاستەپ، رۋحىمىز السىرەدى. ەكى كورشىگە جالتاقتايتىن ۇساق مەملەكەتتەرگە بولىندىك.

مەن-مەن ەدىم، مەن ەدىم،
مەن نارىندا جۇرگەندە،
ەڭىرەگەن ەر ەدىم.
يستايدىڭ بارىندا،
ەكى تارلان ءبورى ەدىم.
قاي قازاقتان كەم ەدىم؟! – دەپ ماحامبەت ايتقانداي ازۋىن ايعا بىلەگەن تۇركى كەزەڭىندە قانداي ەدىك!؟

ارعى جاعى ساق، عۇن يمپەرياسى بولىپ تاريحقا تاڭبالانعان بۇل ەلدىڭ باعى جانعان تۇسىندا بۇكىل دۇنيەنى دۇبىرلەتكەنىن بارشامىز بىلەمىز. ساق حانىشايىمى توميريس، تۇمەن قاعان جانە ونىڭ ۇلى مودە، اتتيلا، قۇتلىق (ەلتەرىس), تونىكوك، كۇلتەگىن، قاپاعان، بىلگە قاعان، تۇعىرىل حان، تايان حان، شىڭعىس حان سىندى ءبىر جەلىگە كوگەندەلىپ، ءبىر-بىرىنە بيلىك اۋىسقان باھادۇرلەر تۇسىندا ەشكىم ولارعا بەت قاراعان ەمەس. ءبىر بايتەرەكتىڭ بۇتاقتارى بولعان ءۇيسىن، قاڭلى، تۇركەش، قارلۇق، وعىز، قيماق، كەرەي، نايمان، قىپشاق، قاراحان سىندى تايپالار وداعىنان قۇرىلعان مەملەكەتتەر دە ۇنەمى ءوزىن نىعايتۋعا نەمەسە بىرىگۋگە ۇمتىلىپ وتىردى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسقان شىڭعىس ءوز ۇلدارىنا ەنشى بولگەندە، بۇگىنگى قازاق جەرىنىڭ ۇلتاندى بولەگىن جوشى، شاعاتاي، ۇگەدەيلەرگە سىيلادى. جوشى ۇلىسى نەگىزىندە اق وردا، التىن وردا – ۇلىق ۇلىس مەملەكەتى قالىپتاستى.

شىڭعىسحان قۇرعان تۇركى-موڭعول يمپەرياسى تۋرالى ءبىر عانا وي ايتار بولساق، ول ءبىزدى جاۋلاۋشى ما، الدە كوشپەندىلەر وداعىن بىرىكتىرىپ، الىپ يمپەريا قۇرۋشى ما دەگەن ساۋالدىڭ باسىن الىگە دەيىن اشا العامىز جوق. كەشەگى كۇنى باس كوتەرگەن جوڭعارلاردىڭ يدەياسى دا ەلدى قىرىپ-جويىپ، قۇرتىپ جىبەرۋ ەمەس، كوشپەندىلەردىڭ الىپ يمپەرياسىن قۇرىپ، وعان وزدەرى يەلىك ەتۋ بولعانىن دا ايتا الماي كەلەمىز. شىن مانىندە جوڭعار ءبىر ميلليون قازاقتى قىرعىنداسا، ورىس وتارشىلدارى ءۇش ميلليون قازاقتى قىرىپ، ەكى ميلليونىن بوسقىن ەتتى. مۇنىڭ ءبارىن ءبىلۋ – ەلدىكتى تانۋ ماسەلەلەرىنە سايادى.

وسىنداي سان ءتۇرلى زۇلماتتى، وتارلاۋدى باستان كەشكەن تۇركى حالقىنا كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىندە ايتىلعانداي ءبىر عانا ءتاڭىرى جار بولدى. قايسار، ءور، رۋحتى وسى حالىقتىڭ بەلدى مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى بولعان قازاققا دا اللانىڭ شۋاعى ءتۇستى. دەمەك، التىن ارقاۋ جىڭىشكەرسە دە ۇزىلمەدى، توز-توزى شىقسادا قۇرىپ جوعالمادى.

ونىڭ قۇرىپ-جوعالماۋىنىڭ، تاريح ساحناسىندا تابان تىرەپ قالۋىنىڭ ءبىر نەگىزى – ونىڭ تەكتىلىگىندە بولدى. تەكتىلىك نەگىزىندەگى ەر جۇرەكتىك، تازالىق، باۋىرمالدىق سىندى سان ءتۇرلى ىزگىلىكتى قانىنا سىڭىرگەن كوشپەندىلەر وداعى دالالىق زاڭدى باسشىلىققا الا وتىرىپ، ۇرپاعىنا وشپەس ونەگەسىن ميراس ەتتى. تۇركىلىكتىڭ سۇتپەن ءبىتىپ، سۇيەككە سىڭگەن باعزى قاسيەتى قازاق سىندى حالىقتىڭ التىن وزەگى بولىپ قايتا باس كوتەردى.

وتپەلى كەزەڭدەر، ءبىزدى قيىن سىناققا سالعان داۋىرلەر سان عاسىردان بەرى قايتالانىپ كەلەدى. بۇگىنگى قازاقستانداعى بيلىك قۇرلىمىندا بولعان ىشكى تالاس-تارتىس پەن ساياسي توڭكەرىس جانە حالىق نارازىلىعى سىندى قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ ۋشىعۋى دا سول تۇتاس تاريحىمىزدىڭ ءبىر بەتى عانا. ساياسي قوزعالىس بولسىن، ىشكى ەرەۋىل بولسىن ۇرەيلى دۇربەلەڭگە مۇرىندىق بولسا دا، اللاعا شۇكىر، ىرگەمىز ءبۇتىن، ەلدىگىمىز ەڭسەلى.

ەندەشە، تورتكىل دۇنيە قازاق مەملەكەتىنىڭ وسى ءبىر وتپەلى ءداۋىردى قالاي ءبىر جايلى ەتەتىنىنە كوز تىگىپ وتىر.

قازاق مەملەكەتى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەل بولىپ ەڭسەسىن كوتەرگەلى وتىز جىل بولىپ ەدى. حالىقتىق نارازىلىقتاردى ايتپاعاندا ەل امان، جۇرت تىنىش. ءوز قوتىرىمىزدى ءوزىمىز قاسىپ كەلدىك. «باس جارىلسا بورىك ىشىندە بولدى، قول سىنسا جەڭ ىشىندە» بولدى.

ال، ەندى «قاڭتاردىڭ قاندى وقيعاسى» اتالعان بيىلعى جىلدىڭ 4-5 قاڭتارىنان باستالعان ەل ىشىندەگى ءار ءتۇرلى وقيعالاردا ىشكى-سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالى دا، وسەك-اياڭى دا از بولعان جوق. ەل ىشىندەگى اقپارات قۇرالدارى اشىق ايتپاسا دا، شەتەلدىك اقپاراتتار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە بۇل وقيعانى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ پەن قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ بيلىك تالاسى ەتىپ كورسەتتى. «نازارباەۆ قاشىپ كەتتى، توقاەۆ بار بيلىكتى ءوز قولىنا الدى» دەگەن سوزدەر دە گۋلەدى.

تۇڭعىش پرەزيدەنتكە ءتان ەرەكشە وكىلەتتىلىكتەردىڭ كۇشىن جويۋى مەن ونىڭ ۇل-قىز، تۋىسقان، ىنىلەرىنىڭ قىزمەتتەن كەتۋى جۇرت كۇدىگىن ۇلعايتتى. «شال بالا-شاعاسىن بيلىككە ارالاستىرىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ ەدى، وزىنە دە وبال جوق» دەۋشىلەر دە كوپ بولدى. بيلىك تاراپىنان دا، حالىق تاراپىنان دا مەملەكەت قازىناسىنا قول سۇققان باسسىزدىقتاردىڭ بەلەڭ بەرگەنى جاپپاي ايتىلدى. كىنالىلەر ءبىر-بىردەن ورىن تاعىن بوساتىپ، تۇرمەگە توعىتىلعاندار كوبەيدى. ەل ەكونوميكاسىن نىعايتۋ باعىتىنداعى جاڭا باستامالار ۇمىتكە جەتەلەدى.

شىن مانىندە وسىنىڭ ءبارى دە مەملەكەتتىڭ ءوز ىشىندە بولىپ جاتقان ساياسي جانە الەۋمەتتىك وقيعالار.

ەندىگى ماسەلە مىنادا – ارعى جاعى تۇركىدەن باستاۋ الىپ، شاڭىراق كوتەرگەنىنە 30 جىل بولعان قازاق تاريحىنا وسى وتپەلى كەزەڭ قالاي تاڭبالانادى؟ «جەمقور بيلىك ەلدى 30 جىل شۋلاتىپ، اقىرى قۇرىپ-جوعالدى» دەپ جازامىز با؟ «تۇڭعىش پرەزيدەنت ەلدى باسقارۋدا دۇرىس ساياسات قولدانباعاندىقتان حالىق نارازىلىعىمەن قۋدالاندى» دەيمىز بە؟ الدە جاس مەملەكەتىمىز باسىپ وتكەن 30 جىلدى جوققا شىعارامىز با؟

الەمدىك تاريح پەن تاجىريبەلەرگە ۇڭىلگەندە ەل تاريحىنا كۇيە بولىپ جاعىلاتىن وسىنداي قالتارىس بەتتەر، تەرىسكەي ساتتەر، جەكە تۇلعالاردىڭ جازا باسقان قادامى قاي دەڭگەيدە باعالاندى، تاڭبالاندى؟

قىتاي رەفورماتورى دىڭ شياۋپيڭ (دەن سياوپين) ەل تاريحىنىڭ ءدال وسىنداي وتپەلى كەزەڭىندە: «ماۋ زىدۇڭنىڭ (ماو تسزەدۋن)  70 پايىز ەڭبەگى، 30 پايىز قاتەلىگى بار. وتىز پايىزدىق قاتەلىگى 70 پايىزدىق ەڭبەگىن جوققا شىعارا المايدى» دەپ وزىنە جاۋ بولىپ، كوزىن قۇرتپاق بولعان ماۋ زىدۇڭدى قورعاپ قالىپ ەدى. ەڭ باستىسى ەل تاريحىن قارا، قىزىل بوياۋلارمەن سىزىپ تاستاماۋدى كوزدەگەنى انىق. ونىڭ ار جاعىندا قىتاي مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتشىلدىك تاريحى جاتتى. جاڭا قىتاي مەملەكەتىنىڭ العاشقى كوسەمى قارالانسا، قىتاي تاريحىنا، مەملەكەت تاريحىنا قارا كۇيە جاعىلادى دەپ ويلاسا كەرەك. ءسويتىپ، بۇكىل قىتاي حالقى ەكى ۇدايلىق كۇيمەن اڭكى-تاڭكى بولعان قيىن ساتتە ساياسي ءداۋىردىڭ كۇردەلى جۇمباعىن شەشتى.

2006 جىلى يراق سوتى اقش-تىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن ەكس-پرەزيدەنت ساددام حۋسەيندى ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتتى. ناتيجەسىندە ءوز حالقى ەلى ءۇشىن ەڭىرەگەن ەرىنەن ايرىلىپ، وزگەنىڭ ىقپالىن قابىلداۋعا مويىن ۇسىندى. فرانتسيانىڭ اكس-پرەزيدەنتى جاك شيراك تا جازالانىپ، ەل تاريحىنا كولەڭكەلى بەت قالدىردى.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى رەتىندە تاريحقا تاڭبالاندى. ونىڭ ەلدىكتىڭ ىرگەسىن بەكەمدەۋ جولىنداعى ەڭبەگىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. شەتەلدەگى قازاقتى وتانىنا ورالتۋ جولىنداعى تاريحي ءرولى مەن قىزمەتى دە ەرەكشە.

جاقىندا وتكەن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس XXI سەزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق-ج.توقاەۆ: «قازىر ەل ىشىندە ءتۇرلى جاعىمسىز اڭگىمەلەر تاراپ جاتقانىن بىلەمىن. وسىعان بايلانىستى مەملەكەت باسشىسى رەتىندە تاعى دا قايتالاپ ايتامىن: تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ەلىمىزدى ىرگەسى بەرىك مەملەكەتكە اينالدىرۋ ءۇشىن زور ەڭبەك ءسىڭىردى. كەمشىلىك جىبەرگەن كەزى بولسا، ونى ەلدىڭ كەيىنگى باسشىلارى تارازىعا تارتاتىن بولادى»، - دەدى.

«حالىق ايتسا قالت ايتپايدى» دەگەندەي، ەل اۋزىنداعى «بالا-شاعاسىن بيلىككە ارالاستىرىپ قولىن بۇلعادى» دەۋى دە، «اينالاسىنا الاياق قىرىق ءۋازىردى جيناپ الدى» دەۋى دە تەگىن بولماسا كەرەك. وتىز جىل بويى بيلىك تىزگىنىن ءبىر ادامنىڭ ۇستاۋى كوپ جاعدايدا قاتەلىككە ۇرىندىراتىنىن تاريح تالاي مارتە دالەلدەدى. «توقاەۆقا بيلىك تىزگىنىن ۇستاتقان كۇنى-اق، ءبىر جولاتا زەينەتكە كەتىپ، ەل ىسىنە مۇلدەم ارالاسپاسا، قادىر-قاسيەتى الدە قالاي بولار ەدى» دەيتىن اتتەگەن-ايلار دا از ەمەس.

«جاقسى اتتان جىعىلسا، جامان تابىشىعا تۇرادى»، «قۇلان قۇدىققا جىعىلسا، قۇلاعىندا قۇرباقا وينايدى» دەگەندەي الەۋمەتتىك جەلىلەردە نازارباەۆتىڭ جەر-جەبىرىنە جەتكەندەر كوبەيدى. «كەتەر شال كەتتى، ارتىنان تاس لاقتىرا بەرىپ قايتەسىڭدەر» دەيتىن ارا اعايىننىڭ ءسوزىن تىڭدايتىندار دا جوقتىڭ قاسى. ءتىپتى كەشە عانا نازارباەۆقا ارناپ ءان، كۇي، ولەڭ، ماقالا، كىتاپ شىعارعاندار ەندى 180 گرادۋس ارتىنا جالت بەرىپ، ودان بەت بۇردى. ءتىپتى سوندايلايلاردىڭ توقاەۆتى اۋىز جاپپاي ماقتاپ، جارامساقتانىپ جاتقانىن كورگەندە جاعا بارىڭ جاعاڭدى، جاعا جوعىڭ كەڭىردەگىڭدى ۇستايسىڭ. ەكىجۇزدىلىك پەن ساتقىندىق ءجاي كىنا ەمەس، اۋىر كۇنا. ءبىزدىڭ – قازرگى قازاق قوعامىنىڭ ەڭ قاۋىپتى تۇسى دا وسى. شىڭعىسحان ءتىرىلىپ كەلسە: «ءوز پاتشاسىنا وپا جاساماعان ادام كەيىنگى پاتشاعا دا وپا قىلمايدى» دەپ تالايدىڭ باسىن دوپشا دومالاتار ەدى.

مەنىڭ وسى جازبالارىمدى وقىپ وتىرعانداردىڭ ىشىنەن دە «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» دەپ، تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، «نازارباەۆقا نەسىنە جارامساقتانىپ وتىرسىڭ» دەيتىندەر دە تابىلار. بۇل اراداعى ەڭ ۇلكەن نارسە ەلدىك سانا – مەملەكەتشىلدىك پايىم. وتان تاريحىنا ۇرپاققا ونەگە، ۇلگى، امانات بولارلىق پاراقتاردى قالاي جازۋ ماسەلەسى. كەيىنگىلەر اداسقان پاتشا مەن اقىماق قاۋىمنىڭ ەرتەگىسىن قايتالاماۋى كەرەك. وتكەننەن ساباق الىپ، بولاشاققا جارقىن جول تاڭداۋىمىز قاجەت. قالاي بولعاندا دا، نازارباەۆتى 40 پايىز قاتەلەستى دەسەك تە، ونىڭ  60 پايىزدىق ەڭبەگىن جوققا شىعارا المايمىز.

توقاەۆ جەتەكشىلىگىندەگى جاڭا قازاقستان ءوزىنىڭ جاڭا تاريحىن جازۋى ءۇشىن وتكەنگە ادىلەتتى شەشىم شىعارعاندا عانا تاريحي سىناقتاردان ءساتتى وتە الادى. ەلدىڭ كۇتەتىنى – اقتى اق، قارانى قارا دەيتىن باتىل شەشىمدەر. نازارباەۆتىڭ ەڭبەگى بار ما، قانداي؟ ونىڭ قاتەلىگى، ەل تاريحىنداعى ءساتسىز قادامدارى، قياناتى نە؟ – وسىنىڭ ءبارى اشىق تۇردە ساراپقا سالىنۋى قاجەت. بۇگىن ءبىز بۇركەمەلەگەنمەن، ەرتەڭ تاريح، شىندىق ءبارى ءبىر ەشكىمدى ايامايدى. قازىر ەلىمىز بويىنشا جوعارى-تومەن وقۋ ورىندارىندا قانشاما وقۋلىق بۇرىنعى باعىتتاعى ساباق جوسپارىمەن وقىتىلىپ جاتىر. اقپارات نە دەپ جاتىر، ءبىز نە دەپ جاتىرمىز، ءبىلىم الۋشىلار قالاي، قاي باعىتتا وقىپ جاتىر؟ ىشكى-سىرتقى ءمان-ماعىنالىق قاتەلىكتەر، لوگيكالىق قاراما-قايشىلىقتار شاش-ەتەكتەن. ولاي بولسا، نازارباەۆتىڭ ەڭبەگى مەن قاتەلىگىن عانا ەمەس، تۇتاس ەلىمىز باسىپ وتكەن جولداعى جەتىستىكتەرىمىز بەن كەمشىلىكتەرىمىزدى حالىققا كورسەتىپ بەرە الاتىن ساياسي ساراپتاما بيىك مىنبەردەن ايتىلۋى ءتيىس. دوسىمىز دا، قاسىمىز دا بولعان كورشى ەلدەرگە تۋرا كوزبەن قارايتىن، حالقىمىزدىڭ ءتول مۇددەسىن قورعاي الاتىن، وتان تاريحىن ۇرپاققا الاڭسىز اماناتتايتىن دانالىق تاعىلىم، بولاشاقتىق باعىت كەرەك.

تاريحتان بەرى ءوزىن ءور رۋحتى، تەكتى حالىق ساناپ كەلگەن بىزدەر التىن ارقاۋدى ءۇزىپ الماۋ جولىندا جان-ءتانىمىزدى ارناۋىمىز قاجەت. قازاق ورداسى – قارا شاڭىراقتىڭ ابىرويىن قورعاۋ ءار ءبىر ازاماتقا سىناق، سىن! دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا بولاتىن ءار قانداي قادامنان اباي بولىپ، مەملەكەتشىلدىك تاريحىمىزعا قارا كۇيە جاعىلۋىنان ساق بولعانىمىز ءجون!

ءجادي شاكەنۇلى,

جازۋشى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

Abai.kz