قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
- كەرى توڭكەرىسشى ءسايدانىڭ ۇستىندە وتكەن كەشەگى زور كۇرەستەن نە اسەر الدىڭ، قايتقاندا سوعان بايلانىستى قانداي ماسەلە وتكىزدىڭدەر، وسى جونىندە ماتەريال جازىپ تاپسىر! پارتياعا ادالدىعىڭ وسى ماتەريالىڭنان كورىنسىن، ۇقتىڭ با؟ - جاۋباسار ەرتەڭىنە تۇستەن كەيىن كەلىپ، تەرەزەدەن وسىنى تاپسىرا سالا ءجۇرىپ كەتتى. - تۋرا جاز، ءا، تۋرا جاز!... جاسىرماي جاز!.. جاسىرساڭ ماسەلەڭ زورايىپ كەتەدى!
- كوزەگەن جەرىڭىزدەن قاسىعىڭىزعا ىلىنەرلىك ەشتەڭە ونە قويماس، كلۋب ساحناسى مەن زالداعى وزىڭىزگە كورىنبەگەن ماسەلەلەردى دە جازايىن!-دەگەنىمدە قايرىلا قاراپ ءتۇيىلدى:
- سەن ءوزىڭ بىرنەشەۋمەن بىرلەسىپ وتكىزگەن ماسەلە ۇستىندە عانا جازاسىڭ!.. سەن قازىر ءوزىڭدى عانا تەكسەرۋشىسىڭ، گازەت ءتىلشىسى ەمەسسىڭ، ۇعىپ قوي!
- ۇعىپ تۇرمىن. ءوز العان اسەرىم مەن ءوز ماسەلەمدى جازۋ ءۇشىن كورگەنىمدى، ناق قاي جەرىنەن اسەر العانىمدى قوسۋىم كەرەك. سەبەپسىز سالدار بولمايدى. «پارتياعا ادالدىق كورسەتۋ» ءۇشىن راسىن جازۋدان باسقا لاج جوق!
- ايتتىم، سەن ءوز ىسىڭە بايلانىستى ماسەلەنى عانا كور!
- ەكى كوزىم دە ساۋ قالىپتى، ماسەلەگە سىڭار كوزبەن قاراۋدان ادالدىق تابىلمايدى!- دەگەنىمشە الىستاپ كەتكەن جاۋباسارعا وسى ءسوزدى عانا ەستىرتە الدىم.
ءىىى
- كەرى توڭكەرىسشى ءسايدانىڭ ۇستىندە وتكەن كەشەگى زور كۇرەستەن نە اسەر الدىڭ، قايتقاندا سوعان بايلانىستى قانداي ماسەلە وتكىزدىڭدەر، وسى جونىندە ماتەريال جازىپ تاپسىر! پارتياعا ادالدىعىڭ وسى ماتەريالىڭنان كورىنسىن، ۇقتىڭ با؟ - جاۋباسار ەرتەڭىنە تۇستەن كەيىن كەلىپ، تەرەزەدەن وسىنى تاپسىرا سالا ءجۇرىپ كەتتى. - تۋرا جاز، ءا، تۋرا جاز!... جاسىرماي جاز!.. جاسىرساڭ ماسەلەڭ زورايىپ كەتەدى!
- كوزەگەن جەرىڭىزدەن قاسىعىڭىزعا ىلىنەرلىك ەشتەڭە ونە قويماس، كلۋب ساحناسى مەن زالداعى وزىڭىزگە كورىنبەگەن ماسەلەلەردى دە جازايىن!-دەگەنىمدە قايرىلا قاراپ ءتۇيىلدى:
- سەن ءوزىڭ بىرنەشەۋمەن بىرلەسىپ وتكىزگەن ماسەلە ۇستىندە عانا جازاسىڭ!.. سەن قازىر ءوزىڭدى عانا تەكسەرۋشىسىڭ، گازەت ءتىلشىسى ەمەسسىڭ، ۇعىپ قوي!
- ۇعىپ تۇرمىن. ءوز العان اسەرىم مەن ءوز ماسەلەمدى جازۋ ءۇشىن كورگەنىمدى، ناق قاي جەرىنەن اسەر العانىمدى قوسۋىم كەرەك. سەبەپسىز سالدار بولمايدى. «پارتياعا ادالدىق كورسەتۋ» ءۇشىن راسىن جازۋدان باسقا لاج جوق!
- ايتتىم، سەن ءوز ىسىڭە بايلانىستى ماسەلەنى عانا كور!
- ەكى كوزىم دە ساۋ قالىپتى، ماسەلەگە سىڭار كوزبەن قاراۋدان ادالدىق تابىلمايدى!- دەگەنىمشە الىستاپ كەتكەن جاۋباسارعا وسى ءسوزدى عانا ەستىرتە الدىم.
جاۋباساردىڭ «ءوز ىسىڭە بايلانىستى ماسەلە» دەگەنى، كەشەگى ءتىزىلىپ قايتىپ كەلە جاتقانداعى قالجىڭداۋشىلاردىڭ عانا ءسوزى ەكەنى بەلگىلى. ال شىندىعىندا بۇل قالجىڭدارعا تۇرتكى بولعان تۇپكىلىكتى ماسەلە - كۇرەس جيىنىنا قىزدى ەسەڭگىرەتىپ جۋاسىتىپ اكەلۋ ءۇشىن ساحنا سىرتىندا سوققىلاعان ءوز تەررورلىقتارىندا. جازىپ تاپسىراتىن ماتەريالىمدا وسى جايتتى قىسقاشا اشكەرەلەي كەلە ماسەلەنى بىلاي ايقىندادىم.
«...مۇنداي سوققى مەن ياناتتان ءولىمدى جەڭىل كورەتىن نامىسكەر قىز، اتىلۋ جازاسىنا لايىق ءسوزدى سوندىقتان سويلەدى. ونى ولاي سويلەتپەي شىعارىپ اكەتۋ دۇرىس ەدى. ەكى مىڭ ادام قاراپ وتىرعان ساحنادا بويجەتكەن قىزدى باسسالىپ ساباۋعا، ۇستىنە مىنۋگە، ۇياتتى جەرلەرىن جۇلمالاۋعا، كيىمىن جىرتۋعا، كوكپار ەتىپ تارتىسۋعا... ادام ۇجدانى قالاي شىداماق!... كوپ ادام - كوپ بەلسەندى سودان قاتەلەستى. جيىن باسقارعان جاۋباسار وسى جابايىلىقتارعا جيىننىڭ كۇن ءتارتىبى رەتىندە جول قويىپ باقىلاپ قاراپ تۇردى. مۇنى شەكتەمەۋدىڭ حالىق پەن پارتيا اراسىنا قانشالىق زيان سالعاندىعىن، توڭكەرىستى قانشالىق ماسقارالاعاندىعىن كورۋ قاجەت!... بۇل ارينە كومپارتيادان وتىلگەن ماسەلە ەمەس، بىزدەن دە وتىلگەن ماسەلە ەمەس!... يدەيامىزعا سيماعان بۇل وقيعانى جاۋباساردان كوردىك تە قايتقان جولىمىزدا سونى عانا سىقاققا اينالدىردىق...»
جاۋباسار «جاسىرماي جازۋعا» بۇيىرعان ماسەلەم ءدال وسىلاي جازىلدى. اراسىنا اشىق جەر قالدىرماي، تازا جازدىم دا اياعىنا تاعى دا ەسكەرتۋ قوسىپ جونەلتتىم.
مۇنان سوڭ كوپكە دەيىن ماعان جاۋباسار كورىنبەدى دە، بۇل جونىندە ەشكىم ەشتەڭە سۇرامادى. قالىق پەن يۋسۋپبەكتەن دە قايتالاپ سۇراماي، «قۇيىن سوققان» مەن نۇرالىنى عانا قاتتى اينالدىرعانىن ءبىلىپ جاتتىم. تەگى بۇل ەكەۋى جاۋباساردىڭ بۇل سىقاقتى «پارتياعا، توڭكەرىسكە قارسى ارەكەت» دەپ بوپسالاعانىنا بۇلعاقتاپ ىقتاپ، سودان دانىكتىرىپ العان ءتارىزدى. اسىرەسە نۇرالىعا قاتتى تونگەنى ەمىس-ەمىس ەستىلىپ تۇردى. العاشقى كەزدە جاۋباسار وعان ءار كەشتە شاڭقىلدادى دا، كەيىنىرەك ەكى-ءۇش كۇندە ءبىر رەت شاڭقىلداپ جاۋاپ الاتىن بولدى. نۇرالىعا ماتەريال جازدىرىپ، سونى وزىنە تولىقتاتۋ ءۇشىن شاڭقىلدايتىنىن ءتۇسىندىم.
ماعان كۇزەتكە قويعان التى اۆچاركىسى دا زەرىككەندەي، تۇندە ءبىر، ءيا ەكىسى عانا قالىپ ءجۇردى. ماقۇلبەكتەن باسقاسى قالعان كەشتە ۇيىمە بارىپ كەلۋگە رۇقسات الىپ تۇردىم. ماقپالدان ەستۋىمشە ماعان جاقىن ادامداردىڭ بارلىعى رەجيمدە ەكەن. اۋىز اشىپ سويلەسە المايتىن بولىپتى. تىڭشى ءتىپتى ءوزىنىڭ سوڭىنان دا تاڭ اتقاننان ەل جاتقانشا ۇزىلمەي ءجۇر ەكەن.
جاز شىعا گازەتتە ابىلەمەتتەردىڭ قىلمىسى جاريالاندى: «دەربەستىك تالاپ ەتكەن. شىنجاڭدى ءبولىپ اكەتۋگە ۇرىنعان. قاتەرلى كەرى توڭكەرىستىك زور بلوك قۇرعان، ستيلدە شىرىكتەسكەن...» سوندىقتان پارتيادان شىعارىلىپ، قىزمەت ورنىنان قۋالانىپتى. يەندەگى تىڭ جەر اشۋ جۇمىسىنا ايدالعاندىعىن سوڭىنان ماقۇلبەكتەن ەستىدىم. ول ماعان وڭاشادا كۇرسىنە كەلىپ، قايعىرعانسي حابارلادى.
- ابىلەمەت جازالانىپ كەتتى، جايىمىزدى تۇسىنەر اعادان ايرىلدىق. ونداي ادامدى امان قويا ما!
- مۇنى ماعان قايعىلى حابار ەتىپ جەتكىزگەنىڭ قالاي؟- دەپ سىناي قارادىم جۇزىنە.
- ءبىز ۇساق-تۇيەك ىستە كەلىسە الماعانىمىزبەن ءتۇبىمىز ءبىر، ءىرى ىستەگى قورمالىمىز ەدى عوي!
- قاشاننان بەرى قورمالىڭ ەدى؟... بىلتىر جاز بويى سودان كورگەن قورلىعىمىزدى ايتىپ، ماعان شاعىنىپ جىلاپ كەلىپ جۇرەتىندەردىڭ ءبىرى ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ!... ەندى وعان ازا ءبىلدىرىپ جىلاپ كەلۋدەگى ماقساتىڭ نە؟... مەنى ەندى ابىلەمەتتىڭ بلوگىنا بايلانىستىرماقپىسىڭ!..
باقىلاۋشىلارىمنىڭ ءبىرى كىرىپ كەلدى. ەسىك سىرتىنان ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى تىڭداپ تۇرىپ، قىسىلعان ماقۇلبەكتى قۇتقارۋ ءۇشىن كەلگەندىگى كۇلە كىرۋىنەن سەزىلدى. قۇبىلمالى جىننىڭ ەندى جالا جابۋدان تايىنبايتىن بولعانىن سەزىپ، جاڭاعى سوزدەرىمىزدى سوڭىنان كىرگەنىنە ادەيى مالىمدەپ، قايتالاپ سويلەپ بەردىم.
ابىلەمەتتىڭ جازالانۋى ماعان جەڭىلدىك اپەرۋگە ءتيىستى. مەنى سايراۋعا ءماجبۇر ەتىپ، ۇلتشىلعا اينالدىرعان كەسىردىڭ ءبىرى - وسىنىڭ زورەكەرلىگى ەمەس پە ەدى. ونىڭ قىلمىسى انىقتالعان بولسا، مەن اعارمايمىن با!...
وسى ءۇمىتتى بەيعام جىلتىراتىپ تاعى دا ەكى اپتا وتىرىپپىن.
ءبىر كۇنى التى اۆچاركا تۇگەل جيىلىپ كەلىپ، ايداي جونەلدى. كۇرەسكە تۇسەتىندىگىمدى ايتتى. ءۇمىت وتىن ەندى جۇرە جىلتىراتتىم: «مۇنشالىق بەكەر قاماعاندىقتارىنان ۇيالىپ، تابىلىسىنشا مىنەپ-شەنەپ، سىنداپ شىعارماق بولسا كەرەك. مۇنى كومپارتيا ابرويى ءۇشىن ىستەمەك قوي، مەن دە سىرەسىپ الماي، «بارىممەن ءازىر»، ءبىراز ءيىلىپ، سىن قابىلداپ شىعايىن!» دەگەنگە كەلدىم.
ءوزىم بۇرىن ءجۇرىپ كورمەگەن سىرت كوشەگە، ودان توتەلەپ، تاستاقتى بەلەڭدى اسىرا ايدادى. ايلاندىرىپ اپارىپ ءبىر جاڭا كوشەگە، جاڭادان سالىنعان زور اۋلا داربازاسىنان وتكىزىپ، سۇر قابىرعا، سۇر ەدەندى زور كلۋبقا كىرگىزدى. بىجىناپ سىعىلىسا وتىرعان قالىڭ ادام، ءدۇر كوتەرىلە ۇرانداپ، شۋلاي جونەلدى. جۇدىرىقتار ءتۇيۋلى، «جوعالسىن» دەپ ءبارى بۇيىردى.
كىرە بەرە زىر ەتە تۇسكەن جۇرەگىم، توبەمە شىعا اتقاقتادى. «شىدا-شىدا، سەنى مىقتاپ ءبىر شايلىقتىرىپ شىعارماق بولسا كەرەك، مۇنىسىنان قامىقپا، ۇستەمسىتپە جاۋباساردى!» دەگەن سەرتكە بەكىدىم دە قورقىنىش جاعىنان تيتتەي سىر بەرمەۋگە تىرىستىم. كوتەرىلگەن جۇدىرىقتاردىڭ استىمەن ايداپ اپارىپ، ساحناعا شىعاردى. باسپالداقتاردان دا يلىكپەي ورلەدىم. بۋىندارىم بەكەمدەلە ءتۇستى. جاۋباساردىڭ نۇسقاۋىمەن ەڭ توردەگى ميكرافوندى ستولعا جانداپ بارىپ تۇرا قالدىم. «وتىر!» دەدى بىرەۋى. شاڭ باسقان ورىندىقتى قاعازبەن ءسۇرتىپ، ۇرلەپ-ۇرلەپ جىبەرىپ وتىردىم. كەڭ زالدا جۇلدىز قۇرتتاي ءۇيىلىپ جىپىرلاعان قالىڭ كوز مەندە ەكەن. ورىندىقتى اسىقپاي تازالاعانىما كۇلىسىپ، كۇبىرلەسكەن ۇندەر ەستىلدى. ساحنانىڭ ەكى جاق شەتىندەگى ەكى ستولعا قاراپ كۇلىپ جىبەرىپپىن. زالدىڭ الدىڭعى قاتارىندا وتىرعان اكتيۆتەر اقىرىسىپ قالدى.
- «تۇر ورنىڭنان بۋرجۋي!»، «كىمدى باسىنىپ كۇلەسىڭ!»- دەگەن ەكى ءسوز، ەكى ءجۇز ءتۇرلى زەيىل داۋىسپەن ەستىلدى. تىك تۇرىپ جاۋاپ بەردىم.
- ەڭ تورگە شىعارعان قۇرمەتتەرىڭىزگە راقمەت ايتا جازداپپىن.
زال دۋ كۇلدى. كلۋبتىڭ تاس قابىرعالارىنان بەتەر كوگەرىپ تۇرعان جاۋباسار ءوز الدىنداعى ميكرافوننان شاقىلداپ جىبەرىپ، شورت تيدى كۇلكىنى. كۇلكى تۇگىل كۇبىر-سىبىر دا ءوشىپ، ولىكتەي تىندى. جاۋباسار مەنى جۇدىرىعىمەن باسقانداي يشارامەن قايتا وتىرعىزا سويلەدى.
ءبىراز «جونگە كەلىپ قالعانىن» وسى وتىرعىزۋىنان بايقاپ تىڭدادىم. جاتتاندى نۇسقاۋلارىن بۇل جولى ءتۇپ-تۇگەل وقىدى دا تىك ورلەي شاپقىلادى.
- اسقان توڭمويىن وڭشىل، جەرلىك ۇلتشىل، شەگىنە جەتكەن كەرى توڭكەرىسشى بيعابىل قازىر ءوزىن تەكسەرەدى. الدىمەن ءوز ىقىرارىن تىڭدايمىز. ءسوز بەرۋدىڭ الدىندا تاعى ءبىر رەت، مۇمكىن سوڭعى رەت ەسكەرتىپ قويالىق. باسقا وڭشى، جەرلىك ۇلتشىلداردىڭ بارلىعى ءسايدانىڭ ۇستىندەگى كۇرەستەن ساباق الدى. توڭمويىندىقتىڭ ءولىم جولى ەكەندىگىن ءبارى كورىپ، تانىمدارىن ءوسىردى. ماسەلەلەرىن ۇزدىكسىز تاپسىرىپ جاتىر. سايداعا ۇقساماۋ ءۇشىن بيعابىل ءتىپتى ەرەكشە تىرىسۋعا ءتيىستى. ماسەلە تانىما جاعىنان وتكەن جيىنداردا سايداعا بەك ۇقساپ كەلگەن. ەندى ول جولعا مۇلدە باسپاۋى، شىعار جولىنا بۇلتارماي ءتۇسۋى شارت!... «مويىنداعانعا كەڭشىلىك، توڭمويىنعا قاتالدىق» ساياساتىمىز ماڭگى وزگەرمەيدى. ال، سويلەسىن!
ءسوزىمدى ورنىمنان تۇرەگەلە باستاپ ەدىم. وتىرىپ سويلەي بەرۋىمە رۇقسات ەتىلدى. ميكرافوندى تومەندەتە وتىرىپ قايتا باستادىم.
- جيىن باستىعى تانىمدى وزگەرتۋ قاجەتتىگىن بەك دۇرىس ايتتى. بۇل جونىندە ءوز پوزيتسيامدى بىلدىرەيىن: ەڭ الدىمەن وسى ناۋقاننىڭ ءوزىن دۇرىس تانىۋىمىز قاجەت. بۇل ناۋقان، بۇرىنعى زورەكەر تاپ جاۋلارىنا، ۇرى-قاراقشىلارعا، قياناتشى، بيروكرات، سىراپقورلارعا قارسى ناۋقاندارعا حاراكتەر جاعىنان مۇلدە ۇقسامايدى. مۇندا جاۋدى ءوز باسىمەن ويلاتىپ، رۋحاني جاقتان ىشتەي مويىنداتۋ ماقسات ەتىلەدى. سەبەبى، «بۇل يدەيالوگيالىق، ياعني، رۋحاني توڭكەرىس». وي-سانا كۇرەسىنە دەنە جازاسىنىڭ قۇرالى قولدانىلسا پىكىردى بۇزادى. سوندىقتان بۇل ناۋقانعا اسىرەسە جۇدىرىق جۇمىس ىستەي المايدى. ول ءتىلسىز اقىماق، يدەيانى عانا ەمەس، ار-ۇياتتى دا، مىنەزدى دە بۇزادى. ءسايدانىڭ ۇستىندەگى كۇرەستەن وسى ماسقارالىقتى ءتىپتى ايقىن كوردىك. «وڭشىل»، «ۇلتشىل» دەپ اتالعان ەلەمەنتتەرىڭىزدىڭ ماسەلەسى جۇدىرىقپەن، ياناتتاۋمەن ەمەس، تەك فاكت-دالەلمەن عانا شەشىلەدى. ەگەر مويىنداماسا، ارينە ونىڭ دا دالەل ايتىپ، اقتالاتىن قۇقىعى بار. دالەلدەي الماسا، ءسايدانىڭ بارعان جەرىنە سونان سوڭ عانا بارۋعا ءتيىستى. قىسقارتىپ ايتقاندا بۇل ناۋقاننىڭ كومپارتيا جول قويۋعا ءتيىستى بىردەن-ءبىر قۇرالى - فاكت-دالەل سىفات ايتىسى.
قازىرگى بىزبەن سىزدەر عانا ەمەس، بۇكىل ماتەرياليزم دۇنيەسى - فاكتتىڭ قۇلى. كورىنىپ تۇرعان فاكتكە مويىنداماۋشى عانا توڭمويىن دەپ اتالىپ، جازالانۋعا ءتيىستى. فاكتكە كىم قۇرمەت قىلماسا، سول توڭمويىن!... ءسايدانىڭ ۇستىندەگى كۇرەستەن، مەن جوعارىدا ايتىلعان تانىمىم بويىنشا ساباق الدىم. ول كۇرەستەن، كۇرەسكە تارتىلۋشى دا، كۇرەسكە تارتۋشىلار دا جاقسى ناتيجە تابا المادى. ونداي جولمەن ەشكىم جاقسى ناتيجە تابا المايدى دا. سەبەبى، بۇل ناۋقاننىڭ نەگىزى بولعان فاكت-دالەل ايتىسى نەسيەگە قالىپ قويدى. سوندىقتان ونىڭ ماسەلەسى قايتادان قارالماي تۇراقتامايدى. اشۋمەن ىزا بارىمىزگە دە قاجەتسىز ەكەن!
ەندى مەن ءوز ۇستىمدەگى ماسەلەلەرگە جاۋاپ بەرەيىن،- دەگەنىمشە زالدىڭ ارت جاق جارىمى قول شاپالاقتاپ شاتىرلاتىپ الا جونەلدى.
- توقتات، توقتات!... كىم باستادى شاپالاقتى؟- دەپ جاۋباسار ساحنادان تىك شانشىلا شاڭقىلدادى دا، زالدىڭ الدىڭعى جاعىندا وتىرعان اكتيۆتەر ارت جاققا اتىلىپ بارىپ، تۇس-تۇسىنان قورشاي شاقىلدادى.
- «كىم باستادى؟»، «باستاعان كىم شاپالاقتى؟»، «ايتىڭدار كىم باستادى؟»...
جاۋباسار دا تۇسە جۇگىرىپ، تەكسەرۋگە كىرىستى. ساحنادا مەنەن باسقا حاتشى ايەل، زالدىڭ الدىڭعى ءۇش قاتارىندا گۇلنيسا اتتى جالعىز ءانشى قىز عانا قالىپتى. وسى كۇرەستە اكتيۆتەر تۇگەلىمەن الدىڭعى ءۇش قاتارعا جينالعانى، ءسويتىپ، ورىندارىنان كورىندى. بۇل قىز، سۇلۋلىعىمەن شەكارا بۇزىپ، اكتيۆتەر قاتارىندا دا، پاسسيۆتەر قاتارىندا دا جۇرە بەرەتىن، بۇكىل مادەني-اعارتۋ لەنياسىنداعى ەركە قىزداردىڭ ءبىرى بولاتىن. بۇرىن ەشقانداي بايلانىسىمىز، ءتىپتى، تانىستىعىمىز دا جوق سياقتى ەدى. ارت جاعى شۋلىعان، شاق-شۇق تەكسەرۋ بولىپ جاتسا دا ءمولدىر تۇنىق قارا كوزىن مەنەن اۋدارار ەمەس. «مەنى كۇزەتۋگە قالعانبىسىڭ؟» دەگەندەي مەن دە قاراي قالىپپىن. ول، سەزىكتەنگەندەي كوز قيىعىمەن حاتشى جاقتى شولىپ قويىپ قارايدى ماعان. ميىعىنان عانا جىميادى...
- سەن تۇر ورنىڭنان، شاپالاقتى كىم باستادى؟- ايعايكوك اقىرىپ تۇرعىزدى بىرەۋدى.
- بىلمەيمىن. ءبارى شاپالاقتاعان سوڭ ىلەسىپ كەتىپپىن!...
اكتيۆتەر كىمدى تۇرعىزىپ سۇراسا دا سونداي جاۋاپ شىعا بەردى. قالپاقتىلار مەن جاۋاپقا جۇكتىلەردەن دە ەشكىمىن ۇستاي الماعان اكتيۆتەر القىنا قايتتى ورىندارىنا. اۋەسقوي قىز كوزى سولار كەلىپ ورنىققانشا عانا ءۇزىلدى مەنەن. جاۋباسار ورنىنا شىعا سالا سويلەپ كەتتى.
- «كىم كەرى توڭكەرىسشى جاقتان كورىنسە، سول كەرى توڭكەرىسشى. كىم جيانگەرلىك، فەوداليزم، بيروكرات كاپيتاليزم جاعىنان كورىنسە، سول كەرى توڭكەرىسشى». بۇل جولى سول كەرى توڭكەرىسشى اشىقتان-اشىق جاۋ ءسوزىن قولشاپالاق باستاپ قارسى الىپ، اشىق بۇزعىنشىلىققا دەيىن جەتتى. توڭكەرىستىك قىراعىلىقتارىڭ قايدا؟... بۇل جاۋ ءوزىنىڭ ۇستىندەگى كۇرەسكە پوزيتسيا ءبىلدىرۋ سىلتاۋىمەن نە سويلەگەنىن، توڭكەرىستىك جولىمىزعا قانداي ۋ شاشقانىن تۇسىنبەدىڭدەر مە!.. بار ءسوزدى ءبىزدى قۇرالسىزداندىرۋ، اشىقتان-اشىق قارسى شىعىپ، اتىسۋ ءۇشىن سويلەنبەدى مە! بۇل كۇرەسىمىزدى «ايتىس» دەپ جار سالىپ بۇرمالاپ وتىرعانى سول ەمەي نە!... توڭكەرىستىك كۇرەس مايدانىمىزدى تەك تۇرىپ ايتىسۋ مايدانىنا اينالدىرماق!... ايتىڭىزدارشى، ۇلى كوسەمىمىز توڭكەرىستى قالاي ءتۇسىندىرىپ ەدى؟... ەستەرىڭىزدەن شىعا قالدى ما!.. «توڭكەرىس دەگەن، مەيمان شاقىرۋ ەمەس، سۋرەت سىزۋ، كەستە تىگۋ دە ەمەس... توڭكەرىس دەگەن - قوزعالىس، ءبىر تاپتىڭ ءبىر تاپتان اكىمشىلىك ءتارتىپ الۋ جونىندەگى زورلىقتى كۇش».
اكتيۆتەر جاعىنان ۇران باستالىپ، بۇكىل زالدى گۇرىلدەي، دۇرىلدەي تىتىرەتتى. ايقايعا قوسىلعىسى كەلمەگەندەرىن الاكوزبەن اتىپ، قوسا شۋلاتتى. ۇراندارى تاۋسىلعاندا «جوعالسىن بيعابىل ەسەك!» دەپ تە ايقايلاتتى. زالدان قىستىققان شيق-شيق كۇلكى تاعى ەستىلدى. گۇلنيسا بۇل ۇرانعا قوسىلماي، تومەن قاراپ العان ەكەن، قاسىنداعى ءبىر ايەل بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالعاندا، ءجۇزىنىڭ نارتتاي جانىپ، ءتۇيىلىپ قالعانى كورىندى.
- سويلە! -دەپ زەكىردى جاۋباسار ماعان. - بىزبەن ايتىسامىن دەپ اۋرەلەنبەي، تەك ءوز ماسەلەڭدى عانا تاپسىر، ۇقتىڭ با؟
- بۇل كۇرەستەرىڭىزدىڭ ماقساتى مەنەن قالاي بولسا دا ءبىر جاۋاپ الۋ ەمەس پە!... ءيا، جاۋاپ بەرمەي-اق، ءسايدا بارعان جەرگە ءۇنسىز كەتە بەر دەيسىز بە؟ وسىنى انىقتاپ تۇسىندىرىڭىزدەرشى ماعان، قولىمنان ەكەۋى دە كەلەدى! ەگەر جاۋاپ الماق بولساڭىزدار، ايتىس دەگەن سول. ول، «اتىس» ەمەس، اق-ناحاقتى ايىرۋ عانا! قاي بۇيرىقتارىڭىزدى ورىندايىن؟
جاۋباسار جاۋاپسىز سازاردى دا، حاتشىنىڭ قاسىنا كەلىپ قىديعان ايعايكوك زەكىردى:
- سويلە! سويلە!
قاباق شىتپاي، اشىق تا جۋاس ۇنمەن باستادىم ءسوزىمدى.
- سويلەتسەڭىزدەر راحمەت!... توڭكەرىس دەگەن، ءوز ساپتاسىنا جالا جابۋ ەمەس، دۇرىس ءسوزدى بۇرمالاپ وينايتىن قىلجاق تا ەمەس. ءدال جاۋكەڭنىڭ جاڭاعى جاريالاعانىنداي، «ءبىر تاپتىڭ ءبىر تاپتان اكىمشىلىك تارتىپ الاتىن زورلىقتى كۇشى». ماۋجۋشيدىڭ بۇل انىقتاماسىن مەن باسىمدى تىزەمە دەيىن ءيىپ قۇرمەتتەيمىن. مەن، 50-ءشى جىلدان بۇرىنعى ەشقانداي اكىمشىلىك باسىنداعى تاپتىڭ ۇرپاعى ەمەس، ءتىپتى ول داۋىردەگى ورتا تاپتاردىڭ دا بالاسى ەمەس، سولاردان قانقاقساپ ەزىلىپ كەلگەن جالاڭاش جالشى باتىراقتىڭ بالاسىمىن. ونىڭ ۇستىنە مەن ەشقانداي تاپتىڭ اكىمشىلىك قىزمەتىندە دە بولعان ەمەسپىن. سوندىقتان جالعان-جاساندى، ءتىسىن جاسىرىپ ءتىلىن شىعاراتىن جاعىمپاز قوشامەتتىڭ ءسوزىن دە سويلەي المايمىن. ويىم اشىق، تۋىم ايقىن. پىكىردىڭ قابىرعاسىنان قاپسىرا ۇستاپ، تۋرا توتەسىنەن ءبىر-اق سويلەيمىن. بۇل مىنەزىمە قاراپ، مەنەن كەرى توڭكەرىسشىلدىك تابا المايسىزدار. بۇل مىنەزدى ماعان ءوزىمدى جاراتقان تابىم بەرگەن! مەندەگى بۇل باتىلدىقتى كوممۋنيستىك پارتيا بەرگەن!... بۇگىن ءوز ماسەلەمدى سويلەۋىمدە مۇنشالىق كوپ باستى شاقىرىپ تىڭداتقان جاۋباسارعا راحمەت! تاعى دا شيقىلداپ شىعا باستاعان كۇلكىنى، قول سەرمەپ باسا جالعاستىردىم ءسوزىمدى. - مۇنىم، كەكەسىن ەمەس، شىن العىس. تاريحتى جاراتۋشى - حالىق. ال، حالىقتىڭ قازىسى - كوپشىلىك. اسىرەسە بۇگىنگى كوپشىلىك - ۇقىقتا تەپە-تەڭ قازى. مۇنشالىق كوپ قازىعا تىڭداتقان كىسىگە ءتىپتى كوپ العىس!...
مەن 45-ءشى جىلى ءۇش ايماق توڭكەرىسىندە قوعام قىزمەتىنە العاش ارالاسقانىمنان باستاپ وقۋ-اعارتۋ قىزمەتىن تاڭداعانمىن، وقىتۋشى بولعانمىن. 50-ءشى جىلى ۇرىمجىگە شاقىرىلىپ، سودان بەرى وقۋ-قۇرال جاساۋ قىزمەتىنە الماسقانمىن. ەگەر بۇل ناۋقاندا اۋدارىلسام، تەك جىل ون ەكى اي تاپجىلماي جالعىز وتىرىپ، باسىمدى ۇزدىكسىز تىرنايتىن ەڭ جاپالى، ەڭ اۋىر جۇمىستان عانا ايرىلماقپىن. سوندىقتان سىزدەرگە تاپسىرىپ بەرۋگە قيماي جاسىراتىنداي ەشقانداي ماسەلەم جوق!..
«ماسەلە تاپسىرۋدى» وسىلاي باستادىم دا وقۋ-اعارتۋ قىزمەتىندەگى ابىلەمەت وكىلدىك ەتكەن كەسىر-كەسەلدى ارىلتا اقتارۋعا كىرىستىم. تۇسكى تاماققا التى اۆچاركانىڭ ەكەۋى ايداپ اپارىپ كەلۋدەن باسقا ەشقانداي اقىرۋ-زەكىرۋ بولمادى.
بارلىق ءسوزىم، بولعان احۋالدى ءدال ءوز قالپىندا اڭگىمەلەپ بەرۋ سيپاتىندا، ءتىپتى، قىزىق اڭگىمە بولىپ سويلەندى. بىلتىرعى وقۋ بىتىرگەن قازاق ستۋدەنتتەردىڭ قىزمەتكە بولىنۋىندەگى ماسەلە مەن ولاردىڭ تالابى بارلىق بولمىسىمەن باياندالىپ كەلىپ، ابىلەمەتتىڭ شاشقان ۋى ەكەنى اشكەرەلەندى دە، ءوزىمنىڭ سايراعانىم، ابىلەمەتتەردىڭ سول ۋىنا عانا قارسى پىكىر ەكەندىگى دالەلدەندى. سايراۋ ءسوزىمدى گازەتكە بۇزىپ جاريالاعان ءتىلشىنىڭ ءىسى دە، سايراتقان فۋبۋجاڭنىڭ انتى دا، سونداعى براشۋرا تىسىنا جازىلعان ءوز ءسوزىمنىڭ تەزيسى سونىڭ قولىندا ەكەندىگى دە فاكت رەتىندە قالماي باياندالدى. سوڭىندا وزىمە سۇراۋلى ءبىر ماسەلە عانا قويدىم.
- قورىتىپ ايتقاندا مەنىڭ سايراعان پىكىرلەرىم، ءوز ۇلتىمنىڭ قىرسىققا ۇشىراعان مادەني-اعارتۋ قىزمەتى جايىندا عانا بولدى. بۇل ءىسىمدى ۇلتشىلدىق دەسەڭىزدەر دە، ءيا ءوزىنىڭ وتەمەسە بولمايتىن ازاماتتىق مىندەتى دەسەڭىزدەر دە قۇقىق سىزدەردە!-دەپ توقتاتتىم ءسوزىمدى.
ارەڭ شىداپ تىڭداعان جاۋباسار ىنىنەن شىققان سۋىرشا شاق ەتە ءتۇستى.
- تۇر ورنىڭنان!... ءبىر كۇن سويلەگەندە نەڭدى تاپسىردىڭ!... وزىڭە كىر جۋىتامىسىڭ، جوق پا؟
- تازالىققا داعدىلانعانمىن،- دەپ مەن جىميدىم. - وزىمدە بولماعان ءناجىستى ءتىپتى دە جۋىتقىم كەلمەيدى. ەگەر كىردىڭ ءوزى كەلىپ جابىسسا، جاۋاپكەرلىكپەن جۋامىن!
- اسىقپا وعان، تەگى سەندە ۇلتشىلدىق بار ما، جوق پا، ءوزىڭ ايت!
- ءوزىم ايتسام، پىكىردە دە، ىستە دە پارتيا مەن حالىقتىڭ وزىمە ارتقان مىندەتى بويىنشا عانا ازاماتتىق بورىش وتەدىم. مەندە يدەيا بولىپ سىڭگەن ۇلتشىلدىق جوق!
- ۇلتشىلدىق دەگەن نە؟- جاۋباساردىڭ داۋىسى ءتىپتى ورلەپ، نايزاداي شانشىلدى.
- وسىنى ءوزىم دە ءبىر سويلەمەك ەدىم، جاقسى سۇرادىڭىز! حاتشى بۇل جاۋابىمدى تولىق جازا كورىڭىز!- دەدىم دە باپتاپ - انىقتاپ سويلەدىم. - ۇلتشىلدىق دەگەن - ءوزىنىڭ ۇلت حالقىن ءبىر تاپ رەتىندە عانا تۋ ەتىپ ۇستاپ، باسقا ۇلتتارعا قارسى مايدانعا شىعۋ. قارسى مايدانعا شىعۋدىڭ ەڭ كىشكەنە، ەڭ تومەنگى فاكتورى - باسقا ۇلتتاردى كەمسىتۋ، ورتاشاسى - باسقا ۇلتتاردى باسىنۋ، شەتكە قاعۋ، جوعارعىسى - ءوز ۇلتىن بارىنەن جوعارى قويىپ، باسقا ۇلتتاردان ەرەكشە مانپاعات، ارتىقشا قۇقىق تالاپ ەتۋ. ال، ەڭ زورى - باسقا ۇلتتاردىڭ كۇن كورۋ، تۇرمىس كەشىرۋ، دامۋ جولىن كەسۋ. ەڭ قۇتىرعان ۇلتشىلدىق - باسقا ۇلتقا گيتلەرشە قۇرالدى قىرعىنشىلىق جۇرگىزۋ، تۇقىم قۇرتۋ. وسى بەس دارەجەلى بەس ساتىلى ۇلتشىلدىقتىڭ، مەنەن، ەڭ تومەنگىسىنە جاتاتىن، شىن مانىندە ءبىر ماسەلە تابىلسا، «ۇلتشىل» اتالۋعا، ءتىپتى، زورەكەر ۇلتشىل دارەجەسىمەن جازالانۋعا دا رازىمىن!
- جەرلىك ۇلتشىل دەگەن نە، ول قالاي تۋىلادى؟- دەپ زالداعى ءبىر اكتيۆ ءدۇرس ەتكىزدى. بۇل سۇراۋدىڭ، «زور ۇلتشىلدىق بولماسا جەرلىك ۇلتشىلدىق تۋىلمايدى» دەگەن تالاستى پىكىردى ماعان سويلەتىپ شاتاستىرۋ ءۇشىن قويىلعانى بەلگىلى. سول ارقىلى مەنى «جەرلىك ۇلتشىل» ەتىپ دالەلدەمەك.
- ءبارى سول بەستىڭ ىشىندە، ەكىنشى ساتىسىنا جاتادى، دەي سالدىم مەن. - ۇلتشىلدىقتىڭ ەن-تاڭباسى، اۋىرى مەن جەڭىلى، اق-قاراسى، تورىسى مەن سارىسى، قاتەسى مەن دۇرىسى دەپ تاڭدايتىنى جوق، ءبارى قاپ-قارا. تومەنگىسىنەن ءوسىپ-ورلەي بەرەتىن ۋلى وسىمدىك!
- «ءبارىنىڭ اپاسى زور ۇلتشىلدىق!»، «زور ۇلتشىلدىق!»، «زور ۇلتشىلدىق قايسىسىنا جاتادى؟»- دەگەن كۇبىرلەر كۇلكىمەن ارالاسىپ كوتەرىلە بەرگەندە ايعايكوكتەر تۇلكى ءيىسىن سەزگەن تازىشا جالتاقتادى دا جاۋباسار قولىن سىلكىپ، تيىپ تاستادى.
- اكەتىڭدەر مىنانى!... «قىلمىسى جوقتىعىن» ەرتەڭ كورسىن!- دەپ بىرەۋلەرگە مەنى تاپسىرىپ، قولىن تاعى ءبىر سىلكىدى دە كوپشىلىككە شۇقشيا سويلەپ كەتتى. مەنىڭ «شەگىنە جەتكەن كەرى توڭكەرىسشىلدىگىم»، «زور ۇيىم قۇرعان ۇلتشىلدىعىمدى» اتاعان شاڭقىلى ارتىمنان ەستىلدى. اۆچاركالارىم مەنى ساحنانىڭ ارتقى ەسىگىنەن شىعارىپ اكەتتى.
بۇگىنگى جيىن كۇرەس ەمەس، تامىر ۇستاپ كورۋ مەن «بلوكتاس» - تىلەكتەستەرىمنىڭ ءىزىن باعۋ ەكەندىگىن بايقاپ قايتتىم.
تاستاقتى بەلەڭنەن اسا بەرگەنىمدە سوڭىمنان باسقا «ۇلتشىلداردىڭ» ىرىكتەلىپ قايتىپ كەلە جاتقانى كورىندى. جاۋباسار كۇرەس قوسىندارىنا ايىرىم جيىن اشىپ، تاعى ءبىر سۇمدىعىن دايارلاماق سياقتى...
ەرتەڭىنە مەنى سول ەكى كۇزەتشىم تاعى ايدادى. ساسكە كوتەرىلە، اسىقباي جىلجىتتى. ءدال ساعات وندا جەتتىك. كەشەگى كوكسۇر زال باتتاسقان قالىڭ قارا جازۋعا تولىپ، بۇتىندەي قاراشۇبار زالعا اينالا قالىپتى. «دازىباۋ» سول ۇلكەن زالدىڭ قابىرعالارىنا سيماي، كولدەنەڭ كەرىلگەن قاتار-قاتار، ايقىش-ۇيقىش جىپتەرگە ءتىزىلىپ، جينالعان قالىڭ كۇرەسشىلەردىڭ ۇستىنە مىڭداعان بۇيەننىڭ تورىنداي جايىلعان ەكەن.
كۇرەس قوسىنى كەشەگىدەن دە كوبەيىپ، وتەر جول قالماعاندىقتان، ەسىك الدىنا توسىپ تۇرعان ايعايكوكتىڭ ءوزى جەڭىمنەن تارتا جونەلدى مەنى. شاقىرىلعان ۇراندار اراسىنان شاقىلداي جىلجىپ ارەڭ وتكىزدى. كوپشىلىكتىڭ قاباعى بۇگىن اسا قاتۋ كورىندى. جەتەسىنە جەتە قايرىلىپ، ارالارىنا تىڭشى كوپ قويىلعان ءتارىزدى.
كەشەگى ورنىما شىعارىپ الىپ، ايعايكوك پەن جاۋباسار ەكى جاعىمنان شوشايتتى ساۋساقتارىن.
- مىنا دازىباۋدىڭ بارلىعى سەنىڭ ماسەلەڭ!... وسى كوپشىلىكتەن تۇسكەن فاكتتەر! قارا، قانشا ەكەن؟
- سەن دە ماسەلە بار ما ەكەن، جوق پا ەكەن؟
- ساپاسىن جاۋاپ العاندا كورەرسىزدەر، سانى ءۇش-ءتورت مىڭنان كەم تۇسپەس!- دەپ جىميا جاۋاپ بەردىم. - بىراق، ەكى مەكەمەنىڭ ارحيۆىندەگى «شىنجاڭ گازەتى» تۇگەل بويالىپ، سىراپ بولعانى عانا قورقىنىشتى!
ەكى جىرتقىش، قانتالاعان كوزدەرىن ماعان قاداي ىرشيدى.
- قورقاتىنىڭ گازەتتىڭ «سىراپ بولۋىندا» ەمەس، وسى كەتپەس بوياۋدا ەكەنىن كورەسىڭ ءالى اسىقپا!
- وسىنداي قيتۇرقىلىقتان تانباساڭ، كەتەتىن جەرىڭە بۇگىن-اق كەتەسىڭ!- دەدى جاۋباسار ءتىسىنىڭ اراسىنان. - ءوزىڭ شىندىققا كەلىپ، بار قىلمىسىڭدى مويىنداساڭ عانا قالاسىڭ! ەگەر بۇل جەردە جۋاستىقپەن مويىنداماساڭ، توڭكەرىس تۇرمەسىندە قۇرىش قىسپاقپەن مويىندايسىڭ! اقىر مويىندايسىڭ! جان كەرەك پە وزىڭە؟... ونان دا وسى كوپشىلىكتىڭ الدىندا مويىنداپ قۇتىل!...
- جولداستار تىنىشتالىڭىزدار!- دەدى سونسوڭ زالعا شاڭقىلداپ، ءوز ستولىنداعى ميكرافونعا بارىپ سويلەدى. - حالىقتىڭ قاس جاۋى، كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم باستىعى، وڭشىل، ۇلتشىل بيعابىلدان بۇگىن الدىمەن الىناتىن جاۋاپ، تاريحي قىلمىستارى ۇستىندە. بۇل جاۋ، اسقان ايلاكەر، تۇلكى جاۋ، كەشەگىدەي وزدەرىڭىزبەن وزدەرىڭىزدى كەرىستىرىپ قويىپ، بۇلت ەتىپ شىعىپ جۇرە بەرمەسىن!- دەپ باستاپ، ءار ءتۇرلى قىراعىلىقتى ەسكەرتتى. جاۋعا قاتتى قولدىقتىڭ قاجەتتىگىن كوكسيتە كەلىپ، «تاريحي قىلمىستارىمدى» كورسەتتى. - 45-ءشى جىلى جازعىتۇرىم قانقۇيلى قاراقشى وسپانعا قاشقان! سول جىلدىڭ كۇزىندە توڭكەرىستىك ءۇش ايماققا گومەندان جاعىنان شپيون بولىپ بارىپ، قولعا الىنعان! ون ءبىر تارماقتى ءبىتىمنىڭ كەڭشىلىگى بويىنشا تۇرمەدەن شىعىپ الىپ، توڭكەرىسكە دىنسىزدىك جەلەۋىمەن بۇزعىنشىلىق جۇرگىزگەن!- دەپ جاريالادى. فاكتكە قاشان قۇرمەت قىلىپ، ماسەلە تاپسىراتىن پوزيتسيا كورسەتكەنشە وتىرىپ سويلەۋىنە رۇقسات جوق!... ال، سويلە!
ميكرافوندى بيىكتەتىپ الىپ، قىنجىلا جاۋاپ بەردىم.
- ەڭ جاقسىسى، بۇل اڭگىمەگە ۋاقىتتارىڭىزدى سىزدەر سىراپ ەتپەڭىزدەر، مىناداي كۇرەستە تۇرىپ مەن ماقتانبايىن. سەبەبى، ونىڭ ىشىندە سىزدەر ىزدەگەن ماسەلە جوق. توڭكەرىستەگى ۇزاق وقيعا. ءارى الدىڭعى وتكىزىلگەن كۇرەستەردە ەكى رەت سويلەندى. وعان سەنبەسەڭىزدەر، سەندىرەرلىك فاكتتەردى عانا ايتىپ قويايىن. بۇل ءۇش سۇراقتىڭ الدىڭعى ەكەۋى 46-شى جىلدىڭ باسىندا قۇلجا ساحشى باسقارماسىندا تەكسەرىلىپ انىقتالعان. سونداعى دەلو ارحيۆىنەن كوميسسيا جىبەرىپ قانا تەكسەرىپ كورىڭىزدەر! جانە سول وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولعان ادام فاكتتەر ءتىپتى كوپ!- دەدىم دە قازىر ۇرىمجىدە بارلارىن تۇگەل اتاپ بەردىم. ءۇشىنشى وقيعانى كورگەن ادام فاكتتەردى تاعى شۇبىرتىپ، ادرەستەرىنە دەيىن ايتىپ جازدىردىم. - سولاردان سۇراپ انىقتاڭىزدار!
- ءوزىڭ سويلە!- دەگەن ءاليانىڭ شاڭقىلى جالت قاراتتى مەنى. ارت جاقتا وتىرىپتى. - قانە قالاي ماقتانار ەكەنسىڭ، كورىپ الايىق، سويلە!
- «ءوزىڭ قازىر ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاۋاپ بەر!»، «وزىڭە سويلەتەمىز!»، «جاۋاپتى وزىڭنەن الامىز!»-دەپ شۋ كوتەردى كوپشىلىك ۇرانداي جونەلىستى.
- بۇلاي تالاپ ەتسەڭىزدەر تاعى دا سويلەيىن، تەك، ۇزاق سويلەپ كەتتى دەپ قىنجىلماي تىڭداڭىزدار!
ول كەزدەگى وسپاننىڭ گومەنداڭعا قارسى توڭكەرىس شەبىندە ەكەندىگىن الدىمەن دالەلدەدىم دە 44-ءشى جىلدىڭ سوڭعى ماۋسىمىنان باستالعان وقيعانى سويلەپ الا جونەلدىم. الدە نەشە رەت سويلەپ توسەلىپ العان اۋزىم ميكرافوندا كوپشىلىكتى كۇرەس رايىنان اڭگىمە قىزىعىنا سيقىرلاي تارتىپ، كەشەگى سوزىمنەن دە مىقتىراق باۋراپ اكەتتى.
جاۋباسار مەن ايعايكوك تاعى دا كوگەرىپ، لاجىسىز وتىرىپ قالىپ ەدى. تۇسكى تاماققا بارىپ كەلىپ، 3-ءشى ماسەلەنى ەندى باستاعانىمدا ءسوزىم شورت ءۇزىلدى.
- رۇقسات پا رايس؟- دەپ ءاليا تاعى دا شاڭق ەتە ءتۇستى. ساحناعا جاقىنداپ قالعان ەكەن، سۇپ-سۇر. وق جىلانشا اتىلا قارادى ماعان. جاۋباسار مەنىڭ ءسوزىمدى بۇزدىرۋ ءۇشىن ونى ادەيى دايىنداپ قويعان سياقتى. ساحناعا شاقىرىپ، ميكرافوندا سويلەتتى. - جولداستار!... بۇل كەرى توڭكەرىسشى اسقان الدامپاز، بەتسىز سۋايت!... وتىرىك وقيعا جاساپ، ادامدى سەندىرۋگە، الداپ-ازدىرۋعا ءوتىپ كەتكەن شەبەر. مۇنى ۇزاق سويلەتۋگە بولمايدى! مۇنىڭ وتكەندەگى قىلمىستارىن مەن باستان-اياق بىلەمىن. بىرگە قىزمەتتە دە بولعانمىن. جۇرگەن جەرىندە ءار كۇنى ءبىر قىلمىس وتكىزىپ كەلەتىن بۇزىق! سول كەزدەگى ءدوربىلجىن اكىمىنە مالىمدەپ، قىزمەتتەن دە قۋالاتقانبىز!...
ءاليا ءسوزدى وسىلاي تەرىسىنەن باستادى دا، مەنىڭ تاريحىمدى كەرىسىنشە جاساپ، ءۇش ايماق توڭكەرىسىن بۇلدىرۋگە جىبەرگەن گومەنداننىڭ ارناۋلى شپيونى ەتىپ ءبىر-اق توقتادى. سىرت بۇرىلىپ، زالعا ءتۇسىپ كەتە بەردى سونسوڭ. اكتيۆتەر بوران سوقتىرىپ ۇرانداتا جونەلدى. قولدان-قولعا جالبىراپ ۇشىپ قاعازدار جاۋدى ساحناعا. جاۋباسار مەن ايعايكوكتىڭ ۋىستارى تولدى. بۇل قاعازدار ءاليانىڭ جالاسىنا قارسى پىكىر مە، ءيا ونى قۇپتاۋشى پىكىر مە، اڭعارا المادىم. سويلەۋگە رۇقسات سۇراۋشىلار دا قول كوتەرە شۋلاستى. مەنى اقتاۋشىلار ءاليانىڭ جالاسىنا قارسى پىكىر كوتەرىپ، ءدال مىنا كۇرەس ۇستىندە بۇلاي اشىققا شىقسا ءبارى دە مەنىڭ «توڭكەرىسكە قارسى ۇيىمىمنىڭ مۇشەسى» ەسەپتەلىپ، ماعان دا وزدەرىنە دە زور كۇمان تۋدىرادى. ال، مۇنشالىق كوپ قول ءاليانى قۇپتاسا، مەنى تالاپ جەيدى. ءسويتىپ، ەكەۋىنىڭ قايسىسى بولسا دا ءحاۋىپتى!... ويىمدى جاۋباساردىڭ سۇراعى ءبولدى.
- توڭكەرىستىك ءۇش ايماقتا قىزمەتتەن قۋىلعانىڭ راس پا؟
- راس، بىراق وندا شپيوندىق ەمەس، باسقا ءبىر جالامەن قۋىلعانمىن دا ەكى ايدىڭ ىشىندە اقتالعانمىن. بۇل تۋرالى ءسوزىمدى ەندى باستادىم. سويلەپ بولايىن!
- دەمەك، ءاليانىڭ قويعان فاكتتەرى راس!- دەپ بەزەردى جاۋباسار. - ال، ءۇرىمجى گومەنداڭىنان ءۇش ايماققا قانداي مىندەتتەر الىپ باردىڭ، ءوزىڭ سونى سويلە، تاستا بوس ءسوزدى!
- مەن گومەنداڭعا شپيون بولعان سوڭ سۇراڭىز بۇل سۇراۋىڭىزدى، الدىمەن بولعان ىسكە جاۋاپ بەرەيىن!... مەنىڭ ەكى ايلىق قىزمەتتەن قالعانىم عانا راس. باسقاسى تۇگەلىمەن وتىرىك. ءدوربىلجىننىڭ سونداعى ماعان وشتەسكەن اكىمى وسى ءاليا سياقتى ەكى ءجۇزدى جالدانبالارىن ۇيىستىرىپ، ماعان جالا جاپقىزعان. بۇل ءىس ەكى ايدان سوڭ اشكەرەلەنىپ، قىزمەتتەن اكىمنىڭ ءوزى قۋىلعان دا مەن اعارىپ، قىزمەتىمە قايتا كەلگەنمىن. تالاپ ەتىپ سويلەتكەن سوڭ مۇنداي بەيباستاقتىققا جول قويماي، سەبەپ پەن ناتيجەسىن تولىق تىڭداپ الىپ ۇكىم شىعارىڭىزدار!
- پارتيا مۇشەسى بولعان ءبىر ايەلدى نە دەپ ياناتتاپ تۇرسىڭ! - ايعايكوك دۇرسە قويا بەردى ماعان. - ال، ول اكىم جالا جاپقان ەكەن، كوممۋنيست ءاليا دا جالا جابا ما ساعان! - «باسشىلىقتىڭ» مىنا سوزىنە قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرىپپىن.
- الياعا كوممۋنيستىك سانا قاشان جۇعىپ ەدى؟ -دەگەنىمدە اكتيۆتەر شۋ ەتە ءتۇستى دە مەنى «جوعالسىننىڭ» استىنا الىپ ۇرانداتا جونەلدى. قۇلاق جاراتىن وسى كوپ ۇراننىڭ «بەرگەن» ۋاقىتىنان پايدالانىپ، ءاليانىڭ جالا جاباتىن سەبەبىن، تۇرەگەپ تۇرىپ، ءبىر بەت قاعازعا سويداقتاتىپ جازىپ ۇلگەردىم. ايقاي-ۇران توقتاپ، سۇراق قايتادان قويىلعاندا جاۋابىم سول قاعاز بولدى، جاۋباسارعا بەرە سالدىم. مۇندا اليامەن توي جاساۋعا ۋادەلەسىپ ءجۇرىپ، 47-ءشى جىلى جازدا التايعا باندى قۋعا كەتكەنىمدە وپاسىزدىق ىستەگەنى ءۇشىن تاستاپ كەتكەنىمدى، سونىڭ «كەگىن» الۋ ءۇشىن قازىر تاعى دا جالا جاۋىپ تۇرعانىن جازىپ ەدىم. جاۋباسار وقىپ شىقتى دا «ايعايكوككە» بەردى. «ايعايكوك» الارا قارادى ماعان.
- سويلەيىن بە؟- ەكەۋىنە كەزەك قاراپ سۇرادىم. - وسى جالاسىنا قاراي مەنىڭ ەندى تولىق سويلەۋىم قاجەت بولىپ قالدى!- دەدىم.
- مۇنى ايىرىم تەكسەرەمىز! - ىزبارمەن كۇبىرلەستى جاۋباسار - ايتىپ قويايىن، ماسەلە اشكەرەلەۋشىلەردى كوپشىلىك الدىندا ماسقارالاپ كەك الۋىڭا مۇلدە رۇقسات جوق!
- «سويلەسىن!»، «سويلەسىن!»- دەپ شۋلادى كوپشىلىك.
جاۋباسار ميكرافوننان بارىپ شاڭقىلداپ توقتاتتى كوپشىلىكتىڭ داۋىسىن.
- جولداستار، جولداستار! ءاليا جولداس جاقسى سويلەدى. كەرى توڭكەرىسشى ۇلتشىل وڭشى بيعابىلدىڭ تاريحي ماسەلەسىن وسىمەن توقتاتا تۇرامىز. بۇل تۋرالى پىكىرلەرىڭ بولسا جازىپ تاپسىرىڭىزدار، ايىرىم قارالادى! پارتيا الدىندا انىقتالماي-اشىلماي قالاتىن ەشقانداي ماسەلە جوق. تاعى دا ايتىپ قويالىق، وڭشىل-ۇلتشىلداردىڭ ەندى قۇتىرا بەرمەگەنى ءجون! ءبىر-بىرىنە جان باسىپ، ءانزى اۋدارۋلارىنا جول قويىلمايدى!... بۇلاردىڭ شىعار جولى بىرەۋ-اق. ول - پارتياعا سەنىپ، ارقانداي ماسەلەنى حالىقتىڭ شەشۋىنە تاپسىرۋ عانا. ءوز يدەياسىن وزگەرتىپ، پارتيا مەن حالىققا جۋاستىقپەن تىزە بۇكپەي، ەشقانداي كەرى توڭكەرىسشى ءوزىن-ءوزى نەمەسە، ءبىرىن-ءبىرى اقتاپ قۇتىلا المايدى!.. ەندى كەرى توڭكەرىسشى بيعابىلدىڭ نەگىزگى ماسەلەسىنە، ياعني پارتيا مەن سوتسياليزمگە قارسى ءسوز-ارەكەتتەرىنە كوشەمىز. بيعابىلدىڭ بۇل تاقىرىپتاعى قىلمىسى ءتىپتى اۋىر. پارتيا مەن سوتسياليزمگە كىمنىڭ ادال، كىمنىڭ ارامدىعى، كىمنىڭ قورعاۋشى، كىمنىڭ قارسى ەكەندىگى وسى ساتىداعى كۇرەس امالياتتارىڭىزدان كورىنەدى. ماقساتىمىز - «اۋرۋدى ەمدەپ، ادامدى قۇتقارۋ». بيعابىلدى اياتىندار ونىڭ اۋرۋىن تۇبىنە جەتە اشكەرەلەپ كۇيدىرىپ قۇرتۋ جولىندا بولۋعا ءتيىستى. توڭمويىن بيعابىلدىڭ «گرانيتتەي قاتتى باسىمەن قۇدايدىڭ دارگايىنا كەتۋىنە»[1] جول قويماۋىمىز، جاڭاعى ءاليا جولداستىڭ پيداكارلىعىنان ۇيرەنۋىمىز قاجەت! ادامدى اياۋ دەگەن وسى، كوممۋنيزمشىلدىك دەگەن وسى!... قانە، كىم باستاپ اشكەرەلەيدى، رۇقسات!
جاۋباساردىڭ جاڭاعى «ۇلتشىلدارعا» قاراتقان ەسكەرتۋى دە، ءسوز الىسىنداعى بۇل وزگەرىس تە باعاناعى زالدان كەلگەن قاعازداردىڭ مەنى جاقتاعان پىكىرلەرى ەكەندىگىن ايقىنداعانداي بولدى. قارا جالا قانشالىق كوپ بولعانىمەن اقتاۋشى-جاقتاۋشىلارىم دا ودان قالىسا قويمايتىندىعىن بايقاپ، كوڭىلىم قايتا ورىنعا ءتۇسىپ ەدى.
- «مەن اشكەرەلەيمىن!»، «مەن!»، «مەن!»- دەگەن داۋىستار ءدۇر ەتە ءتۇستى. رۇقسات سۇراپ كوتەرىلگەن قولداردىڭ كوبى الدىڭعى جاقتاعى اكتيۆتەردىڭ جۇدىرىعى ەكەن. جاۋباسار سولارعا كوز جۇگىرتە قاراپ، قۇلجاننىڭ سويلەۋىنە رۇقسات ەتتى. ءنانسىپ شاردىڭداي باسقان قۇلجان ساحناعا شىعا شاشىن سىلاپ-سىلاپ جىبەردى. ميكرافونعا وڭەشىن سوزىپ، وكشەسىن كوتەرە تۇرىپ باستادى ءسوزىن.
- جولداستار، بيعابىل دەگەن بۇل كەرى توڭكەرىسشى - كوك ەزۋ، اسقان شايپاۋ، تەمىر وڭەش، توڭمويىن جاۋ. جالعىز-جارىم ادامعا دەس بەرمەيدى. سوندىقتان مەن ناقتىلى بولعان فاكتتەردى عانا اشكەرەلەيمىن. اق-قارانى ايىرىپ تالداۋ كوپشىلىكتەن بولسىن!... بيعابىل الدىمەن پارتياعا ءتىس-تىرناعىمەن قارسى وڭشى. بۇعان ءبىرىنشى فاكت: 57-جىلى ءتورتىنشى ايدىڭ 20-كۇنى بيعابىل ءبىزدى ءوز ۇيىنە قوناققا شاقىرعان. سوندا پارتياعا نە سەبەپتى كىرمەي قالعاندىعىن سۇراعانىمىزدا «پارتياعا كىرۋدىڭ شارتى - باستىقتارعا تابىنۋ، جاعىمپازدانىپ كوپشىك كوتەرۋ، ءسويتىپ، قۇلاق كەستى قۇل بولۋ عانا. سوندىقتان مۇنداي پارتياعا كىرگىم كەلمەدى» دەگەن!
زال ىڭىرانىپ، ۇرەيلەنە كۇرسىندى بۇل «فاكتكە».
- راس پا؟- دەپ جاۋباسار شاقشيدى ماعان قاراپ.
- بۇل، مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، يەسىن تاۋىپ بەرەمىن،-دەدىم مەن - سول وتىرىستاعى قىلمىستى سوزدەرى ءالى بار، سويلەپ بولسىن!
- ەكىنشى فاكت،- دەپ قۇلجان ءبۇيىرىن تايانا كوتەردى وكشەسىن. - «اقيقاتتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋ» دەگەندە پارتيانىڭ ىزدەيتىن اقيقاتى، باسشىلارعا قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، تابانىن جالايتىن جاعىمپازدار تابۋ عانا» دەگەن جانە سول وتىرىستا!
- راس پا؟
- تاعى بار، سويلەپ بولسىن!- دەپ تاعى جىميدىم.
- بۇل وتىرىستان العان ءۇشىنشى فاكتىم: پارتيانى كىم جاقتاسا، بيعابىل سونىمەن قاستاسادى. مەنى ۇيىنەن قۋىپ شىعارىپ، ەسىگىن بەكىتىپ الىپ، سىرلاستارىمەن سويلەسەدى. سونداعى قۇرعان، پارتياعا قارسى بلوگىن ءوزى اشكەرەلەسىن!
- راس پا؟
- تاعى بار، ءوزى سويلەپ بولعان سوڭ ءبىر-اق جاۋاپ بەرەيىن!
- الدىمەن وسى فاكتتەرىمە جاۋاپ بەر، باسقا قىلمىستارىڭ قاشا قويماس!- دەپ قۇلجان، ءجۇزى بۇلك ەتپەي بەدىرەيە قارادى ماعان.
- وسى سوزدەرىڭنىڭ سوڭىندا دا تالاي سويقاندى ءسوزىڭ بار ەدى عوي!- دەپ تۇيىلە ەسكەرتتىم. - «مەن پارتياعا ەمەس، بيعانعا عانا شوقىنامىن» دەگەنىڭدى دە اشكەرەلەسەڭشى!... «پارتيا قاتارىن ىڭعاي جاعىمپاز جاۋلار تولتىردى» دەگەنىڭ قايدا؟ وعان كەلتىرگەن دالەلدەرىڭ دە كوپ ەمەس پە ەدى، ءبىر ساعات سويلەپ ەدىڭ عوي، ءبارىن اشكەرەلە!
- ەي توڭمويىن، الدىمەن ءوزىڭنىڭ ۇستىڭنەن اشكەرەلەگەن فاكتتەرىڭە جاۋاپ بەر! راس پا، تاعى دا «ءبارى وتىرىك» پە؟
- بۇل قايتىپ وتىرىك بولسىن، وزىنە ءتيىستى كوپ قالپاقتى قازىر ماعان لاقىتىرىپ تاۋىسا الماي تۇرمايما!... مەنىڭ ۇيىمدەگى سول وتىرىسقا شاقىرىلماي وزدىگىنەن كەلگەن وسى قۇلجان، «جەكەگە تابىنۋ» دەيتىن ماسەلەنى كوتەرىپ، ۇلكەن داۋلى ايتىس قوزعاعان. «ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جەكەگە تابىنۋشىلىق جوق» دەگەن جاقتا ەسقالي مەن توقباي، «ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جەكەگە تابىنۋشىلىق ءتىپتى كۇشتى» دەگەن جاقتا وسى قۇلجاننىڭ ءوزى مەن ماقۇلبەك تۇرىپ ايتىسقان. بۇل ەكەۋىنىڭ مايدانىنا كوپشىلىك قارسى شىعىپ، اسىرەسە قۇلجانعا نارازىلىق شەكتەۋ ايتىپ ەدى. بۇل ءتىپتى ەرەگەسە سويلەپ كەتتى: «ماۋجۋشيدىڭ ءوزى شوقىندىرۋشى، وعان ىلەسكەن باسشىلارىمىزدىڭ ءبارى شوقىندىرۋشى بولدى. سوندىقتان پارتيانى ىڭعاي شوقىنۋشى جاعىمپاز-قوشامەتشى جاۋ تاپتار يەلەپ الدى» دەگەن ءسوزىن ءبىر ساعات سويلەپ، وسىنداعى پارتياعا كىرىپ العان جوعارى تاپ وكىلدەرىن ساناپ شىقتى. ءۇي يەسى بولعاندىعىم ءۇشىن مەن قۇلجانعا مۇنداي ءسوز سويلەمەۋىن بىرنەشە رەت ەسكەرتتىم. اقىرىندا ءوزىمدى قۇداي سايلاپ، «مەن بيعاننان باسقا ەشكىمگە تابىنبايمىن» دەگەنگە كوشتى. وسى بىلجىراعىن ەكىنشى رەت قايتالاعان سوڭ ۇيدەن جەتەكتەپ شىعاردىم. «بۇل ءۇي، پارتيانىڭ ءۇيى، مەن پارتيانىڭ قۇلى. مەنى وسى پارتيا عانا قۇتقارعان. ساعان قۇداي بولا المايمىن. قاشان پارتياعا تابىناتىن بولعانىڭشا بۇل ۇيگە كىرۋشى بولما، كەت-جوعال كوزىمنەن!» دەپ زەكىرىپ قۋالادىم. بۇل تويتارىسىمدى سوڭىمنان ەرە شىققان اناۋ ءاليا دا ءوز ايەلىم دە ەستىگەن.
قۇلجاننىڭ قازىر مەنىڭ ۇستىمنەن اشكەرەلەگەن بولىپ تۇرعان سوزدەرى تۇگەلىمەن سول وتىرىستاعى ءوز ءسوزى، ءوز ماسەلەسى. ايتىلماعانى ءالى بار! «مەنى ۇيىنەن قۋىپ شىعاردى دا، وزدەرى وڭاشا قالىپ بلوك قۇرادى» دەگەنى دە سول وقيعا!- دەپ كۇلىپ جىبەردىم دە سونداعى قۇلجاننىڭ پىكىرىنە قارسى سويلەگەندەردى ايعاققا تارتتىم. اسىلقان، ىنتىقباي، راقىمقاننان باستاپ، بارلىق قوناقتارىمنىڭ اتى اتالدى. - ماسەلەنىڭ انىعىنا جەتپەك بولساڭىزدار، وسىلاردان سۇراڭىزدار! جالا جاپقاندا دا جونىمەن-قيسىنىمەن جاپپاي، بىرقانشا ادامنىڭ كوزىن بادىرايتىپ قويىپ، كوپە-كورنەۋ ءوز ماسەلەلەرىن جازىقسىز بىرەۋگە ارتا سالاتىن وسىنشالىق ارسىز جالاقوردىڭ «توڭكەرىس» دەگەن اتى بار ناۋقانعا ەشقانداي قاجەتتىلىگى جوق! بۇندايلار اكتيۆ بولىپ ەشكىمگە ابىروي اپەرمەيدى! مۇندايلاردى قۇقىق جاعىنان شەكتەۋشى شىقپاسا، ادامدى ادام كوپە-كورنەۋ سويىپ جەۋگە قۇقىق بەرگەندىك بولادى! مۇنداي جابايى ازعىندىققا جول قويماڭىزدار!
- سەنىڭ ماسەلەڭدى اشكەرەلەۋشىنىڭ ءبارى جالاقور ما؟- دەپ اقىردى ايعايكوك.
- «ءبارى» دەپ كوپكە بالاپ تۇرعانىڭىز، ءاليا مەن قۇلجان عوي! ماعان بۇل ەكەۋىنەن باسقا، قازىرشە، وسى كۇرەس ۇستىندە اشىق جالا جاپقان ەشكىم جوق! ال، بۇل ەكەۋىنىڭ ماعان ارتقان قىلمىستارى ىڭعاي جالا بولماسا، باسى قاسىندا بولعانداردى مەنشە ايعاققا تارتسىن!... ماسەلەن، مەنىڭ ۇيىمدەگى سول وتىرىستاعى سوزگە ماقۇلبەك پەن قۇلجان عانا ەمەس، جيىرما شاقتى قوناق قاتىناسقان. سول كوپشىلىككە ءسوز بەرىڭىزدەرشى قانە! مۇنداي ماسەلەنى ءدال وسى انىقتالاتىن جەرىندە شەشپەي، نەسيەگە قالدىرۋعا بولمايدى!
- سەنىڭ، «باسى-قاسىندا بولعان كوپشىلىك» دەپ كۋاعا تارتىپ وتىرعانىڭ كىم؟- دەپ جاۋباسار شاڭقىلدادى. - ءبارى ءوز مۇريتتەرىڭ-قۇلدارىڭ ەمەس پە!
- ءسىز وسى جيىننىڭ توراعاسىسىز توتە جالا جاپپاۋ - ءوز بەتىڭىزگە توسەنشى، سابىر ەتىڭىز! بۇلاردىڭ ءبارى، وسى قوعامنىڭ ارى ءبۇتىن ەركى بار ازاماتتارى! اقىن-جازۋشى، ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ كادرلارى. پارتبيلەتتەرى قوينىندا وتىرعاندارى دا بار، مۇنداي زاڭسىز قالپاق كيگىزبەڭىز! سول وتىرىستاعى سوزگە قاتىناسقان وسى كوپشىلىكتىڭ ماسەلەنى انىقتايتىن قۇقىعى تولىق! كوپشىلىكتى يناۆاتقا الماي، جالعىز-جارىم جالاقوردىڭ ءسوزىن عانا اسا تاياق قىپ ۇستاپ، ءوزىڭىز كىم بولماقسىز، ءسوزدى كوپشىلىككە بەرىڭىز!
- توقتات بۇيرىقتى، سەن كۇرەسكە تارتىلىپ تۇرعان جاۋسىڭ!- دەپ ايعايكوك اقىرعاندا اكتيۆتەر ۇرانداتا جونەلدى. «جوعالسىن...»، «جويىلسىن...»، «بايلانسىن...»، «ايدالسىن...»، «جاساسىن جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى!»، «جاساسىن ۇلى كوسەمىمىز ماۋجۋشي!»...
- ەي، سەن سونى ايتشى، ماۋجۋشي مەن كومپارتياعا سەنەمىسىڭ، سەنبەيمىسىڭ؟- دەپ جاۋباسار ستولىن قويىپ قالدى.
- سەنەتىندەردەن دە مىقتىراق سەنەتىنمىن. ال مۇنىمەن جالاقورلاردىڭ جالعان فاكتتەرىنىڭ نە بايلانىسى بار؟.. «كومپارتيا مەن ماۋجۋشيعا سەنسەڭ، مۇندايلارعا دا باسىڭدى يە بەر» دەمەكسىز بە؟
جاۋباسار ميكرافونعا ۇمتىلىپ سويلەي بەرگەنىندە مەنى «جوعالتاتىن» ۇران تاعى دا شۋ كوتەرىلدى دە سىبانعان ون نەشە جۇدىرىق تۇيلىە جۇگىردى ماعان. قورشاي قالدى. تۇس-تۇسىمنان ساپىلداپ-ساڭعىرلاي جونەلدى.
- «ماۋجۋشي دا جالاقور دەمەكسىڭ بە!»، «كومپارتيا دا جالاقور دەمەكسىڭ بە!»- دەگەندەرى عانا ۇعىلدى كوپ بايبالامنان.
- سىزدەردە جۇدىرىق قانا ەمەس، مي دا، ءتىل دە، قۇلاق تا بار. وسى لوگيكا كىمنەن شىعىپ تۇرعانىن تۇسىندىڭىزدەر مە؟- دەدىم جاۋاپ كەزەگىن ارەڭ الىپ، سونسوڭ جاۋباسارعا قاراپ سويلەدىم. - ءيا، مەنى ءسايدا ەكەن دەپ قالدىڭىزدار ما؟ مەنىڭ شارتىم وعان تولمايتىندىعىن، مۇنىمەن اۋزىم بۋىلمايتىندىعىن ءسىز دە ءبىلىپ وتىرعان شىعارسىز؟
- جولداستار، قايتا تۇرىڭىزدار، تاعى دا ءبىراز شىداپ كورەلىك! - جاۋباسار قامقورسىعان پىشىنمەن جەندەتتەرىن كۇرسىنە قايتارىپ تۇرەگەلدى ورنىنان.
- ال كوپشىلىك، بۇل كەرى توڭكەرىسشىنىڭ قاي كوپشىلىكتى كۋالىككە تارتىپ تۇرعانىن ۇعىپ وتىرعان شىعارسىزدار. سونسىن ءوزى دە اشكەرەلەپ تۇرماي ما! مۇنىڭ قايتا-قايتا ساراپقا سالىپ تۇرعانى، ءوزىنىڭ كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمىنداعى كوپشىلىك. سول «كوپشىلىگى» ارقىلى ءبىزدىڭ وسى توڭكەرىستىك جيىندى دا باسىپ الماق!... وسىعان جول بەرىپ قاراپ وتىرايىق با؟
- جول بەرە المايمىز!- دەپ ميكرافوندا الدىمەن قۇلجان شىر ەتە ءتۇستى دە، سايلانۋلى اكتيۆتەر دۋ كوتەرىلدى. بيلەتتى-قۇرالدى ۇكىم يەسىنىڭ «كوپشىلىگى» از بولماقپا. كوز قىرلارىمەن قايشىلاپ، مەن سەنەتىن كوپشىلىكتىڭ دە بىت-شىتىن شىعارعانى كورىندى: اتى جامان «كەرى توڭكەرىستىك ۇيىم» اتالعان سوڭ ونداي پالەلى «وردا» ماڭىنا كىم شىداپ وتىرماق، كوبى كوتەرىلدى. جۇدىرىقتارىن تاستاي تۇيگەن قاتال ۇرانعا زال تۇگەلدەي قوسىلدى. ۇلار-شۋ... «مەن سويلەيمىن!»، «مەن!»، «مەن!»، «مەن!» -دەسەدى.
- جولداستار، مەنىڭ ءسوزىم بىتكەن جوق، الدىمەن ءوزىم سويلەيىن!- قۇلجان جاۋباساردىڭ يەك يشاراسىمەن تاعى دا ءسوز الىپ، ەندى سىبانا شىرقىرادى. - جاۋ نە دەسە، دەسىن، ماۋجۋشيدىڭ مايدانىندا تۇرعانىم - تۇرعان. «شەگىرتكەدەن قورىققان ەگىن ەكپەيدى!» كەرى توڭكەرىسشى بيعابىلدىڭ پارتيا مەن سوتسياليزمگە قارسى ەكەندىگىنىڭ ءتورتىنشى فاكتى: بۇل دا بىلتىرعى 57-ءشى جىلى بەسىنشى ايدىڭ بەسىنشى كۇنى اسىلقاننىڭ ۇيىندەگى كەشكىلىكتە وتىلگەن ماسەلە. مەن ول وتىرىسقا ورتالىقتاعى وڭشىل وپپورتونيزمشىلدەردىڭ ماۋجۋشي مەن پارتياعا قارسى ءسوز-ارەكەتتەرىن ەستىپ بارعانمىن. قاتتى ىزا بولىپ بارىپ، سولاردىڭ ارام نيەتتەرىن اشكەرەلەگەنمىن. سوندا بيعابىل مەنى سىنداي جونەلگەن. وڭشىل ءوپپورتونيزمدى اقتاپ، ءبىزدى شوشقاعا تەڭەگەن. «بۇل سىنىڭ، سىن ەمەس، قوتيىندىق، ءبۇلدىرۋشى بۇزعىنشىلىق» دەگەن. ال، مۇنىڭ بلوگىنداعى قۇمار، توقباي، قاپاس، نۇرالىلار جابىلىپ، مەنى ۇرماق بولعان!
- قانە جاۋاپكەر، راس پا بۇل فاكت؟- جاۋباسار ماعان مۇقاتقانسي قاراپ سۇرادى. - ايتىپ قويايىن، «كوپشىلىك» سەندە ەمەس، بىزدە! كوپشىلىكتى اۋىزعا الىپ، كۋاعا تارتىپ اۋرە بولما مۇنان سوڭ! راس پا مىنا قويىلعان فاكت!
- مەن دە ايتىپ قويايىن، بۇل ماسەلەنى دە سول جەردە ەستىپ وتىرعان كوپشىلىك انىقتايدى!... قاشان بولماسىن سولاردان سۇراماي، سىرتتاعى ەشكىم دە تياناقتاندىرا المايدى! ەندى ءوز جاۋابىمدى بەرەيىن: مەن قۇلجاندى ءوز ۇيىمدە كومپارتياعا قارسى سويلەگەندىگى ءۇشىن قۋالاعانىمنان سوڭ ءبىر ايعا دەيىن ماعان كورىنبەي كەتكەن. سودان اسىلقاننىڭ شاقىرعان كەشكىلىگىندە ءبىر-اق كورىندى. تاعى دا وتىرىك ماس بولىپ بارىپتى. بۇل ۇيدە پارتياعا قارسى سويلەسە تاعى دا قۋىلاتىندىعىن ءبىلىپ، بىزگە جاعىنۋ ءۇشىن وڭشىل ءوپپورتونيزمدى تىلدەپ باردى. تىلدەگەندە دە ول وپپورتونيستەردى عانا ەمەس، بىرلىك ساپتاعى بارلىق اۋقاتتى تاپتاردى تۇگەل قوساقتاپ، فاشيستىك ۇكىم جاريالاپ ياناتتادى. «بۇرىنعى جالاڭاش كەدەيلەردەن باسقا تاپتاردى بۇكىل ۇرپاعىمەن قۇرتپاي، بۇل يتتەر پارتيانىڭ بالاعىنان الۋىن قويمايدى!»- دەدى. بۇل ءسوزى ارينە تاعى دا بۇزعىنشىلىقتىڭ ءسوزى بولدى. ارقانداي تاپتى تۇقىم-تۇقيانىمەن، بالا-شاعاسىمەن قۇرتۋ، كىم ىستەيتىن ءىس؟ جوعارى تاپتاردىڭ ەزىپ-قاناۋشى ءتىسىن عانا شاقپاي، تۇقىم-تۇقيانىمەن قىرساق، ءوزىمىز قاسقىر بولىپ كەتپەيمىز بە دەگەن ماعىناداعى سوزدەر سودان شىققان. ال، بۇل كەشكىلىكتەگى مۇنداي سوزگە مەن مۇلدە قاتىناسپاعانمىن. سوندىقتان قۇلجاننىڭ ماعان قويعان بۇل فاكتى تاعى دا جالا! قۇمار مەن قاپاستاردىڭ مۇنى ۇرماق بولعانى دا وتىرىك. ولار قۇلجانعا «ەندى ساياسي ماسەلە قوزعاماي ..... قىسىپ قانا وتىر!» دەپ كۇلىسكەن بولاتىن. وعان توقتاماعان سوڭ، «تىنىش وتىرماساڭ شىعىپ كەت!» دەپ ءۇي يەسى - اسىلقاننىڭ ايەلى عانا قاتتىراق ەسكەرتۋ ايتقان. دەمەك، قۇلجاننىڭ بۇل ءسوزى دە ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي جالا!
- «جىن سەكىرسە سەكىرسىن، مەن سەكىرمەي وينايمىن!»[2]- دەپ قۇلجان ەندى اۋماسىرلەنە جالعاستىردى ءسوزىن. - كەرى توڭكەرىسشى بيعابىلدىڭ پارتيامەن سوتسياليزمگە قارسىلىعىنىڭ بەسىنشى فاكتى: بيىل 58-ءشى جىلى ءبىرىنشى ايدىڭ 12-ءسى كۇنى ىڭىردە وسى كەرى توڭكەرىسشىنى جالعىز تاعى ءبىر بايقاۋعا باردىم. بيعابىلدىڭ ءوزى جالعىز، تىم كوڭىلسىز وتىر ەكەن. نەگە رەنجىگەنىن سۇراعانىمدا «مەن ولسەم، وسى مەملەكەتتە مىنا جالعىز ۇلىم اشتان ولەدى، سوعان قايعىلانىپ وتىرمىن» دەگەن!
- وسىنى قايسى اۋزىڭمەن سويلەپ تۇرسىڭ، ەي بەتسىز!- دەپ جىبەرىپ جاۋاپ بەردىم بۇل جالاسىنا. - سويلەسە وتىرىپ اراق ءىشۋ ءۇشىن، سوتسياليزم جونىندە سۇراۋ قويماپ پا ەدىڭ!... «بيعا، ءسىز سوتسياليزم-سوتسياليزم دەپ تامسانا بەرەسىز. سوندا ءسوتسياليزمنىڭ جاقسىلىعى قاي جەرىندە»- دەپ جىلتىڭداي قالعانسىڭ. مەن ونىڭا ءبىر مىسالمەن عانا جاۋاپ بەرگەنمىن: «ءسوتسياليزمنىڭ ەڭ ابزال ءبىر قاسيەتى، ماسەلەن، مەن ءولىپ مىنا بالا جاستاي پاناسىز قالسا دا سوتسياليستىك قوعامدا اشتان ولمەيدى، كوشتەن قالمايدى. قوعام تاربيەلەپ وسىرەدى. ال، كاپيتاليستىك قوعامدا تىرەكسىز-پاناسىز ادام جاساي المايدى!» دەپ قانا انىقتاپ تۇرىپ ايتىپ ەدىم عوي!... جالالار جيناعىڭا مۇنى دا قۇيرىعىڭنان اعىپ جۇرەتىن جيركەنىشتى سۇيىقتىعىڭمەن ساسىتىپ جازىپسىڭ عوي!
زال دۋ كۇلدى. بۇل جولى كۇلكى باستاعان الدىڭعى قاتارداعى اكتيۆتەر بولعاندىقتان جاۋباسارلار شاڭقىلداماي، تىستەرىن ءۇنسىز شايناپ، جۇدىرىقتارىن اۋاعا سەرمەپ قانا توقتاتتى. كۇلكىشىلەر وسى كۇنالارىن جۋ ءۇشىن دەرەۋ ۇرانداتا-بورانداتا جونەلدى. - «جوعالسىن!...»، «جويىلسىن!...»
- جولداستار، بيعابىل مىرزا قىسىلعانىنان وسى رەت جىبەرىپ قويدى!- دەپ قۇلجان شيقىلداپ كۇلە جالعاستىردى ءسوزىن. - ار-ۇياتتان بەزگەن كەرى توڭكەرىسشى فاكتكە قۇرمەت قىلۋدان بۇتىندەي قالدى. ەندى ءبىر فاكتتى اشكەرەلەپ قانا قويا تۇرايىن... التىنشى فاكت: ءجا مىرزا، «گۇڭشانداڭ دەگەن - الداماسا، تىرشىلىگىنەن ايرىلاتىن، وتىرىككە عانا سۇيەنگەن الدامشى پارتيا، دۇنيەنى ءسويتىپ جالماماق!» دەگەنىڭدى ەندى قاي جەرىڭە جاسىرماقسىڭ؟
- «راس پا؟»، «سويلە، سويلە!»، «ويلانباي سويلە!»، «راسىندا دا جاسىراتىن جەر تابا الماي قالدى!»، «تەز سويلە!»- دەسىپ شۋ كوتەردى قولداۋشىلارى...
- بۇل جالا، مەنىڭ دە قۇلجاننىڭ دا ءسوزى ەمەس!- دەپ ويلانا ءتۇستىم. - قۇلجان بىلتىرعى قۋعىننان سوڭ مەنىڭ الدىمدا بۇلاي كەرى سويلەي المايتىن بولىپ قالعان!... ءا، تابىلدى، بۇل ماقۇلبەكتىڭ ءسوزى. ۋاقىتى، مەن العاش كۇرەسكە تۇسە باستاعان كەز، قۇلجاننىڭ سونداعى جالعىز كەلۋىنەن ءتورت-بەس كۇن وتكەن سوڭ ماقۇلبەك تە جالعىز كەلگەن. سونداعى ءسوزى، ول ءسوزىن، «كومپارتيانىڭ دا كىم ەكەندىگىن كوردىك» دەپ، مەنىڭ حالىما قايعىرعانسي باستاپ، وسى اشكەرەلەنگەن سوزىنەن ءسال ۇزاعىراق سويلەگەن. بۇل ءسوزىن مەنى قاتتى تىلدەپ، ىزامەن تويتارعانمىن... سابىر ەتىڭىزدەر سويلەپ بولايىن سونان سوڭ جوعالتىڭىزدار»!... وعان مەنىڭ جاۋابىم مىناۋ بولعان: «ەي قاندى اۋىز قاسقىردىڭ جالقى كۇشىگى، سەن ءتىلىڭدى تارتىپ، ك...ءتىڭدى قىسىپ ءجۇر! مەنى كۇرەسكە ءتۇسىپ، جۇرەگىن كىر شالدى، ەندى بەتىن قاراتۋ وپ-وڭاي دەپ قوڭىرسىپ وتىرعانىڭ با؟» دەدىم. ول، «جوق بيعا ءتىپتى دە ولاي ەمەس، ءسىزدى جازىقسىز كۇرەسكە تارتقانىنا بۇل پارتيادان جۇرەگىم قارايىپ بارادى!» دەپ مەنى قولپاشتاي قالدى. سونسوڭ مەن دە تىلدەۋدى قويىپ، ۇزاعىراق تۇسىنىك بەرگەنمىن. ال، قۇلجان بۇل جالانى ماقۇلبەكتىڭ كىنەشكەسىنەن ۇرلاپ الدى ما، ءيا، ماقۇلبەك قۇلجاننىڭ قولىمەن وت كوسەيتىن ادەتى بويىنشا سەن اشكەرەلە دەپ ءوزى ايتىپ بەردى مە، ول جاعىن بىلمەيمىن. ايتەۋىر ماقۇلبەك ماعان وسىنى سويلەگەندە قۇلجان جوق بولاتىن. ناقتىلى احۋال ءدال وسىلاي!
وسى جاۋابىم اياقتاي كەلە زالداعى ەكى مىڭ ەر-ايەل شاڭقىلداسىپ-داڭعىرلاسا جونەلدى. ءوز ارالارىندا قايشىلىق پايدا بولا قالعانىن عانا بايقادىم. سوزدەرى ۇعىلمادى. الدىڭعى قاتاردا وتىرعان گۇلنيسانىڭ بىرەۋلەرىمەن ايتىسا كەتكەن ءسوزىن دە ۇعا المادىم.
- اكەتىڭدەر مىنانى!- دەپ جاۋباسار مەنى اۆچاركالارىنىڭ الدىنا سالىپ ايداتىپ جىبەردى. تىم اۋىرلاپ قايتتىم. كۇن باتىپ بارادى ەكەن. ەكى-ءۇش كۇننەن بەرگە كۇرەستە ىڭعاي تۇرەگەپ تۇرعانىم، سانىمدى سىرەستىرىپ، قورعاسىنعا اينالدىرعانداي. وعان اۋىر جالالار قوسىلىپ، دىڭكەلەتىپ تاستاپتى. اباقتىعا جەتە قۇلاپ، ۇيىقتاپ كەتىپپىن. تاماقتىڭ قاي ۋاقىتتا كەلگەنىن بىلمەيمىن. ءتۇن ورتاسىندا شالا-شارپى جەپ، قايتا قۇلاپپىن. تاڭەرتەڭ ەرتە كەلگەن شايدى زورلاپ، تويا ءىشتىم. بۇگىنگى كۇرەستىڭ ەرەگەسپەن شيرىعىپ، ءتىپتى قاتال جۇرگىزىلەتىن قيسىنى بار ەدى. سونى ويلاعاندا دەنەم دە شيرىعىپ، قايتا شيراي قالدى. جالاقورلار الدىندا شارشاعانىمدى ءبىلدىرىپ مويىسام، مويىنداعاندىق بولىپ كورىنبەي مە!...
ساحناعا تاعى دا ۇراندى جۇدىرىقتار استىنان تىك ورلەپ شىعىپ، زال رايىنا شولا قارادىم. الدىڭعى قاتاردا وتىراتىن گۇلنيسانىڭ شىرايى ماعان بارومەتر سياقتى، جاۋباسارلاردىڭ كەشە كەشتەگى وزدەرىنە تۇسىرگەن قىسىمىن، جاۋتاڭداي قاراپ، اۋىر كىربەڭدى قاباقپەن سەزدىردى. سويتسە دە ميىعىنان جىميىپ قانا قويىپ، تومەن قاراپ الدى. ەشتەڭە ەتپەس دەگەنى ءتارىزدى.
جاۋباسار بۇگىنگى جيىندى بۇرىنعىدان دا كۇشەپ شاڭعىرلاپ باستادى. كەشە كەشكى جيىندا كوپ سويلەگەن بولسا كەرەك، ءۇنى قارلىعىپ، تارعىلدانىپ قالىپتى. ءتىپتى زورلانا شاڭعىرلاسا دا كەي ءسوزى سىبىرلاپ شىقتى: «...بۇل توڭمويىن كەرى توڭكەرىسشى الىنەن اسىپ كەتتى. قازىرگە دەيىن ءبىر ماسەلەسىنە دە مويىندامادى. فاكتكە قۇرمەت ەتىپ، مويىنداۋ ورنىنا مويىنىمىزعا ءمىنىپ، كوپشىلىككە كەرىسىنشە ۇگىت جۇرگىزۋمەن بولدى. ءتىپتى، پارتيانى جالاقور ەتىپ كورسەتۋگە دەيىن جەتتى. مۇنى شورت شەكتەۋ قاجەت! سوندىقتان كۇرەس تاكتيكامىزدى بۇگىننەن باستاپ وزگەرتتىك. مۇنان سوڭ بىرمە-ءبىر جاۋاپ المايمىز. اشكەرەلەۋشى جولداستار ناق-شىن فاكتتىڭ ءوزىن عانا ورتاعا قويا بەرسىن. جاۋاپتى سوڭىنان بىراق الامىز. سوندا دا ءبىر-ءبىر سويلەمنەن ارتىق سويلەۋىنە رۇقسات ەتىلمەيدى. جاۋلىق ەتۋشىگە ارينە ءبىز دە جاۋ!» - جاۋباساردىڭ كوپ سويلەگەن جويىمپاز نۇسقاۋىنىڭ مازمۇنى وسى بولدى.
سويلەۋدى تالاپ ەتكەن «اشكەرەلەۋشىلەر» شۋ ەتە ءتۇستى سوڭىندا. بۇگىنگى ءتىپتى كوبەيىپ كەتىپتى. سونشالىق كوپ كوتەرىلگەن قولدىڭ نەمدى اشكەرەلەيتىنىنە تاڭدانا قارادىم. «ءبارىنىڭ دە جالاقورعا اينالعانى ما؟»... ءسوز ماقۇلبەككە بەرىلدى.
- قۇلجان جولداس، بۇل كەرى توڭكەرىسشىدەن ءالى دە قورقاتىن كورىندى. اشكەرەلەرلىك فاكتتىڭ كوبىن تاستاپ كەتتى، -دەپ كۇلە جەتتى ماقۇلبەك. - ەي، ءتۇزۋ تۇر! - اياعىمدى قاعىپ جۇپتاستىردى دا اشكەرەلەۋشىلەردىڭ ميكرافونىنا بارىپ سويلەدى. - الدىمەن ايتىپ قويايىن، بيعابىل مىرزاعا مەنىڭ ەشقانداي ءوشتى--قاستىعىم جوق. ءتىپتى، قىزمەتكە العاش ورنالاسۋىما كومەگى تيگەندىكتەن اعا-اعالاپ قۇرمەتتەپ كەلدىم. بىراق، وسى «قامقورىمنىڭ ماقساتى بۇزىق ەكەن: مەنىڭ جوعارى تاپتان شىققاندىعىمنان پايدالانىپ، ءوزىنىڭ پارتياعا قارسى قۇرالىنا اينالدىرماق ەكەن. بىراق، مەن، جۇڭگو كومپارتياسىنىڭ نۇسقاۋىنان باسقا نۇسقاۋدى قابىل المادىم. بيعابىل مىرزاعا قاستىق ىستەپ، جالا جاپپاق ەمەسپىن. تەك ونىڭ كەرى توڭكەرىستىك قيمىلىنان شەكارامدى بولەمىن. ءاليا مەن قۇلجان جولداستاردان داندەگەن اۋزىمەن «جالاقور» قالپاعىن كيگىزسە كيگىزە بەرسىن، توڭكەرىس جولىندا جاۋ قولىنان قازا تاپسام دا ارمانىم جوق، بارىمدى پارتياعا ارنادىم! بيعابىلدىڭ مەن اشكەرەلەيتىن ءبىرىنشى ماسەلەسى: قۇلجان ايتقان ءوز ۇيىندەگى كەشكىلىك وتىرىستا، «تاريحتا قاي پاتشا ماعان تابىنىڭدار دەپ تابىندىرىپ ەدى، ەمەۋرىنىمەن-اق تابىندىرا بەرمەۋشىمە ەدى» دەگەن! «تابىندىرما دەسەڭ، ءوزىڭدى تامۇقتان كورەسىڭ» دەگەن كۇلدىرگى ءسوزى تاعى بار. بۇل دا جالا ما؟
- ەي كەرى توڭكەرىسشى، جازىپ ال!- دەپ جاۋباسار ەندى ماڭقىلداپ اقىردى.
- شىن فاكت تۇسكەندە جازارمىن!
- ءامماسىن جازاسىڭ!- ايعايكوك وسى سوزىمەن بۇيىردى دا حاتشىدان قاعاز اكەلىپ بەرىپ، ورىندىققا يىعىمنان باسا وتىرعىزدى. - ۇمىتىپ قالساڭ نە دەپ جاۋاپ بەرمەكسىڭ! پارتيا ەشكىمگە جالا جاپقىزبايدى. جالا دەيتىن ءسوزىڭ ەندى اقپايدى جۇمو![3]
- مۇنشالىق مول جالا قالاي اقپاسىن، ادىلەتشىل پارتكومعا سارقىراپ تۇرىپ جەتەر!- دەپ سالدىم دا وتىرعىزعان سوڭ اياعىمدى دەمالدىرۋ ءۇشىن جازا بەردىم. ماقۇلبەك شۇبىرتا بەردى مەنىڭ «قىلمىسىمدى».
- ەكىنشى ماسەلە جانە سول وتىرىستا: «قۇرمەتتەۋدى شەگىنەن اسىرىپ جىبەرسە، قۇلشىلىق بولادى. شەگىنەن اسىرا جەگەن بال دا - ۋ» دەگەن. بۇل، ءبىزدىڭ ماۋجۋشيدى قۇرمەتتەۋىمىزدى شەكتەۋ ءۇشىن شاشقان ۋى!... ءۇشىنشى ماسەلە: پارتيا مەن ماۋجۋشيدى جاقتاۋشىلاردى بيعابىل دايىم «ارامزا» دەپ اتايدى. «حالىقتىڭ اراسىنا كىرىپ العان ارامزا»، «وسى تابىنىپ جۇرگەندەر تۇگەلىمەن ارامزا» دەگەن!... ءتورتىنشى ماسەلە: بيعابىل توبى ساياسي تالقىعا، ساياسي ۇيرەنۋگە بۇتىندەي قارسى! ۇيرەنىپ جاتقان ساياسي دوكلاتتى دا تالقىلاۋدان شەكتەيدى! بەسىنشى ماسەلە: ءسايدانىڭ ۇستىندەگى كۇرەستەن قايتقانداعى، بۇزىق سوزدەردى العاش باستاعان بيعابىل بولاتىن: «ءسايدا شىركىن قىز بولىپ قالىپتى، اتتەڭ ەركەك بولسا، جاۋباساردى قىرىق تەسىككە اينالدىرىپ جىبەرەر ەدى» دەگەن. جاۋباسار جولداس پارتيامىزدىڭ ەڭ قاھارمان قورعاۋشىسىنىڭ ءبىرى. دەمەك، جاۋباسار جولداسقا قاراتىلعان قارسىلىق، كومپارتياعا قاراتىلعان قارسىلىقتان باسقا ەش نارسە ەمەس! التىنشى ماسەلە: بيعابىل ماعان «ءماۋجۋشيدى قۇدايدان دا بيىككە كوتەردىڭ» دەپ بىرنەشە رەت ۇرىسقان!... ال بيعابىل مىرزا، قۇلجان ەكەۋىمىزدى «شايتان مەن ديۋ» دەپ قوساقتاۋشى ەدىڭ، قانە جىن-شايتان كىم ەكەن، ەندى دە مويىندامايمىسىڭ!
ماقۇلبەكتىڭ بۇل سوزىنە اكتيۆتەر تاعى دا دۋ كوتىرىلىپ، ۇرانداتا جونەلدى دە زالدى ءۇيىرىپ اكەتتى. بۇل رەتكى «جوعالسىندارى» كۇلىمدى كوككە ۇشىراتىنداي، دۇلەي بورانشا بۋىرقاندى ماعان. تارعىل داۋىسىنا ەكى قولىن بىردەي قوسىپ جاۋباسار ارەڭ توقتاتتى ارزان ەرەۋىلدى.
- مەن اشكەرەلەيتىن جەتىنشى ماسەلە،- دەپ جالعاستىردى ماقۇلبەك. - شىنجاڭ ينستيتۋتىنداعى بۇزىق وقۋشىلار بىلتىر كۇزدە اۆتونوم رايونىمىزدىڭ رايىسىن قولعا الماق بولىپ، قورشاۋعا دەيىن جەتىپ قۇتىردى. سول ەرەۋىل باستان-اياق وسى كەرى توڭكەرىسشىنىڭ نۇسقاۋىمەن كوتەرىلگەن! بۇل فاكت ءتىپتى كوپ: بىلتىر وڭتۇستىككە قىزمەتكە بولىنگەن ستۋدەنتتەردى «بۇل، سەندەردى قىزمەتكە بولگەندىك ەمەس، جەر اۋدارىپ جازالاعاندىق» دەپ قۇتىرتىپ، وزىنە قولشوقپار ەتىپ الدى. ءسويتىپ، كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمىن كۇندىز-ءتۇنى كەڭەيتۋمەن بولدى. «بلوكتاس - ۇيىمداستارىنا جيىن اشاردا مەنى قۋىپ جىبەرەدى» دەپ قۇلجان جولداستىڭ ايتقانى ىپ-راس. مەنى دە ءبىر جاققا جۇمساعان بولىپ، تالاي رەت قۋعان. قاپاس باستاتقان بىرنەشە بۇزىعى جينالعان ءبىر كەشتە مەنى، جۇمساعان جۇمىسىنا بارماي، تەرەزەسىنىڭ سىرتىنان تىڭداپ تۇرا قالدىم. ولارعا بىردەمەسىن كۇبىرلەپ سويلەپ كەلىپ، «كومپارتيانى قۇلاتۋ ءۇشىن ىشتەرىنە كىرىپ الىپ ارەكەتتەنسەڭدەر عانا جەڭەسىڭدەر!» دەگەنى انىق ەستىلدى. وقۋشىلارعا ءشاشىپ جاتقان بۇل ۋىنا شىداماي، ءبىر سىلتاۋمەن ۇيىنە قايتا كىرىپ باردىم. «جەتى اكەسىن جەزدەي قاقتاپ سايراڭدار» دەپ كەلىپ، مەنى كورە قويعان بۇل سايقال، كەرى توڭكەرىسشى وسيەتىن وزگەرتە قويدى: «ماركسيزم-لەنينيزمگە تاباندى بولىڭدار!» دەي سالدى....
ماقۇلبەكتىڭ بۇل «فاكتىن» قوستاپ سويلەمەككە جارىسا داۋىستادى ءاليا مەن قۇلجان. جاۋباساردىڭ رۇقساتىن الا بۇلتىڭداپ، قۇيقىلجي جۇگىرگەن ءاليا ساحناعا القىنا جەتىپ سويلەدى.
- مەن... بۇل جولى... ماقۇلبەك جولداستىڭ... الگى فاكتىنە قوسىمشا بولاتىن فاكتىمدى عانا... ايتامىن... باسقاسىن كەيىن... بيعابىل كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمىن كەڭەيتىپ جۇرگەن سول شاقتا ماعان دا سول امالىن ىستەتكەن: ءبىر كەشتە ۇيىنە ەرتە كەلىپ وتىرعان ىنتىقباي مەن كۇلاننىڭ ۇستىنە ءبىر توپ سىرلاستارى كەلىپ قوسىلىسىمەن مەنى قارسى ۇيىنە جەتەكتەپ شىعىپ اراق قۇيدى. ءوزى دە ىشكەن بولىپ مەنى زورلاپ ماس قىلىپ تاستادى. مەن ماستىقتا ۆەلوسيپەتىمدى جەتەكتەپ ۇيگە قايتامىن دەپ شىعىپ، اداسىپ كەتىپپىن... ھ-ھ-ھ...حيق - ءاليا كۇلكىدەن ارەڭ تيىلىپ سويلەدى. «وسى نامىسسىزدى الامىن دەپ تە شاتىلىپپىن-اۋ!» دەگەن جيرەنىشپەن تىجىرىنا جازدىم ءاليانىڭ «فاكتىن». - سودان اداسىپ ءجۇرىپ ەسىمدى جيعاندا تاڭ اعاردى. بيعابىلدىڭ ۇيىنە قايتىپ كەلسەم، ءبىر توپ كەرى توڭكەرىسشى ءالى وتىرىپتى. بيعابىل مەن ىنتىقباي كەزەك سويلەپ وتىر ەكەن. تەرەزەسىنەن ءبىراز تىڭدادىم دا، ءوزىم كورىنىپ قالاتىن بولعان سوڭ قايتىپ كەتتىم. سونداعى تاڭ اتقانشا سويلەسكەن سوزدەرىن وزدەرى اشكەرەلەسىن!
- ونداعى سوزدەرىن وزدەرى مويىنداماسا، كەيىن اشكەرەلەرسىز!- دەپ جاۋباسار ءاليانى قايتاردى دا قاتەرلى ءبىر ءسوز باستادى. - كەرى توڭكەرىسشى بيعابىل ۇيىمىنىڭ قالاي قۇرىلعانىن، نە ىستەمەك بولعانىن جاۋدىڭ ەندى وزدەرىنە سويلەتەمىز!- دەي سالا ءبىر بۇيىرگە قاراپ يەگىن كوتەرىپ قالدى. ول قاراعان ىرگەدەن نۇرالى تۇرەگەلگەندە جۇرەگىم زۋ ەتە ءتۇستى. «سايداعا ەركەكتىك بىتە قالسا، جاۋكەڭە سەنىكى توڭكەرىس، سەنىكى توڭكەرىس دەگىزەر» دەگەن قالجىڭى ۇستالعاننان بەرى نۇرالىنى قىسىپ-قيناپ تەكسەرىپ جاتقانى ءمالىم ەدى. سونىمەن قورقىتىپ، بۇتىندەي جوققا مويىنداتقانىن تۇيسىنە قالدىم. «شىن جالاقورلاردىڭ جاۋلىعىنان مىنا قورقاقتىڭ جاۋلىعى قيىن بولار-اۋ، بۇل ءبىزدىڭ ىسىمىزگە قاتىناسقان بەينەمەن بىلجىرايدى-اۋ ەندى!» دەپ قاۋىپتەندىم.
ساحناعا تىم سۇرقسىز ءىلبىپ شىعىپ، اشكەرەلەۋشى ورنىنا تۇقىرا كەلىپ توقتادى نۇرالى. بۇيرا شاشى ۇيپا-تۇيپا. ءتىپتى جىڭىشكەرىپ كەتكەن ۇزىن مويىنى ۇزىلەردەي تومەن سوزىلىپ، جۋان باسىن ورەدەگى اسقاباقشا سالبىراتىپتى. جاۋباسار قاسيەتتى دۇعالارىن، «مويىنداۋشىلارعا كەڭشىلىك، توڭمويىنعا قاتالدىقتان» باستاپ شۇبىرتىپ جىبەرىپ، قىسقاشا نۇسقاۋ بەردى.
- كەرى توڭكەرىسشى بيعابىل ۇيىمىنىڭ تىرەكتى مۇشەسى بولىپ كەلگەن نۇرالى اقيقاتقا قايتتى. بۇگىن قىلمىسىن كوپشىلىك الدىندا تانىپ، تولىق اشكەرەلەۋگە شىقتى. بۇعان قاتتى پوزيتسيا قولدانباڭىزدار! ەگەر قايتا اينىسا، كورگىلىكتى سونان سوڭ كورەدى! ال، ءسوز بەردىك!
نۇرالى جانقالتاسىنان بىرنەشە بەتتىك قاعازىن الىپ، قالتىراتا وقىدى.
- كەرى توڭكەرىستىك بۇل ۇيىمعا مەن 57-ءشى جىلى جاز باسىندا تارتىلدىم. بيعابىل تارتقان. وڭتۇستىككە جەر اۋدارىلاتىن ستۋدەنتتەردىڭ ءحالىن، ىلە وبلىسىنىڭ مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ جولىنىڭ بۋىلعاندىعىن مىسالعا الا سويلەپ كەلىپ، ۇيىمنىڭ ەڭ جوعارى ماقساتىن بيعابىل ماعان بىلاي تۇسىندىرگەن: «قازاقتىڭ ءۇش ەلدەگى ءۇش وتاۋىنىڭ باسىن قوسىپ، قازاقتىڭ تاۋەلسىز دەربەس مەملەكەتىن قۇرامىز» دەگەن!...
نۇرالى «اشكەرەلەۋ» ءسوزىن وسىلاي باستادى دا «ۇيىمىمىزدىڭ، بيعابىل جاساعان پروگرامماسى» دەگەن اتاۋمەن ءۇش-ءتورت تارماقتى بىردەمەسىن شۇبىرتا وقىدى. سوڭعى تارماعىن، «ۇيىمنىڭ راسحودى كىتاپ ماگازيندەرىنەن كىتاپ ۇرلاپ ساتۋ جولىمەن قامدالادى. بۇل مىندەتتى وقۋشىلار ورىندايدى دەپ وقىدى نۇرالى ءوز قاعازىنان.
- ەي، «جالپى ۇرلىق جولىمەن قامدالادى» دەگەن ءسوز ەدى عوي!- دەپ مۇنى جاۋباسار وسى «اشكەرەلەۋ» ۇستىندە زەكىرىپ تۇزەتتى.
نۇرالى سونسوڭ ۇيىمنىڭ باستىعىن، ورىنباسارلارىن، ۇيىمداستىرۋ «ءۋازىرىن»، ۇگىت-ناسيحات «ءۋازىرىن» تۇراقتى باسالقالارىنىڭ اتتارىن شۇبىرتا اتادى. وقىپ بولىسىمەن اكتيۆتەر ۇدەرە تۇرەگەلىپ، «جوعالسىننىڭ» استىنا الا، ۇرانداتا جونەلدى. ءوزىم دە تۇرەگەلىپ اڭىرا قاراپ قالىپپىن. اتى اتالعان «ۇيىمداستارىم» مەنىڭ جايىمدى بىلەتىن جۇرتشىلىق تۇگەل اڭقيدى ماعان قاراپ. مىڭداعان كوزدەر تۇگەل بادىرايىپ، جارقىراي ءتۇستى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، ءسويتىپ، «جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى». مىنا الىپ جەرشارىن تىرناقتارىمەن جارىپ، ەڭ «تۇبىنەن» تاجال قاسقىر تاۋىپ شىعارعان ساپتاستارىڭىزدىڭ كەرەمەتىنە ساقىلداپ-اق كۇلگەن شىعارسىز. بۇل اشكوز تىك قۇلاق جەر بەتىندە ءتىرى قىلمىس قالدىرار ما، ءسىز قۋانباي كىم قۋانباق!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] ماۋزىدۇڭ ءسوزى.
[2] ۇيعىر باقسىلارىنىڭ «جىن شاقىرۋ» داعى ءسوزى.
[3] جۇمو (ۇيعىرشا) - «ۇعىپ قوي، ءبىلىپ قوي» دەگەن ەسكەرتۋ ماعىناسىنداعى ءسوز.
