الماتى ءدۇبارالاردىڭ ورداسىنا اينالدى

«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ وقىرمانى بەسزاكىر قۇرالباەۆ اعامىز رەداكتسياعا حابارلاسىپ، ءجون سۇراسقان سوڭ: «قازاق جازۋشىلارى قايدا قاراپ وتىر؟»، – دەگەن سۇراقتى توتەسىنەن قويدى. قاپەلىمدە نە دەرىمىزدى بىلمەدىك. – «جولىعايىق. سوندا تۇسىنەسىڭ نە ايتپاعىمدى»، – دەدى اڭگىمەنى ۇزارتپاي.

№62 شونا سماحانۇلى اتىنداعى مەكتەپ

شونانىڭ جولىن جالعار ەشكىم جوق پا؟

قاڭتاردىڭ ورتاسى بولاتىن. ەلدەگى كۇردەلى شاقتىڭ ەكپىنى سايابىرسىعانىمەن، جۇرت كوڭىلىنەن كىربىڭ، كۇدىك، ۋايىم تارقاماعان. ءالى دە سول كەپتەن تولىق ارىلعان جوقپىز. ۋادە بويىنشا اعامىزدىڭ جۇمىس ورنىنا باردىق. اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ، تاعى دا بۇرىنعى سۇراعىن قايتالادى.
– قازاق جازۋشىلارى قايدا قاراپ وتىر؟! تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. ەل ءوزىنىڭ زيالى قاۋىمىنا سەنەدى. ءبىزدى باستاسا، جول كورسەتسە، ەلىمىزدە بولىپ جاتقان باسسىزدىقتارعا توقتاۋ سالسا دەپ ويلايدى. زيالى دەسە، ەلدىڭ ويىنا الدىمەن قالامگەرلەر ورالادى. سوزگە توقتايتىن حالىق ەدىك قوي. كەشەگى قىرعىندا جۇرتشىلىق ەشكىمدى تىڭدامادى. تىڭداعىسى كەلمەدى. ويتكەنى، ەشكىمگە سەنبەيدى. زيالىلارىمىزدىڭ ەل الدىندا بەدەلى قالماعان. سونىڭ كەسىرى…

بەسزاكىر قۇرالباەۆ

وقىرمان قاۋىم بۇل كىسى كىم بولدى ەكەن دەپ ويلايتىن شىعار. ينجەنەر-تەحنولوگ بەسزاكىر قۇرالباەۆ ۇزاق جىلدار بويى الماتى اۋىر ماشينا جاساۋ زاۋىتىندا ەڭبەك ەتىپ، قاراپايىم جۇمىسشىدان زاۋىت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارلىعىنا دەيىن كوتەرىلگەن. ەگەمەندىك العان سوڭ «تورە» اتتى جەكە كومپانيا اشىپ، جۇزدەگەن ادامدى جۇمىسپەن قامتىعان. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە كۇردەلى ينجەنەرلىك جۇمىستاردى قولعا الىپ، ءبارىن ابىرويمەن اتقارعان. سونىڭ ءبىرى – ەڭ العاشقى تالگو-ۆاگوندارىن الماتىدا قۇراستىرعان بەسزاكىر اعامىزدىڭ زاۋىتى بولاتىن. الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنان تورە اۋىلىن قۇرىپ، شەتەلدەگى قانداستارىمىزدى كوشىرىپ اكەلىپ، 64 وتباسىن باسپانامەن، جۇمىسپەن قامتىعان مەتسەنات­تاردىڭ ءبىرى.

– سەن مەنىڭ نە ايتپاعىمدى ءتۇسىنىپ وتىرعان جوقسىڭ عوي، ءيا؟ – دەيدى بەكەڭ ازدان سوڭ. جۇزىندە الدەبىر ۋايىم بار. – كەشەگى قىرعىننىڭ سەبەبى كوپ قوي. سونىڭ ءبىرىن ايتايىن. الماتى – ءدۇبارا جۇرتشىلىقتىڭ ورداسىنا اينالدى. ەلدىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ، قالاي كۇن كورىپ جاتقانىن ەشكىم بىلمەيدى… رۋحاني-مادەني بىرتۇتاستىق جوق. اسىرەسە، ءتىلى مەن ءدىلى، ءدىنى بۇتارلانىپ كەتكەن. مەنى ءبىلىم سالاسىنداعى جاعداي قاتتى تولعاندىرادى. قولىما تۇسكەن اقپارات بويىنشا، بۇگىنگى كۇنى الماتىدا 202 مەكتەپ بار ەكەن. سونىڭ 60-ى ­قازاق مەكتەبى. تۇسىنەسىڭ بە، بار-جوعى الپىس. 90-داي ورىس مەكتەبى، 50-گە جۋىق ارالاس مەكتەپ بار ەكەن. ارينە، بۇل ناقتى اقپارات بولماۋى مۇمكىن. ءوزىڭ انىقتارسىڭ. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىن وتكىزدىك. ەركىندىك تاڭىن اتىرعان الماتىداعى جاعداي وسى. الماتى قازاقىلانباسا، ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىنەن كوشىپ كەلگەندەردى وگەيسىتىپ، ءوز تىلىندە قارسى الماسا، ءبىلىم سالاسىنداعى ۇلتسىزداندىرۋ توقتاماسا، ءبىز ەشقاشان وڭالمايمىز. بىلىقتىڭ كوبى وسى ارالاس مەكتەپ دەگەننەن شىعىپ جاتىر. ارالاس مەكتەپ نە ءۇشىن كەرەك؟ ودان ءبىلىم العان بالالار نە ورىس، نە قازاق ەمەس، ءدۇبارا بولىپ شىعادى. رۋحى، تاربيەسى، مادەنيەتى جارماق سەكىلدى بۇتارلانىپ تۇرادى. ەلۋدەن ارتىق ارالاس مەكتەپتى نە قازاق، نە ورىس مەكتەبى ەتىپ قايتا قۇرۋ كەرەك. قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كوبى قالانىڭ شەتكى اۋداندارىندا. بالا سىيمايدى. وقۋشى كوپ، شاڭىراقتاعى ءبىر مەكتەپتە 30-دان كوپ 1-سىنىپ اشىلعانىن وقىعان شىعارسىزدار. ونداي جاعدايدا ءبىلىم ساپاسى قايدان بولسىن؟! سوندىقتان اتا-انالار امالسىز بالالارىن ورىس نەمەسە ارالاس مەكتەپكە بەرۋگە ءماجبۇر. ماعان قازاق مەكتەبى الىس ءارى بالا كوپ بولعاندىقتان، بالالارىن ورىس مەكتەبىنە بەرگەنىن تالاي تانىستارىم ايتتى. ولاردىكى سىلتاۋ ەمەس. ەگەر ءۇيىنىڭ ىرگەسىندە قازاق مەكتەبى بولسا، ولار بالالارىن سۇيرەلەپ ورىس مەكتەبىنە بارماس ەدى. مەملەكەتتىك ءتىلدى تۇعىرىنا قوندىرۋ ءۇشىن ارالاس مەكتەپتەردى جابۋ كەرەك!

بەسزاكىر مىرزا بۇدان كەيىنگى اڭگىمەسىن ارىدەن تولعادى. 1986 جىلدىڭ مامىر ايىندا بەلگىلى قالامگەر، ساتيريك شونا سماحانۇلى ەلدى جيناپ، ءۇيدى-ءۇيدى ارالاپ: «الماتىدا جالعىز قازاق مەكتەبى بار. بۇل – قازاق حالقىنا جاسالعان قيانات» دەپ باستاما كوتەرىپ، الماتى قالاسىنان قازاق مەكتەبىن اشۋدى قولعا الادى. سول كەزدە الماتى اۋىر ماشينا جاساۋ زاۋىتىنىڭ ينجەنەرى بولىپ قىزمەت ەتىپ جۇرگەن بەسزاكىر قۇرالباەۆ اعامىز دوسى، جۋرناليست قۇدياربەك اعىباەۆتىڭ ايتۋىمەن شونا سماحانۇلىمەن تانىسادى. سۋرەتشى قالقامان تىلەۋحانوۆ، جۋرناليست باتىرحان دارىمبەت، ادەبيەتتانۋشى-عالىم ەدىل تۇرسىنوۆ قاتارلى بەلسەندى توپ تىزە قوسىپ، كۇن-ءتۇن دەمەي جۇرتشىلىقتى ۇگىتتەيدى. سول جىلى كۇزدە تولە بي كوشەسىنىڭ بويىنداعى تاستاق بازارىنىڭ ماڭىنان №62 مەكتەپتى قازاق مەكتەبى ەتىپ قۇرادى.

– قازاق مەكتەبىن قۇرۋ ءۇشىن قالاداعى قازاق وتباسىلارىن، بازارلاردى، ادام كوپ جينالاتىن جەرلەردى ارالاپ، قول جيناپ، بىرىگىپ جۇمىس ىستەدىك. كەيبىر اتا-انالار ءبىزدىڭ ءۋاجىمىزدى تىڭداپ، ەڭبەگىمىزدى قولداپ، كوزدەرىنە جاس الدى. ەندى كەيبىرى «بۇل باستامادان تۇك شىقپايدى، قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم بولمايدى، ونىڭ كەرەگى جوق» دەپ قارسى شىقتى. «ۇلتشىل» دەپ سىرتىمىزدان وسەكتەگەندەر دە تابىلدى. بىراق ءبىزدى قولداعاندار كوپ ەدى. ءتىپتى قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىر مەكتەپكە سىيمايتىن مىڭداعان بالا تىزىمدەلدى. اقىرى تامىز ايىندا №62 مەكتەپ بىزگە بەرىلدى. بۇل مەكتەپتە ەكى اۋىسىممەن 400-دەي بالا وقىدى. اتا-انالار «ءبىزدىڭ بالالارىمىز وقي الماي ما؟» دەپ رەنىشتەرىن ءبىلدىرىپ، جىلاپ-سىقتاعانىن كوردىك. كۇزدەن باستاپ ءوز بالالارىمىزدى سول مەكتەپكە اۋىستىردىق. مەكتەپتىڭ قۇرال-جابدىعىن ءوزىمىز جاسادىق. ۇيدەن پارتا، ورىندىق تاسىدىق. مەكتەپتىڭ العاشقى 24 تۇلەگى تۇگەلدەي وقۋعا ءتۇستى. ونىڭ تورتەۋى كەيىن «بولاشاق» ستيپەندياسىنىڭ يەگەرى اتاندى. ءبىز وسىلاي «قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم بولمايدى» دەگەندەردىڭ ءسوزىن ناقتى ناتيجەمەن جوققا شىعاردىق. الماتىداعى قازاق مەكتەبىنىڭ كوبەيۋى وسىلاي باستالىپ ەدى. سودان بەرى 35 جىل ءوتتى. الماتىدا قازاق مەكتەبى ءالى از. ارالاس مەكتەپتەردى قازاق مەكتەبى ەتىپ وزگەرتۋگە ەشكىم قارسى بولمايدى. تەك نيەت كەرەك. مىنا ءجۇرىسىمىز شونا سماحانۇلىنىڭ رۋحىنان ۇيات! قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ىشىنەن شونا اعامىزدىڭ ءىسىن جالعاستىرار ەشكىم جوق دەگەنگە سەنگىم كەلمەيدى. ءتىل ءۇشىن شىرىلداپ جۇرگەن ازاماتتار كوپ. سولار ەڭ الدىمەن وسى ماسەلەنى قولعا السا، ءبىز كومەكتەسۋگە ءازىرمىز. ءوز باسىم حالىق الدىندا بەدەلى زور، اۋزى دۋالى دۋلات يسابەكوۆ، سماعۇل ەلۋباي سەكىلدى اعالارىما سەنەمىن. مەنىڭ ويىمدى قولداپ، ەلگە ءۇن تاستار دەگەن ءۇمىتىم زور. قازىر الماتى قالاسىنىڭ اكىمى بولىپ ەربولات دوساەۆ كەلدى. جۇرت الدىنداعى بەدەلىن تىكتەۋدىڭ امالى – ارالاس مەكتەپتەردى قازاق مەكتەبىنە اينالدىرۋ ەكەنىن ول دا ءتۇسىنۋى كەرەك. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى ارقىلى قالامگەرلەر مەن زيالى قاۋىمعا ءارى بارشا جۇرتشىلىققا «ارالاس مەكتەپتى جابايىق» دەگەن ۇسىنىس ايتقىم كەلەدى. 30 جىل قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل ەتە الماۋىمىزدىڭ سەبەبى – ەنجارلىعىمىز، بويكۇيەزدىگىمىز. سونىڭ زاردابىن قاڭتاردا تارتتىق. ەندى كەشەۋىلدەتسەك، بارىنەن كەش قالامىز، – دەپ اياقتادى ءسوزىن بەسزاكىر اعامىز.

ايتا كەتەيىك، 1991 جىلى الماتىدا قازاق مەكتەپتەرىن اشۋعا ۇيىتقى بولعان ءارى وسى مەكتەپتىڭ اشىلۋىنا تىكەلەي ءوزى باستاماشى بولعان №62 مەكتەپكە ساتيرا ساربازى شونا سماحانۇلىنىڭ اتى بەرىلدى.

ستاتيستيكالىق مالىمەت

رەداكتسيا قالالىق ءبىلىم باسقارماسىنا ارنايى سۇراق جىبەرىپ، ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر الدى. قاڭتارداعى وقيعا كەزىندە قالالىق اكىمشىلىكتە ورنالاسقان ءبىلىم باسقارماسىنىڭ كومپيۋتەرلەرى ورتەنىپ كەتكەندىكتەن، كەيبىر مالىمەتتەر (ورىس مەكتەپتەرىندە قانشا قازاق بالاسى وقيدى، ولاردىڭ جاس ەرەكشەلىگى قانداي؟) تولىق ەمەس ەكەنىن ەسكەرتتى.
قالادا 207 مەملەكەتتىك جانە 88 جەكەمەنشىك مەكتەپ بار. قازاق مەكتەبى – 70, ورىس مەكتەبى – 64, ۇيعىر مەكتەبى – 3. ارالاس مەكتەپتىڭ سانى – 70.
وسى مەكتەپتەردە 300 مىڭنان استام بالا ءبىلىم الادى.

ارالاس مەكتەپ بولمىسىمىزعا قارسى

دۋلات يسابەكوۆ، جازۋشى:

- ارالاس مەكتەپتى بىتىرگەن ادامداردىڭ ساناسى دا «ارالاس» بولادى. ولاردىڭ قاي توپقا جاتاتىنىن بىلمەيسىڭ. بۇل كادىمگى مورگينالدار سياقتى بولىپ شىعۋى مۇمكىن. سودان قورقامىن. ارالاس مەكتەپتى نە ءۇشىن سالىپ جاتىرمىز؟ مەكتەپكە بولىنەتىن قارجىنىڭ ازدىعىنان با، الدە مۇنىڭ ار جاعىندا تۇستىكتەگى كورشىنىڭ مۇددەسىنە «قولجاۋلىق» ساياسات بار ما؟ مەنىڭشە، بار سياقتى. قازاق، ورىس مەكتەپتەرىن جەكە-جەكە اشا بەرسىن، بىراق ارالاس قىلۋ ءبىزدىڭ بولمىسىمىزعا مۇلدە قارسى.
قازاق مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىققان بالالاردىڭ ۇلتىنا، تىلىنە، دىلىنە كوزقاراسى ارالاس مەكتەپتە وقىعان بالالارعا قاراعاندا باسقاشا بولادى. ويتكەنى، ولار – قاي قىزمەتتە وتىرسا دا، قازاق تىلىندە ويلانادى، سول تىلدە ءتۇس كورەدى، قازاقتىڭ قامىنا، بولاشاعىنا ەش ۋاقىتتا بەي-جاي قاراي المايدى.

مەملەكەتتىڭ قارجىسى قانشا مەكتەپ سالامىن دەسە دە جەتەدى. باياعىدا داريعا نازارباەۆا شىمكەنتكە بارىپ: «سىزدەر بالانى كوپ تۋاسىزدار، ءبىز مەكتەپ سالىپ ۇلگەرمەي جاتىرمىز… شارشادىق»، – دەپ ايتىپتى. بۇل نە ساندىراق ءوزى؟ بۇل – «ءدۇبارا مەكتەپتىڭ» ناتيجەسى. مەن 2014 جىلى انگليادا «وكپەك جولاۋشىنى» قويىپ،­ پرەمەرادان سوڭ «BBC» تەلەارناسىنان ەفيرگە شىعاتىن بولدىم. بارسام، ول جەردە تۇرىكمەن، وزبەك، تاجىك، قىرعىز سەكىلدى ورتا ازيانىڭ بارلىق ەلىنىڭ جەكە رەداكتسياسى بار. قازاقستاننىڭ عانا رەداكتسياسى جوق. «نەگە؟» دەپ سۇراپ ەدىم، «داريعا نازارباەۆا كەلىپ: «بىزگە بولەك رەداكتسيانىڭ كەرەگى جوق، شتاتقا اقشا ءبولىپ قايتەمىز، رەسەيمەن بىرگە بولامىز»، – دەدى. سول ءۇشىن قازاق رەداكتسياسىن قىسقارتتىق»، – دەپ شىندارىن ايتتى. سونداعى بولەتىنى 3-4 ادامنىڭ جالاقىسى ەمەس پە؟ بۇل قىرۋار قارجىنى تالاپ ەتە مە؟ سودان سوڭ امال جوق قىرعىز رەداكتسياسىندا سۇحبات بەردىم. وسىندايدى بولدىرماس ءۇشىن قازاقستاندا ارالاس مەكتەپتى توقتاتۋىمىز كەرەك. ون مەكتەپ اشىلسا، بالالاردىڭ تاڭداۋى بويىنشا قازاق ياكي ورىس مەكتەبى بولسىن. بالالار وزدەرى تاڭدايدى. بىراق قازاق تىلىنە كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەك. ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلى ءجۇردىم-باردىم ەمەس، كادىمگىدەي «ءپان»، «ءتىل» رەتىندە ءوتىلۋى ءتيىس. قازىر ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلى پانىنەن «بەس» الىپ كەلگەن ورىستىڭ بالالارى ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ ايتا المايدى. ال ءبىز نەمىسشە وقىساق نەمىسشە، اعىلشىنشا وقىساق اعىلشىنشا سايرايمىز. وسىنىڭ ءبارىن توقتاتۋىمىز كەرەك. مەن ارالاس مەكتەپكە تۇبەگەيلى قارسىمىن!

كەلەر ۇرپاق قور بولماسىن

- الماتى قالاسىندا ارالاس مەكتەپ كوپ. ال ارالاس مەكتەپتى بىتىرگەن بالالار ءورىستىلدى بولىپ جاتىر. بۇل ءسوزىمىز دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى: بارىڭىزدار، كورىڭىزدەر، سويلەسىڭىزدەر.

الماتى – وكىنىشكە قاراي، ءورىستىلدى قالا. سۇيىكتى قالامىزدى تۇرعىندارىنىڭ ءبارى مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن شاھارعا اينالدىرۋ مۇمكىن بولماي كەلەدى. سول ءۇشىن قانشاما مەكتەپ اشىلدى. ءبىزدىڭ وقۋشى كەزىمىزدە 12 قازاق مەكتەبى عانا بار ەدى، قازىر ولاردىڭ سانى الپىسقا جەتىپ جىعىلادى. ولاردىڭ قايسىسىنا بارساڭىز دا، بالالاردىڭ دالىزدە ورىسشا سويلەسەتىنىنە كۋا بولاسىز. نەگە؟ ويتكەنى، مەكتەپ جاسىنداعى جەتكىنشەكتەر ۇيىندە دە، اۋلادا دا ورىسشا سويلەسۋدى قالىپتاستىرعان. سوندىقتان مەكتەپتە دە ادەتىن ۇزبەي ورىسشا سويلەسەدى.

«ۇيادان قانات قاققان سوڭ» قازاق ءتىلىن ۇمىتا باستايدى. ورىسشا سويلەپ، ءىس-قاعازداردى ورىس تىلىندە جازادى. ماعان ارالاس مەكتەپ قازاق تىلىنە قارسى پراكتيكالىق ورتالىق سەكىلدى سەزىلەدى. ياعني، بالا نە قازاقشانى، نە ورىسشانى تولىق بىلمەيدى، ەكى ءتىلدىڭ اراسىندا ءدۇبارا بولىپ قالادى. بۇل جالعىز – مەنىڭ پىكىرىم ەمەس، بۇكىل قازاق زيالىلارىنىڭ ويى.

سوندىقتان كەلەر ۇرپاق ءوز ءتىلىن بىلمەي قور بولا ما دەپ الاڭدايمىز. قورىتا ايت­قاندا، ارالاس مەكتەپتەردى ازايتىپ نەمەسە تۇگەلىمەن قازاق مەكتەپتەرىنە اۋىستىراتىن كەز كەلدى. بۇل – ۋاقىت تالابى.

P.S. بۇل تاقى­رىپتى الداعى ۋاقىتتا دا جالعاستىرىپ، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ پىكىرىن ۇزبەي بەرەتىن بولامىز. ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ، ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆتىڭ، الماتى قالاسىنىڭ اكىمى ەربولات دوساەۆتىڭ نازارى اۋىپ، زيالى قاۋىم كوتەرگەن ماسەلەگە بەي-جاي قارامايدى دەگەن ويدامىز.

توقتارالى تاڭجارىق

دەرەككوزى: «قازاق ادەبيەتى» گازەتى

Abai.kz