«اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە»، دەگەن كەشەگى قازەكەمنىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى قولىنا سىرەڭكە الماسا دا، اتى الەمنىڭ الىس-جاقىن تالاي ەلىنە ءورتسىز-اق تارادى. بيىل. رەسمي جولمەن. «قالايشا؟» دەيسىز بە؟ بىلايشا: انگليا پارلامەنتىنىڭ مۇشەسى مارگارەت حودج اقپاننىڭ 3-ءى كۇنگى ماجىلىستە «جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۋرالى» سويلەپ، قازاقستاننىڭ اراماقشالى    28 بايىنا سانكتسيا سالۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، اتتارىن ءتىزىپ بەردى. ونىڭ تەڭجارتىسى – ەلدىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اۋلەتى. «كوشباسى»، ارينە، ءابىشۇلى. ءۇش قىزى جانە كۇيەۋبالالارى: تيمۋر قۇلىباەۆ پەن قايرات شارىپباەۆ، ىنىلەرى: سامات ابىشەۆ پەن قايرات ساتىپالدى، ەڭ كىشىلەرى – داريعانىڭ ۇلى ايسۇلتان.

نازارباەۆتاردىڭ ءبىر عانا انگلياداعى دۇنيە-مۇلكىنىڭ جالپى سوماسى 330 ميلليون فۋنت ستەرلينگ ەكەن!  1 ف/س = 626 تەنگە.

ينتەرنەتتە جالپى نازارباەۆتار تۋرالى كوپ. «ۆ لوندونە پريزۆالي ك سانكتسي پروتيۆ «كازاحسكيح كلەپتوكراتوۆ» – سەمي ي پريبليجەننىح نازارباەۆا» دەلىنگەن ءبىر شولۋ ماقالادا. ونىڭ حالىقارالىق تىلدەرگە اۋدارىلىپ، الىس-جاقىن ەلدەرگە تاراپ كەتكەنى ءشۇباسىز.

مىنە، قازاق، سەنەن وزگە حالىقتىڭ بۇلايشا «اتاققا جارىعانىن»، مىسالى، مەن ەستىگەن ەمەسپىن.

ايگىلى ميللياردەر ت.قۇلىباەۆتىڭ «جومارتتىعى» سونشاما، پرينتس ەندريۋدىڭ 12 ميلليون فۋنت ستەرليگكە ساتىلماق ءۇي-جايى مەن جەرىن 15 ميلليون فۋنت ستەرليگكە الا سالىپتى! ايەلى – دينارا نۇرسۇلتانقىزى ەكەۋى دە ميللياردەر بولعان سوڭ (ارقايسىسىندا 2,5 ميلليارد دوللار بار كورىنەدى), ءسىرا، اقشاسىنىڭ ەسەبىنەن جاڭىلىپ قالا بەرەتىن بولعان عوي...

ن.نازارباەۆتىڭ ەل پرەزيدەنتى تاعىنا وتىرار الدىنداعى قيمىلى مەنىڭ دە ءالى كوز الدىمدا. مادەنيەت سارايىمىزدىڭ رەسپۋبليكا تۋى ىلىنگەن ساحناسىنا قاسقالاۋ باستى سىمباتتى جىگىت شىعىپ (بۇرىن كورمەگەنمىن), مىنبەرگە باردى (سالتاناتتى جينالىستىڭ ءمانى – ەلىمىزدىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتىن سايلاۋ ەكەنى جاريالانعان). زال تولى جۇرتشىلىققا سالەمدەسۋ يشاراسىن جاساپ، مىنبەردىڭ وڭ جاق شەتىنە تامان قويىلعان قۇران-كىتاپتىڭ بەتىنە وڭ الاقانىن توسەپ تۇرىپ: قازاقستانعا ارقاشان ادال قىزمەت ەتەتىنىنە، بۇكىل ءومىرىن، كۇش-جىگەرىن حالىقتىڭ مۇددەسىنە جۇمسايتىنىنا، كوپۇلتتى ەلدىڭ ىنتىماعىن نىعايتا تۇسۋدە ءادىل بولاتىنىنا... انت بەردى. مۇدىرمەي سويلەيدى ەكەن. دۋقولشاپالاق...

ءيا، العاشقى شاپالاق اۋىل-سەلوعا ءتيدى.

ەركىن ەلدىگىمىزدىڭ كوك تۋىن الاقايلاپ كوتەرىپ، داڭعىل جولعا تۇسكەنىمىزگە ءماز بولىپ، شالقي باستادىق. جاڭا ءومىرىمىزدىڭ ءبىرىنشى جاڭالىعى بولىپ «اۋىل شارۋاشىلىعىن پريۆاتيزاتسيالاۋ تۋرالى» قاۋلى شىقتى. پرەزيدەنتتىك باسشىلىق بۇرىندا «مەملەكەتكە ماسىل» بولعان سالانى جەكەمەنشىككە اينالدىردى. ۇجىمشار (كولحوز) مەن كەڭشاردىڭ (سوۆحوزدىڭ)  بارشا تەحنيكاسى، مالى اپىل-عۇپىل ساتىلدى، نەمەسە نەسيەگە بەرىلدى. قالتالىلار قارىق بولدى، قالتاسىزدار زارىق بولدى.

1980-جىلى-اۋ دەيمىن، كسرو باسشىسى ل.برەجنەۆ الماتىعا كەلىپ، ۇلكەن جيىن الدىندا سويلەپ تۇرىپ: «قازاقستاندا قازىردە 33 ميلليون قوي بار ەكەن، ديماش احمەتوۆيچ، الداعى ون جىلدا 50 ميلليونعا جەتەدى دەپ ويلايمىن» دەگەنىندە  لەكەڭنىڭ ەجەلگى دوسى، ءبىزدىڭ باسشىمىز د.قوناەۆ قول سوعا قۇپتاپ: «جەتەدى، لەونيد يليچ، جەتكىزەمىز!» دەگەن. 1990-جىلى  36,2 ميلليونعا جەتكەن سول قوي دا بولىسكە ءتۇسىپ كەتە باردى. ولاي بولماسا،  قايدا كەتتى؟

اۋىل  قازاقتىڭ ازىق-تۇلىك قويماسى ەمەس، التىن بەسىگى ەدى، سول بەسىك اۋدارىلدى. كەڭەستىك داۋىردە: «قالادان – اۋىلعا!»; «قالا مەن اۋىلدى  قاتار دامىتايىق!» دەگەن باعىت بولدى. وبلىستىق گازەت رەداكتسياسىنىڭ جۋرنالشىسى كەزىمدە سول يگى نيەتتى قولداعان ماقالالار جازىلۋىنا اتسالىسقانداردىڭ ءبىرى بولدىم. اۋىل-سەلو ءوزىنىڭ تىرشىلىگىنە قاجەتتىنىڭ بارىمەن قامتاماسىز ەتىلىپ، جان-جاقتى دامىدى.

تىرشىلىك وزگەردى. كەڭەستىك داۋىردە  ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىعىپ تۇرعان 2 مىڭنان استام اۋىل-سەلونىڭ «تاريحي رەفورمادان» سوڭ 2 جۇزدەيى قالىپ ەدى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ «وي-حوي!» 30 جىلىندا ولار دا تۋتالاقايعا ۇشىراپ، قاڭقالارى عانا قالدى. ارىرەكتەگىسىن اقتارماي، بۇگىنگىسىن،  2022-جىلعىسىن، ايتساق: گازەتتەردە اناۋ اۋىلعا اۋىزسۋ، مىناۋ اۋىلعا گاز  جەتكىزىلگەنى، جىلۋ جۇيەسىنىڭ ىسكە قوسىلعانى، مەدپۋكت، اۋرۋحانا اشىلعانى... تۋرالى حابارلار شىعىپ جاتىر. 30 جىلداعى «ەرەسەن تابىستارىمىزدىڭ ناتيجەسى».  ەستۋ دە ىڭعايسىز «جاڭالىقتار».

ونەركاسىبىمىز دە نازارباەۆتىق: «ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور»، «باي باي بولادى، كەدەي كەدەي بولادى» دەگەن «عۇلامالىق  تۇجىرىمعا» تاپ بولدى.

«عاسىر عۇلاماسىنىڭ» ول تۇجىرىمى رۋحاني ءومىرىمىزدى دە وزەككە تەپتى. ەگەر جاڭىلىسپاسام، 1994-جىلى بولار، پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ اقش-قا العاشقى رەسمي ساپارىن جاساپ كەلىپ: - امەريكادا، جالپى كاپيتاليستىك ەلدەردە «شىعارماشىلىق وداق» دەگەن جوق ەكەن، - دەدى دە، جازۋشىلار، جۋرنالشىلار، كومپوزيتورلار، سۋرەتشىلەر، ساۋلەتشىلەر... وداقتارى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن شەتتەتىلدى. رۋحاني ءوسىپ-وركەندەۋ «جوسپارىنىڭ ارتىعىمەن ورىندالعانىنا» كوزدەرى جەتكەن عوي.

كوپ ۇزاماي، «جىعىلعاننىڭ ۇستىنە جۇدىرىق» بولىپ، قاي جىلى ەكەنى ەسىمدە قالماپتى، مادەنيەت مينيسترلىگىمىز جابىلدى. ەسىمدە قالعانى – 2010-جىلى «جاس الاش» گازەتىندە «مادەنيەت مينيسترلىگى قاجەت» دەگەن ماقالامنىڭ شىققانى. ول جۇرتشىلىقتىڭ تالابىن بيلىككە جەتكىزۋ ارەكەتىم ەدى.

بۇل ماسەلەلەردىڭ تابىسار، ورتاق وڭ شەشىم تابار ارناسى – ەكونوميكا  دەسەك، قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى دامۋدىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتكەنىنە مىنا ەكى ءۇزىندى كۋا:

«...بۇگىندە ازاماتتىق قوعامدى قالىپتاستىرعان قازاقستان بۇكىل الەمدى قىزىقتىرىپ، تاڭداندىرىپ، ۇلگى-ونەگە بولىپ تۇر. الەمدىك ەكونوميكانىڭ عۇلامالارى «قازاقستاندىق دامۋدىڭ كودىن بىلۋگە قۇلشىنۋلى» (مىرزاتاي  جولداسبەكوۆ. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى).

«...ۆ كازاحستانە پوستروەنا ۋسپەشنايا سوۆرەمەننايا ەكونوميكا، وسنوۆاننايا نا رىنوچنىح پرينتسيپاح ي نازۆاننايا ۆ ميرە «مودەليۋ نازارباەۆا» (ولجاس سۋلەيمەنوۆ،  گازەتا «سۆوبودا سلوۆا»).

ەندى وسى «ەكى سيپاتتاماعا ساي»  تسيفرلار سويلەسىن:

1994-جىل. 1 كيلو ەتتىڭ باعاسى 7,4 تەڭگە; 1 ليتر ءسۇت – 1,5 تەڭگە; 1 بولكە نان – 53-58 تيىن (قالىپ تۇرلەرىنە قاراي).

2021-جىل. 1 كيلو ەتتىڭ باعاسى 3500–4000 تەڭگە; 1 ليتر ءسۇت – 280-300 تەڭگە; 1 بولكە نان – 180-320 تەڭگە.

كيىم-كەشەكتىڭ، دۇنيە-مۇلىكتىڭ، پاتەراقىنىڭ، ەلەكتر قۋاتىنىڭ  جىل سايىن قىمباتتاۋى – ءوز الدىنا.

1994-جىلى 1 دوللار – 4,5 تەڭگە بولسا، بۇگىندە – 465 تەڭگە.

رەسپۋبليكا بويىنشا ازىق-تۇلىك، دۇنيە-مۇلىكتىڭ باعاسىن جيناقتاپ، ورتا ەسەپكە اينالدىرعاندا بۇل مەرزىمدە جالپى باعا 78 ەسە وسكەن. حالىق: «ارزاندادى» دەگەن ءسوزدى ۇمىتتى، ەستيتىنى – «قىمباتتادى».

وسىنداي جاعدايداعى قازاقستاندا ەكونوميكالىق دامۋ بولدى دەۋ – سوناۋ كوكەزۋ حرۋششەۆتىڭ: «1980-جىلدان باستاپ كوممۋنيزمدى كورە باستايمىز!»، «سوۆەت حالقىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى كوممۋنيزمدە ءومىر سۇرەتىن بولادى!» دەگەنىڭدەي قىزدىرمالى قىزىل ءسوز!

الدە... اناۋ «كود» پەن «مودەل» ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى ءوز ىشىندە ەمەس، شەتتە دامىعانىن كورىپ-بىلگەندىكتىڭ نىشانى ما؟ ءاي، سولاي-اۋ، سولاي! مارگارەت حودج دالەلسىز سويلەمەگەن بولار. ينتەرنەتتە قازاقستاندىق ونداعان ميلليونەر-ميللياردەردىڭ شەت ەلدەردە قابات-قابات ۇيلەرى، اۋماقتى ساياجايلارى، ۇشاقتارى، كەمە-قايىقتارى، ءتىپتى كولدەرى مەن ارالدارى بارى ايتىلىپ، بەينە-كورىنىسپەن دالەلدەنۋدە. ءبارىن تىزبەلەمەي، ولارعا «اق باتاسىن بەرگەن» ن.نازارباەۆتىڭ عانا شەت ەلدە جيىرماعا جۋىق ساۋلەتتى سارايلارىنىڭ ادرەستەرى، باعالارى جازىلىپ  كورسەتىلدى («ازاتتىق راديوسى» سايتىندا). انگلياداعىلارىنىڭ قۇنى قانشا ەكەنىن وقىپ بىلدىڭىزدەر. ول ول ما، «دات-وپ» گازەتىنىڭ جاقىنداعى، اقپان ايىنىڭ 24-كۇنگى، سانىندا (5-بەتىندە) جاريالانعان: «نازارباەۆتىڭ ۇلى بريتانيادا 8 ميلليارد دوللار بيزنەس يمپەرياسى انىقتالدى»، «نازارباەۆتار يەلەنگەن، قۇنى 100 ميلليون ەۆرو (1 ەۆرو = 451 تەڭگە، - اۆتور) مۇلىكتى تاركىلەۋ سۇرالدى» (گەرمانيادا) دەگەن تاقىرىپتى ەكى ماتەريالدى وقىپ، جاعامدى، ۇستاماق تۇرعاي، جۇلىپ الا جازداپ: ءاي! مىنا نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن تيمۋر قۇلىباەۆ قازاق ەلىنىڭ بايلىعىن تالتۇستە توناۋ ءۇشىن تۋعان با؟!. نازارباەۆتىڭ  قۇران  ۇستاپ تۇرىپ بەرگەن انتى  قايدا قالدى؟!. قۇلىباەۆ «قاتىن الما، قايىن ال» دەگەندى قۇرساقتا جاتىپ جاتتاعان با؟! –  كۇيىندىم... مەن عانا ما؟..

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz