روگوزيننىڭ قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى «ينتيمدىك» قاتىناستاردى «بەينەلى سيپاتتاۋى» ابايدىڭ «قاينايدى قانىڭ، اشيدى جانىڭ» دەگەن امبيۆالەنتتى سوزدەرىن ەسكە تۇسىرەدى. بۇل ماسەلە جونىندەگى پىكىردى رەسەيلىك ديپلوماتتىڭ اۋزىنان شىققان ساندىراققا ەمەس، ونىڭ لەبىزدەنۋىنە جول بەرىپ وتىرعاندارعا قاتىستى ايتۋ پايدالى. قازىرگى رەسەي-قازاقستان اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن تاريح قويناۋلارىنداعى كەيبىر وقيعالارعا قايتا ورالىپ، ولاردى جاڭاشا اقىل تارازىسىنا سالىپ، قايتا قاراۋ كەرەك بولادى.

روگوزيننىڭ قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى «ينتيمدىك» قاتىناستاردى «بەينەلى سيپاتتاۋى» ابايدىڭ «قاينايدى قانىڭ، اشيدى جانىڭ» دەگەن امبيۆالەنتتى سوزدەرىن ەسكە تۇسىرەدى. بۇل ماسەلە جونىندەگى پىكىردى رەسەيلىك ديپلوماتتىڭ اۋزىنان شىققان ساندىراققا ەمەس، ونىڭ لەبىزدەنۋىنە جول بەرىپ وتىرعاندارعا قاتىستى ايتۋ پايدالى. قازىرگى رەسەي-قازاقستان اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن تاريح قويناۋلارىنداعى كەيبىر وقيعالارعا قايتا ورالىپ، ولاردى جاڭاشا اقىل تارازىسىنا سالىپ، قايتا قاراۋ كەرەك بولادى.

سوڭعى جارتى مىڭجىلدىقتاعى گەوساسي احۋالدىڭ قالىپتاسۋىمەن، ورىس مەملەكەتىنە تاريحي كەڭىستىكتە قالقىپ ءجۇرۋ مۇمكىندىگى تۋعان ەدى. ەكى ءجۇز ەلۋ جىل وتارلىقتا بولعان بۇل ەل 1480 جىلى وزىنە التىن وردا جاساپ بەرگەن ينتەنسيۆتى ءوسۋ مۇمكىندىگىنىڭ ناتيجەسىندە تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن بولاتىن. ول كەزدە باتىس بوتەن ەلدەردى وتارلاۋدى ەندى عانا باستاعان. ءوزىنىڭ ەرەكشە گەوگرافيالىق جاعدايىنا، اۋماعىنىڭ كەڭدىگىنە، تۇرعىندارىنىڭ كوپتىگىنە، سونىسىمەن، وزىندىك جەتكىلىكتىلىگىنە وراي، رەسەي كۇشەيىپ، ەندى ءوزى وتارلار باسىپ الا باستادى. تاريح قايتالاندى، بىراق، بۇل جولى رولدەر اۋىسىپ ءتۇستى. ەندى رەسەيگە بۇرىنعى مەتروپوليا - التىن وردانىڭ مۇراگەرلەرى تاۋەلدى بولدى. الايدا، ورىستار كەزىندە وزدەرىنە جاساعان مۇمكىندىكتى وزىنە باعىنىشتى بولعان حالىقتارعا جاسامادى، كەرىسىنشە، قول استىنداعى حالىقتاردى جويىپ جىبەرۋ، اسسيميلياتسيالاۋ، جەرىن تولىق مەنشىگىنە اينالدىرىپ الۋ شارالارىن قولعا الدى.

رەسەيگە تاريح ساحناسىنان شەتكە ىسىرىلىپ تاستالۋ، ءتىپتى، قايتا وتارلىققا ءتۇسۋ قاۋپى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ءتوندى. ەگەر، اقش پەن ۇلىبريتانيا اراسىندا «ۇلى اليانس» دەگەن اتپەن تاريحتا قالعان وداق جاسالماعاندا، وسى ەكى ەل فاشيستەرگە قارسى سوعىسقا بەلسەنىپ كىرىسپەگەندە رەسەيدىڭ (سول كەزدە - كەڭەس وداعى) حالى مۇشكىل بولار ەدى.

سول كەزدەگى تاريحي دامۋدىڭ بالامالى جولى بويىنشا وقيعا نۇسقالارىنىڭ ءبىرى بىلاي ءوربۋى مۇمكىن ەدى: ەگەر، اقش بەيتاراپتىق ساقتاسا، «ۇلى اليانس» قۇرىلماسا، گيتلەرلىك گەرمانياعا قارسى سوعىسپاسا، وندا فاشيستىك بلوك ەۋرازيا قۇرلىعىن تۇگەل باسىپ الار ەدى. بۇعان دەيىن «ريببەنتروپ-مولوتوۆ» پاكتى بويىنشا گيتلەرگە قورىققانىنان ەرىكسىز كومەكتەسىپ كەلگەن كەڭەس وداعىنىڭ دا فاشيستىك ماشينانى توقتاتۋعا شاماسى كەلمەس ەدى. «وست» جوسپارى بويىنشا، «ماسكەۋ جەرمەن جەكسەن بولىپ، لەنينگراد گيتلەردىڭ كانتسەليارياسىن كارتوپپەن قامتاماسىز ەتەتىن وگورودىنا» اينالار ەدى، سوعىستان ءتىرى قالعان ورىستار ءۇشىن «وق شىعارماي، اراق پەن تەمەكىمەن عانا قۇرتۋ» جوسپارى جۇزەگە اسىرىلار ەدى. بۇل - ءبىرىنشى تاريحي ەكسكۋرس.

وي تارازىسىنا اقپارات رەتىندە تاعى ءبىر شەگىنىس جاساپ كورەيىك. قازىرگى رەسەي-قازاقستان قاتىناستارىنىڭ ءمانىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە سەپتىگىن تيگىزەتىن كەلەسى فاكتور مىناۋ: باتىس رەسەيدى الدەنەشە رەت ناتو-عا كىرۋگە شاقىردى. «ءبىزدىڭ ناتو-دا جاۋ جوق، ناتو رەسەي ءۇشىن وتە جاقسى، ەشقاشان جامان بولمايدى. ناتو رەسەي ءۇشىن ەشقانداي پروبلەما تۋدىرمايدى» دەگەن ۇسىنىس جاساعان بولاتىن كىشى دجوردج بۋش ۆلاديمير پۋتينمەن ليۋبليانادا كەزدەسكەندە. بۇل ەكى جەتەكشىنىڭ دە پرەزيدەنتتىگىنىڭ العاشقى كەزەڭى ەدى. 2001 جىلى شىلدەدە بولعان گەنۋيا سامميتىندە دج.بۋش تاعى دا جاڭا ستراتەگيالىق قاۋىپسىزدىك كونفيگۋراتسياسىن رەسەيمەن بىرىگىپ قۇرۋ نيەتى بار ەكەنىن جەتكىزدى. «كەلەشەكتە رەسەيدىڭ ناتو-عا كىرۋ جاعدايلارى تۋرالى ويلاۋ قاجەتتىگىن» ۇسىندى. بۇل ۇسىنىستاردىڭ اقيقاتتىعىن بۇرمالاۋعا بولمايتىن ەدى. ويتكەنى، حالىقارالىق قاۋىمداستىققا راسىندا دا وركەنيەتتى، كۇشتى، دەموكراتيالىق رەسەي كەرەك ەدى. ال رەسەي جەتەكشىلەرى بولسا، تاعى دا باتىستىق ارىپتەستەرىنىڭ سوزدەرىنە يلانبادى، سوندىقتان ولاردى قابىلدامادى.

ءوزىن زيالىمىن، قازاقتىڭ قامىن ويلايمىن دەگەن ادام ورىستىڭ مىنەزىنەن تۋىنداپ وتىرعان مىنا ءۇش فاكتورعا نازار اۋدارۋى كەرەك. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى - ورىستار وزدەرىن سۇر فاشيستەردىڭ تىرناعى استىنان سۋىرىپ العان اقش باستاعان باتىسپەن شەپتەسەدى; ەكىنشىسى - ورىستار سوڭعى مىڭ جىل ىشىندە سۋىرىلا وزىپ العا كەتكەن باتىستىڭ ليبەرال دەموكراتياسىن قابىلدامايدى; ءۇشىنشىسى - ورىس سونىسىمەن قازاقتىڭ دا وركەنيەتكە قوسىلۋىنا جول بەرگىسى كەلمەيدى. ونىڭ قازىرگى ساياساتى ءىس جۇزىندە قازاق حالقىن كوكتەتپەۋ فاكتورىنا اينالىپ وتىر.

ورىس سينوفوبياسىنىڭ سىرى سانا دەڭگەيىندە تۇسىنىلمەيدى. ورىستىڭ گۇلدەنگەن، دەموكراتيالى باتىستان ىرگەسىن اۋلاق سالۋىنىڭ سىرىن ەكونوميكالىق، مادەني، اسكەري، تاعى باسقاداي وبەكتيۆتى سەبەپتەرمەن ءتۇسىندىرۋ دە مۇمكىن ەمەس. وركەنيەتتى باتىسپەن ارالاسۋ مول رەسۋرستى رەسەيدىڭ ماڭدايىن جارقىراتىپ العا شىعارار ەدى، بىراق ورىس وعان باسپايدى. «قارعىس اتقىر كاپيتاليستەرگە» دەگەن وشپەندىلىك يدەولوگياسىنىڭ جەتەگىمەن، كوممۋنيزم قۇرىپ جۇرگەن جىلدارداعى رولىنە جارماسىپ، ادەتتەگى ارەكەتىنە باسا بەرگەننەن ناتيجە شىقپايتىنىن ورىستارعا ءتۇسىندىرىپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى شامالى. بۇل سۇرلەۋمەن ليبەرال دەموكراتيانىڭ ماڭايىنا دا بارا المايتىنىن، كەرىسىنشە، ونىڭ وركەنيەتتى دۇنيەدەن الىستاتا بەرەتىنىن ومىرلىك پراكتيكا كۇن سايىن الدان شىعارىپ كەلە جاتقانىمەن رەسەي باسشىلارىنىڭ ءىسى جوق. مۇنىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبى ورىستاردىڭ ليبەرال دەموكراتيا قۇندىلىقتارىنا قىزىعۋشىلىق تانىتپاۋىندا جاتىر. جالپى ليبەراليزم دەگەن ورىس مەنتاليتەتىنە جات نارسە. ن.بەردياەۆ ايتقانادي، رەسەي باسشىلارى عانا ەمەس، ورىس حالقىنىڭ ءوزى دە «دەسپوتتىق مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىن ۇندەمەي قولدايتىن» حالىق بولىپ تابىلادى.

تەك مەنتالدىق دەڭگەيدەن قاراپ قانا ورىستى باتىسقا قارسى شىعارىپ وتىراتىن سەبەپتىڭ بايىبىنا جاقىنداپ بارۋعا بولادى. ول ەكى سوزبەن ورنەكتەلەدى: رۋسسكي جانە پەرۆىي. باتىس ورىستىڭ وسى ەكى سوزبەن كەۋدە سوعۋىنا جول بەرمەيدى. باتىستا ول تەڭ ارىپتەستەردىڭ ءبىرى عانا بولا الادى.  بۇعان ورىس توزبەيدى. ورىسقا وزىقتاردىڭ اراسىندا، سولارمەن بىردەي بولىپ جۇرگەننەن گورى، قورتىقتاردىڭ اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ ورىستىڭ جەتەكشىلىك ءرولىن ايتىپ، ماساتتانىپ ءجۇرۋ كوبىرەك ۇنايدى. سوندىقتان ولار دوستى حاماستىقتار، گوندۋراستىقتار، سەپاراتيست ابحازدىقتار مەن وسەتيندىكتەر، نەمەسە جەمقورلىققا مالشىنعاندار، نەمەسە چاۆەستەر، موراليستەر سياقتى كەۋدەمسوقتار اراسىنان ىزدەيدى.

ارينە، رەسەيدە باتىسقا ەلەڭدەۋشىلەر دە جوق ەمەس. ولاردىڭ سانى ءوسىپ كەلەدى. كەلەشەكتە رۋحاني ۆەستەرنيزاتسيا رەسەيلىكتەردىڭ ماڭىزدى بولىگىنىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ الاۋى مۇمكىن. بۇلاي بولاتىنىنا ءبىزدىڭ سەنگىمىز كەلەدى. ءبىز عانا ەمەس، باتىس ەلدەرى دە وسىعان ءۇمىت ارتادى. 2007 جىلى ميۋنحەندە رەسەي جەتەكشىسىنىڭ وجار لەبىزى باتىس ساياسي شولۋشىلارىنىڭ ءۇمىتىن ۇزۋگە مۇرىندىق بولا الماعان ەدى. وسىدان كەيىن دە ولار «رەسەي بىزبەن بىرگە» دەپ جازعان بولاتىن (لەبان ا. "روسسيا سنوۆا زدەس!").

«ۋكراينا - مەملەكەت ەمەس» دەپ ورەپكىدى ۆ.پۋتين 2008 جىلى ناتو-نىڭ بۋحارەستە وتكەن سامميتىندە. رەسەي ءۇشىن قازاقستان دا مەملەكەت  ەمەس, وكتەمدىگىن جۇرگىزىپ وتىراتىن، مۇددەلى اۋماق. وعان، ازىرشە، قازاقستاننىڭ فورمالى مەملەكەتتىگى جاعدايىندا يتارشىلىق ءرولىن اتقارا بەرگەنى - سىرتقى ساياساتتا تولىق باعىنىشتىلىقتا، ءوزىن جاقتاپ شىعىپ وتىراتىن وداقتاس بولعانى، ەكونوميكادا تاۋەلدىلىكتە، كولەڭكەلى بيزنەستە سىبايلاس بولعانى كەرەك. اسىرەسە، رەسەي قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق شيكىزات ەكسپورتىن قولدا ۇستاۋ ءۇشىن جانتالاسادى. مۇنىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبى رەسەي-اقش قاتىناستارىنداعى دۇردارازدىقتا جاتىر. رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقستاننىڭ ۋرانىنا قاتىستى ءوربىپ جاتقان وقيعالاردىڭ باستى كەيىپكەرى - رەسەي! وقيعا قازاقستاندا ورىن العانىمەن، ونىڭ تۇپكىلىكتى سەبەبىن، باساپسوزدە بەلەڭ العانداي، قازاق ەليتاسىنىڭ كلانارالىق قاقتىعىسىنان ەمەس، رەسەي-اقش قاتىناستارىنان ىزدەۋ كەرەك. رەسەي ءۇشىن قازاق ۋرانىنان تۇسەتىن وراسان مول پايدانى ايتپاعاندا، باستىسى، ونىڭ باتىسقا - اقش-قا قاراي جوڭكىمەۋى ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.

قازاقستاندى جانىنان شىعارماي ۇستاۋ ءۇشىن رەسەي ءبىرىنشى كەزەكتە جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتقان ۇكىمەتتى قولداي وتىرىپ، ونى ءماجبۇرلى دوسقا اينالدىرۋ، سولاردىڭ قولىمەن قازاقستان ەكونوميكاسىن ۋىسىندا ۇستاۋ، سىرتقى ساياساتىنا باقىلاۋ جاساۋ، بيلىگىنە، زاڭىنا ارالاسىپ، ءوزىنىڭ قولايىنا جاعاتىن جاعدايعا كەلتىرۋ باعىتىندا ارەكەت ەتەدى.

وسىدان، ەگەر قازاقستان ىقپالدان شىعىپ بارا جاتسا رەسەي قانداي شارالارعا بارۋى مۇمكىن دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن الۋعا بولادى. وندايدا ورىس ءوزىنىڭ ادەتتەگى مولدوۆا، ۋكراينا، گرۋزيا، بالتىق ەلدەرىندە قولدانعان امالدارىن جۇزەگە اسىرۋعا، دەمەك، قازاقستانداعى ورىس دياسپوراسىنىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىپ، مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن سولقىلداتۋعا تىرىسادى. بەسىنشى كولوننانى كۇشەيتە وتىرىپ، ىشتەگى تۇراقسىزدىققا جول اشىپ، سودان كەيىن «شەت ەلدەردەگى رەسەي ازامماتارىن قورعاۋدى» جەلەۋ ەتىپ، قازاقستانعا اسكەر كىرگىزەدى. مۇنىڭ ءبارىن ول «ماڭگىلىك دوس بولۋ» يدەياسى شىمىلدىعى استىندا، قازاقتان شىققان، ءماجبۇرلى «دوستاردىڭ» - ورىسشىل ەليتانىڭ قولىمەن («سولار كومەككە شاقىرعاندىقتان») جۇزەگە اسىرادى.

قازىر دە ماسكەۋ، ەسكى ادەتىنشە، بولشەۆيكتىك ريتوريكامەن، ورىس مۇجىعىنىڭ لەكسيكونىمەن، جۇدىرىعىن تۇمسىققا تاياپ تۇرىپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى وداقتاستارىنا ولاردىڭ كىممەن دوستاسۋى، كىمنەن اۋلاق بولۋ كەرەكتىگى جونىندە نۇسقاۋ بەرۋىن قويعان جوق. ال قازاق ديپلوماتتارى وزدەرىنىڭ «ساياسي يمپوتەنتتىگىن» اشكەرە ەتە وتىرىپ، ورىستاردىڭ الدىندا ءوزىنىڭ «ادامگەرشىلىك قامتىماسىزدىعىن» ويلاۋعا دا شاماسى كەلمەيتىنىن كورسەتىپ، ەلپەڭ قاعادى. سىرتتاي قاراعاندا، راسىندا دا، ادامنىڭ جانى اشيتىنداي بەيشارا كۇيگە تۇسكەن.

ونىڭ سەبەبى قازاق ساياسي ەليتاسى رەسەيلىك ارىپتەستەرىنىڭ سىبايلاستىق ىقپالىنان شىعا الماۋىندا. قازاق جانە ورىس ەليتالارى نەگىزىنەن بۇرىنعى كومپارتيانىڭ وكىلدەرى نەمەسە سولار ساياسي ساحناعا جەتەلەپ اكەلگەندەردەن تۇرادى. كەڭەس كەزىندەگى كوممۋنيستىك ەليتا اياسىنداعى سىبايلاستىق تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جاڭا قارقىن الدى. ولار مەملەكەتتىك جانە حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كولەڭكەلى بيزنەستىڭ كوبىن بىرىگىپ جاسادى نەمەسە ءبىر-بىرىنە قول ءۇشىن بەردى. ەندى مەملەكەتتىك مۇددەگە قاتىسى بار ارەكەتتەرگە بارۋ قاجەت بولسا دا، ولار سىبايلاستىق بۇعاۋىنان بوساي المايدى. بۇعان قوسىمشا، ورىستاردىڭ ءتۇرلى جاعدايلارعا قاتىستى، ەگەر مىنەز كورسەتە قالسا، ءار قازاق ساياساتكەرىنە دايىنداپ وتىرعان «سىيى» بار. ماسكەۋ قازاقستانداعى كەز كەلگەن ساياساتشىعا مورالدىق جانە ءتاني تۇرعىدان ىقپال ەتە الادى.

وسىلاي، قازىرگى قازاق قاۋىمى ديلەمما الدىندا تۇر. ءبىرىنشى جول -ورىستىڭ سوڭىنان ەرە بەرۋ. وندا جەمقورلىق جايلاعان اۆتوكراتيالىق رەجىمنەن بوسانۋ بولمايدى. ەكىنشى جول -  باتىسقا بەت بۇرۋ. بۇل تاڭداۋ ورىستىڭ ىقپالىنان شىعۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزۋدى قاجەت ەتەدى. ال، كەز كەلگەن كۇرەستىڭ شىعىنسىز بولمايتىنى بەلگىلى.

قازاق قاۋىمى مىنانى ءبىلىپ الۋى كەرەك: باتىس قازاقستانعا قاتىستى قىتاي مەن ورىس جاسايتىننىڭ ءبىرىن دە جاسامايدى. باتىستان ەشكىم قازاقستانعا تۇراقتى ورنالاسىپ الۋ ءۇشىن كوشىپ كەلمەيدى. باتىس ليبەرال-دەموكراتيالىق ەلدەرىنىڭ ساناسىندا قازاقستاندا 5-كولوننا نەمەسە حۋاتسياو قۇرۋ، ونى ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتە ۇستاۋ، اۋماقتى ارزان شيكىزات كوزىنە اينالدىرۋ سياقتى جىمىسقى پيعىلداردىڭ ءبىرى دە جوق. 16,5 ميلليون حالىق قول قويىپ، 51-شتات بولايىق دەپ ارىز بەرسەڭ - اقش كونگرەسى قاناعاتتاندىرمايدى. باتىسقا قازاقستاننىڭ كۇشتى، دەموكراتيالى ەل، سەنىمدى ارىپتەس بولعانى، ەل اۋماعى ارقىلى ەسىرتكى ترافيگى وتپەگەنى، لاڭكەستىك ۇيىمدار جاساقتالماعانى كەرەك.

قازىرگى ورتالىق ازيا حالىقتارىن، سولاردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاقتى دا، اينالاداعى دۇنيەگە كوزقاراسى تاريحي-عىلىمي تۇرعىدان دۇرىس قالىپتاسقان حالىقتار دەۋگە بولمايدى. ولار ءالى كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەنىن اجىراتپاعان كۇيدە ءجۇر، ساياسي سوقىرلىعىنان ارىلعان جوق. ەڭ باستىسى، ۇلتتىق زيالى دا، سونىڭ ءبىر بولىگىن قۇرايتىن ديپلوماتيا كورپۋسى دا عالامدىق گەوساياساتتا ۇستاناتىن باعداردى، تاعدىر قوسار ەلدەردى، تۇپتەپ كەلگەندە، وتاننىڭ بولاشاعىن قامتاماسىز ەتەتىن تۋرا جولدى تابا الاتىن ساتىعا كوتەرىلگەن جوق. ءالى سول، كەڭەس كەزىندەگىدەي، ورىس شوۆينستەرىنىڭ باتىسقا وشىككەن يدەولوگياسىنىڭ جەتەگىمەن، شىعىس اجداھاسى مەن سولتۇستىك ايۋىنىڭ ورتاسىندا سەلكەم قويانشا سەكەڭدەپ ءجۇر.

قاناعات  جۇكەشەۆ،فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«قازاقستان» اپتالىعى، №29 (269), 16-شىلدە، 2009