قازىر ءالىم جۇرتى الاڭداپ قاراپ وتىرعان ماسەلە – ۋكرايناداعى سوعىس پەن اقش جانە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ اگرەسسور ەلگە (رەسەيگە) جويقىن ەكونوميكالىق سانكتسيالار سالۋى. ول قانداي سانكتسيالار؟ ءبىز ەگجەي-تەگجەيلى جازدىق. ال ەندى ۋكراينا-رەسەي داعدارىسىنىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە اسەرى قالاي بولادى؟ بۇل تۋرالى اعىلشىن ءتىلدى اقپارات نە دەيدى؟ ءبىز شولىپ شىقتىق.

Al-jazeera: «رەسەي-ۋكراينا داعدارىسى وا ەكونوميكاسىنا قىسىم تۇسىرەدى»، - دەپ جازادى. ءۇزىندى:

تاجىكستان، قىرعىزستان مەن وزبەكستان رەسەي ميگرانتتارانىنىڭ اقشاسىنا تاۋەلدى. ماسكەۋدەگى ءىىم مالىمەتىنشە، 2021 جىلعى قاڭتار-قىركۇيەك ارالىعىندا رەسەيگە وزبەكستاننان 3 ميلليوننان استام ەڭبەك ميگرانتى، تاجىكستاننان 1,6 ميلليونعا جۋىق جانە قىرعىزستاننان 620 مىڭ ادام جۇمىس ىستەۋگە كەلگەن. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، وسى ءۇش ەلدىڭ ءاربىر ونىنشى ازاماتى رەسەيدە جۇمىس ىستەيدى.

دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ سوڭعى مالىمەتتەرىنە سايكەس، رەسەيدەن جاسالعان اقشا اۋدارىمى تاجىكستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ 30 پايىزىن، قىرعىزستاننىڭ  28 پايىزىن جانە وزبەكستاننىڭ 12 پايىزىن قۇرايدى ەكەن. سانكتسيالار قاۋپىنىڭ ءوزى ءرۋبلدىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلىپ سوقتى، ميگرانتتاردىڭ جالاقىسى مەن جيناقتارىنىڭ قۇنىن تومەندەتىپ جىبەردى.

ۆاشينگتون ۇسىنعان شارالار ماسكەۋگە باعىتتالعان بولسا دا، ولار تاجىكستان مەن قىرعىزستاننىڭ ەكونوميكاسىنا، وزبەكستاننىڭ جاعجايىنا دا ايتارلىقتاي زيان كەلتىرۋى مۇمكىن، ويتكەنى بۇل ەلدەردىڭ جاعدايى رەسەيدە جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتاردىڭ ۇيگە جىبەرگەن اقشاسىنا بايلانىستى بولىپ وتىر.

Eurasianet: «وا كوشباسشىلارى جۇمعان اۋزىن اشپادى. ال نارىق پەن قوعامنىڭ قورقىنىشى كۇشەيدى»، - دەپ جازىپتى. ءۇزىندى:

رەسەي ەكونوميكاسىنا كەلگەن زالال رۋبلمەن ەڭبەكاقىسىن الىپ جۇرگەن ميگرانتتاردى اينالىپ وتپەيدى. رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرگەن ۋاقىتىندا ورتالىق ازيا بيلىگى ءۇن-ءتۇنسىز وتىردى، بىراق نارىق پەن قوعام اراسىندا ۇرەي تۋدى. شەنەۋنىكتەردىڭ ۇنسىزدىگى ءبىر جاعىنان تۇسىنىكتى. سەبەبى، ايماقتىڭ ءۇش ەلى - قازاقستان، قىرعىزستان جانە تاجىكستان ماسكەۋ باسقاراتىن ۇقشۇ اسكەري بلوگىنىڭ مۇشەلەرى. وزبەكستان ۇقشۇ قۇرامىندا بولماسا دا ونىڭ ەكونوميكاسى رەسەيمەن تىعىز بايلانىستى. ال، تۇركىمەنستان بولسا ەشقاشان سىرتقى ىستەر تۋرالى تۇسىنىكتەمە بەرگەن ەمەس، ونىڭ اۆتوريتارلىق ۇكىمەتى ەلگە كەز-كەلگەن نارسەنى اشىق ايتۋعا تىيىم سالادى.

ۇلتتىق بانك 137 ميلليون دوللورعا ينتەرۆەنتسيا جاساعانىنا قاراماستان، رەسەي ۋكراينانى بومبالاي باستاعان العاشقى ساعاتتاردا-اق، قازاقستاندا تەڭگە 13 پايىزعا قۇلدىرادى. قىرعىزستان سومىنىڭ جاعدايى دا وسىنداي. اقش دوللورى 84 سومنان كوتەرىلىپ، 95 سومعا تەڭ بولدى. وزبەكستان ۆاليۋتاسى ءوز باعاسىن ۇستاپ قالدى. بىراق،   ساراپشىلار الدا ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىق كۇتىپ تۇر دەيدى. بۇل ەكونوميكالىق داعدارىس تاجىكستانعا قاتتى اسەر ەتكەلى تۇر. ەل ەكونوميكاسىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى رەسەيدە جۇمىس ىستەيتىن ميگرانتتاردىڭ ەڭبەكاقىسىنا تاۋەلدى. تاجىك ءسومونيى سوڭعى اپتادا رۋبلمەن ەسەپتەگەندە 15 پايىزعا قۇلدىراعان.

ۋكراينا مەن رەسەي سوعىسىنا قاتىستى بيلىك وكىلدەرى ءۇنسىز وتىرسا دا، قوعام بۇل سوعىسقا الەۋمەتتىك جەلىلەردە جانە پيكەتكە شىعىپ، قارسىلىعىن كورسەتتى.

قازاقستاندا الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى ۋكراينا تۋىن ءوز پاراقشالارىنا قويىپ، الماتىدا ونشاقتى بەلسەندى رەسەي ەلشىلىگى الدىندا پيكەت وتكىزدى. ولاردى كەيىن پوليتسيا ۇستاپ الىپ كەتتى.

وزبەكستان ارالاس پىكىرلەردىڭ جيىنتىعىن كورسەتتى. بولىپ جاتقان جاعدايعا قارسىلىقتان باستاپ، اگرەسسيۆتى رەسەيدەن ءوز ەلىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن قورقۋعا دەيىنگى پىكىرلەر تارادى.

قىرعىزستاندا ۋكراينانى قولداۋشىلار رەسەيدىڭ ەلىشىگى الدىندا پيكەت وتكىزدى. ولار «ۋكراينا جاساسىن»، «پۋتين-گيتلەر»، «توزاققا كەت»، «پۋتين – جوق، سوعىس – جوق» دەگەن جازۋلارى بار تاقتايشالار الىپ شىقتى.

تاجىكستان ءجۋرناليسى ليليا گايسين Facebook پاراقشاسىندا ۋكرايناعا بولىسقان جازبا قالدىرعان. بىراق، ونى باسقا الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى: «رەسەيدە جۇرگەن قانداستارىمىزعا كەسىرىڭ تيەدى»، - دەپ باسىپ تاستاعان.

United States Institute of Peace: «رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋى وا ەلدەرىنە قانداي قاۋىپ توندىرەدى؟»، - دەگەن ماقالا جاريالاپتى. ءۇزىندى:

قازىر رەسەيدىڭ كورشىلەرى ءۇشىن ەڭ قاۋىپتىسى - يدەولوگيا. ءپۋتيننىڭ 21 اقپاندا ۋكراينانىڭ جەرىندەگى ەكى ايماقتىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداپ، اقتالا سويلەۋى باتىستا قۇرى ساندىراق رەتىندە قابىلداندى. بىراق، پۋتين بىرەۋدىڭ شەكاراسىن وزگەرتكەنىن اقتاي وتىرىپ، كورشىلەرىنە انىق بەلگى بەردى. ول: «كەڭەس وداعى كەزىندە ۇلتتىق ەتنيكالىق اكىمشىلىك بىرلىكتەردى بولشەۆيكتەر ەنگىزگەن. بۇل ءداستۇرلى ۋنيتارلىق رەسەي مەملەكەتىنىڭ بۇرمالانۋىنا اكەلدى جانە ول زاڭسىز ەكەنىن»، - ايتتى. وسىلايشا، پۋتين الەكساندر سولجەنيتسىننىڭ سلاۆياندىق رەۆيزيونيستىك يدەولوگياسىن قايتالاپ وتىر. بۇل كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىنگى مەملەكەتتەردىڭ ءوزارا تانىلۋىن تۇبەگەيلى قايتا قاراۋ. اسىرەسە، قازاقستان ءۇشىن ونىڭ ءمانى جوعالعان جوق.

ۋكراينا جاعدايىنان كەيىن، ءپۋتيننىڭ قازاقستان مەملەكەتتىگىن ەلەمەۋىنىڭ قاۋپى قازىر كۇشەيە ءتۇستى. سەبەبى، 2022 جىلعى قازاقستانداعى قاڭتار وقيعالارى كەزىندە رەسەيدىڭ وڭشىل ساياساتكەرلەرى ورىس ۇلتىنىڭ كوپشىلىگى تۇراتىن قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىن اننەكسيالاۋعا شاقىردى. قازاقستان مەن قىرعىزستانداعى ۋكراينانى قولداعان قوعام  نارازىلىقتارى ادامداردىڭ رەسەيدىڭ ءىس-قيمىلىنا قانداي كوزقاراستا ەكەنىن كورسەتتى.

ايجان تەمىرحان

Abai.kz