اقورداعا جۇكتەلگەن «اقۇيلى امانات»
امانات / اماناتتاۋ – ارعى تۇركىلىك كەزەڭنەن ورنىققان مورالدىق-ەتيكالىق كونە ۇعىم، قازاقى ءداستۇرلى ەتيكەتتىڭ ەڭ جوعارى ۇستانىمى. «اقۇيلى امانات»، «امانات ءسوز»، «امانات زات»، «امانات ادام»، «امانات مال»، «امانات كور»، «امانات جەرلەۋ» ۇعىمدارىنىڭ ارقايسىسىنىڭ ءمانى ماعىنالى، ۇعىمى تەرەڭ، ءارى بارلىعىنىڭ سالماعى اۋىر، كيەسى بار.
«اقۇيلى امانات» – ەجەلگى تۇركى كەزەڭىنەن قازاق حاندىعى جويىلعانعا دەيىنگى ەل اراسىندا قولدانعان تاريحي-ديپلوماتيالىق، قۇقىقتىق ۇعىم. بۇل ۇعىمنىڭ ەكى ماعىناسى بار. ءبىرى – قيىن-قىستاۋ زامان تۋعاندا، جاۋگەرشىلىك بولعاندا ەل ىشىلىك، ەلارالىق جانجال، كيكىلجىڭدەردى رەتكە كەلتىرۋ، تاتۋلىقتا تىرشىلىك ەتۋدىڭ تەتىكتەرىن نىعايتۋ، بىتىمگەرشىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن بۇكىل ەل باسشىلارىنىڭ (حان، سۇلتان، بيلەر، رۋباسىلار، اقساقالدار، باتىرلار) كەڭەسە وتىرىپ العان مىندەتتەمەلەرىنىڭ جيىنتىق اتاۋى. ول – حالىق الدىنداعى ساياسي-الەۋمەتتىك ماڭىزى جوعارى مىندەتتەمەلەر. ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ ەلدىڭ – اماناتىن ارقالاۋى، ورىندايتىن پارىزى! قازاق حالقىندا «امانات امان ساقتايدى» دەگەن ۇعىمنىڭ قالىپتاسۋىندا، امانات قاۋىپ قاتەردەن ساقتايدى دەگەن تۇسىنىكتىڭ استارىندا ۇلتتىق تاربيەلىك ءمان، بەرىك ۇستانىم جاتىر. امانات قاسيەتىن ەكشەلەۋ ارقىلى ساعان جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەيدى. اماناتتىڭ جۇگى اۋىر!. «كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىڭە بايلاما» دەگەن ءسوزدىڭ تەك ەر ادامعا قاراتا ايتىلۋىنىڭ ءوزى امانات جاۋاپكەرشىلىگىن، ەلدى، جەردى قورعاۋ پارىزىن نەگىزىنەن ەر ادامداردىڭ موينىنا الۋىمەن بايلانىستى.
«اقۇيلى امانات» ەكىنشىسى ماعىناسىندا جاۋلاسۋشى ەكى جاقتىڭ ءبىرىنىڭ تالابىن ەكىنشىسىنىڭ بەيبىت كەلىسىمگە كەلىپ ورىنداۋى ايتىلىپ تۇر. بۇل مىندەتتەمە دە تەك حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن قابىلدانادى.
«اقۇيلى امانات» ۇعىمىندا «اقۇيلى» ءسوزىنىڭ بولۋى، بيلىك ستاتۋسىمەن، بيلىك مارتەبەسىمەن، ءدىني جانە ءداستۇرلى تانىمدا «اق» ۇعىمىنىڭ قاسيەتتىلىگىمەن، سونداي-اق، شارتتى تۇردە «حاننىڭ اق وردالى ۇيىمەن»، حاننىڭ اق ورداسىنىڭ اق كيىزدەن بولۋىمەن بايلانىستى. سەبەبى ەكى ماعىناسىندا دا اماناتتالعان مىندەتكە جاۋاپتى بيلەۋشى توپ.
«اقۇيلى امانات» تەك تاريحي داۋىرلەردە ورىن العان ۇعىم ەدى. بۇگىنگى ەل ىشىندە، ەلارالىق قالىپتاسقان ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق احۋال اقورداعا «اقۇيلى امانات» ۇعىمىن جۇكتەيدى.
امانات ءسوز – انت قابىلداۋمەن، انت ەتۋمەن بىردەي. انت – قاسيەتتى! ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وق! امانات ءسوزىڭنىڭ دالەلدى ناتيجەسى – ءىسىڭ!.
امانات زات – ساعان سەنىپ تاپسىرىلعان، كەيىن يەسىنە قايتارىلاتىن دۇنيە.
امانات ادام/امانات باقتى – اسىراۋعا، وكىلدىككە بەرگەن بالا، كەپىلدىككە بەرىلگەن ادام، ۇزاتىلعان قىز.
«امالى بار ما قىلاتىن،
امانات باققان كىسىدەي،
ەگەسى كەلسە الاسى» (بازار جىراۋ);
«اۋەلى اللا، ەكىنشىسى پىرلەرگە بالاسىن تاپسىرىپ ءبىر سول دەيدى» (قىز جىبەك); «اماناتقا تاۋەكەل حاننىڭ تۋعان ۇلى مۇرات سۇلتان قالادى» (م. ماعاۋين. الاساپىران); «اماناتتىڭ اماناتىنا باستارىمەن جاۋاپ بەرۋ – ولاردىڭ قاتتى ۇستانار قاعيداسى» ء(ا. كەكىلباەۆ. ەلەڭ-الاڭ.).
قازاق حالقى تۇتقىنعا تۇسكەن جاۋشىعا دا امانات قاراعان. ءداستۇرلى تاريحي قازاق قوعامىندا تۇرمە، زىندان، ازاپتاۋ بولماعان، قىلمىستىسىن قۇن داۋى، ايىپ تاعۋمەن تەزگە سالعان.
امانات جەرلەۋ – ەرتەدە ورىن العان قايتىس بولعان ادامدى ۋاقىتشا قويىپ، ىڭعايلى ۋاقىتتا وسيەتىنە قاراي باسقا قورىمعا جەرلەۋ. بۇل قايتىس بولعان ادامنىڭ اقىرعى اماناتىن ۇرپاقتارىنىڭ ورىنداۋىنان تۋىنداعان. قاز داۋىستى قازىبەكتى سەمىز بۇعى تاۋىندا ءبىر قىس امانات ساقتاپ بارىپ تۇركىستانعا اپارىپ جەرلەگەنى ايان. تاريحتا امانات جەرلەنگەن تۇلعالارىمىز بارشىلىق.
امانات كور – قاريا كىسىگە الدىن الا قازىلىپ قويىلعان ورىن نەمەسە ەرى مەن ايەلى بىرگە قارتايىپ، ۇزاق ءومىر ءسۇرىپ ءبىرى قايتىس بولعاندا ەكىنشىسىنە جانىنان ورىن دايىنداپ قويۋ.
امانات مال – كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى ۇستەم بولعان قوعامدا جىلقى ءۇيىرى، تۇيە كەلەسىنىڭ ءبىر بولىگىن جايلاۋدان كەرى كوشەردە مەرزىمدىك قونىستاعى اۋىلعا باعىمعا قالدىرىپ كەتۋ.
بىزگە كەلىپ جەتكەن «اماناتتاۋ» ۇعىمىنىڭ قايسىسى بولسىن، ادامنىڭ موينىنا العان، مىندەت-پارىزىن ابىرويمەن ورىنداۋىمەن شەشىلەدى. «اماناتتاۋ» – ساعان سەنىم ارتۋ! سەنىم ارتۋعا سەنىڭ تاڭدالۋىڭ! سەنىڭ ابىرويىڭ!
ادام – جاراتقان يەنىڭ اماناتى! ءدىني تۇسىنىكتە جاراتقان يە ءوز اماناتىن ءدام-تۇزى تاۋسىلعان كەزدە ءوزى الادى. جانجالدىق، زۇلىمدىق، سوعىسپەن ادام جانىن الۋ – تاريحي ءداۋىر قويناۋىندا قالۋعا ءتيىس اسقان قىلمىس ەدى. ادام جانى – امانات ەكەنى جەر بەتىندەگى بارشا ادامزاتتىڭ جادىندا بولۋى ءتيىس!.
جەر، سۋ، تابيعات – جاراتقان يەنىڭ ادامزاتقا اماناتى! جەرىڭدى، وتانىڭدى قورعاۋ، ءسۇيۋ – ءاربىر ادامزاتقا بەرىلگەن امانات!
تاتتىگۇل قارتاي،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، ەتنوگراف
Abai.kz
