25-ءنشى قىركۇيەك كۇنى الماتىدا وتكەن ەۋرازيالىق وداققا كىرۋ ماسەلەسىندە جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكiزۋ ءجونiندەگi باستاماشىل توپ جيىنىندا زيالى قاۋىم، ساراپشىلار، وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ سويلەگەن سوزدەرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

«Abai.kz»

بولات ابىلەۆ، «ازات» جسدپ‑نىڭ تەڭ توراعاسى:

-  ەۋرازيالىق وداق جايلى پىكىر تالاستىرماس بۇرىن ونىڭ تاريحى نەدەن جانە قالاي باستاۋ العانىنا  كوز جۇگىرتكەن ءجون. بۇل يدەيانى ساياسي دەڭگەيدە العاش رەت پرەزيدەنت نازارباەۆ 1994 جىلى مگۋ-دە سويلەگەن سوزىندە كوتەرگەنى بەلگىلى. سول ءسوزىن پرەزيدەنت بىلاي تامامداعان ەدى: «باتىس ەۋروپادا ساياساتكەرلەر بىرلەستىكتەردىڭ الدىندا جۇرسە، حالىق ودان ارتتا قالعان. ال تمد-دا كەرىسىنشە، حالىقتار بىرىككىسى كەلگەنىمەن، ساياساتكەرلەر بۇعان ءالى جەتە قويعان جوق. ەۋرازيالىق وداققا بىرىگۋدى قازاقستان مەن رەسەي باستاي الار ەدى».

25-ءنشى قىركۇيەك كۇنى الماتىدا وتكەن ەۋرازيالىق وداققا كىرۋ ماسەلەسىندە جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكiزۋ ءجونiندەگi باستاماشىل توپ جيىنىندا زيالى قاۋىم، ساراپشىلار، وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ سويلەگەن سوزدەرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

«Abai.kz»

بولات ابىلەۆ، «ازات» جسدپ‑نىڭ تەڭ توراعاسى:

-  ەۋرازيالىق وداق جايلى پىكىر تالاستىرماس بۇرىن ونىڭ تاريحى نەدەن جانە قالاي باستاۋ العانىنا  كوز جۇگىرتكەن ءجون. بۇل يدەيانى ساياسي دەڭگەيدە العاش رەت پرەزيدەنت نازارباەۆ 1994 جىلى مگۋ-دە سويلەگەن سوزىندە كوتەرگەنى بەلگىلى. سول ءسوزىن پرەزيدەنت بىلاي تامامداعان ەدى: «باتىس ەۋروپادا ساياساتكەرلەر بىرلەستىكتەردىڭ الدىندا جۇرسە، حالىق ودان ارتتا قالعان. ال تمد-دا كەرىسىنشە، حالىقتار بىرىككىسى كەلگەنىمەن، ساياساتكەرلەر بۇعان ءالى جەتە قويعان جوق. ەۋرازيالىق وداققا بىرىگۋدى قازاقستان مەن رەسەي باستاي الار ەدى».

«تىنىش جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسپا» دەگەن ماقال بار. پۋتين ءوزىنىڭ ءۇشىنشى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىنە دايىندىقتى باستاپ كەتىپ، دەرجاۆالىق «جەر جيناۋشى» كەيپىنە ەنبەيىنشە، الاڭسىز ءومىر سۇردىك. بىراق، بىلتىرعى جىلدىڭ 3 قازانىندا «يزۆەستيا» گازەتىندە ءپۋتيننىڭ «ەۋرازيا ءۇشىن جاڭا ينتەگراتسيالىق جوبا - بۇگىننەن باستالاتىن بولاشاق» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. بۇل ۋاقىتتا كەدەندىك وداققا ەنىپ كەتكەن رەسەي، بەلارۋس پەن قازاقستان اتالعان ماقالادا ەۋرازيالىق وداقتىڭ قاتىسۋشىلارى دەپ اتاپ كورسەتىلدى. وسى پيعىلدى اينىتپاي قايتالاعان «ەدينايا روسسيا» جەتەكشىسى بوريس گرىزلوۆ «نەزاۆيسيمايا گازەتاعا» بەرگەن سۇحباتىندا: «ەۋرازيالىق وداقتى قۇرۋ رەسەيگە تاعى ءبىر الەمدىك ىقپال ەتۋ پوليۋسىنە اينالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەگەن ەدى.

مۇنداي مالىمدەمەلەردەن سوڭ اقوردادا ءوزىن مەملەكەتشىل سانايتىن تۇلعالار ەل ەگەمەندىگىنە قاۋىپ ءتوندى دەپ دابىل قاقتى ما؟ ولاردىڭ شىرىلداعانى  راس. بىراق وعان مۇلدە باسقا سەبەپ تۇرتكى بولدى. ولار پۋتين ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ سونشا جىل بويى ايتىپ جۇرگەن سۇيىكتى يدەياسىن ۇرلاپ الدى دەپ اتتان سالدى. نازارباەۆ تا قاراپ قالعان جوق. 2011 جىلدىڭ 25 قازانىندا سول باياعى «يزۆەستيا» باسىلىمىندا ونىڭ «ەۋرازيالىق وداق: يدەيادان بولاشاق تاريحىنا دەيىن» اتتى ماقالاسى باسىلدى. بۇل ماقالادا ول ءوز اۆتورلىعىن ەسكە سالىپ قانا قويماي، قوسىمشا جاڭا جوبالار ۇسىندى. مۇنى اسىرەسە ماقالاداعى: «...تاياۋ بولاشاقتا بارلىق پىكىرتالاس ءبىزدىڭ ەلدەردىڭ پارلامەنتاريلەرىن بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق جوعارى ورگان - ەۋرازيالىق اسسامبلەيا مىنبەرىنەن جۇرگىزىلەتىن بولادى»، - دەگەن سويلەمدەردەن-اق بايقاۋعا بولادى. كوپ ۇزاماي «كازپراۆدا» باسىلىمى دا «ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ پارلامەنتتىك اسپەكتىسى» اتتى باعدارلامانى جاريا ەتتى.

سوندىقتان بيىلعى جىلدىڭ مامىرىندا تەلەديداردان كورسەتىلگەن وقيعاعا تاڭعالۋدىڭ قاجەتى جوق. پۋتينمەن كەزدەسۋدە مەملەكەتتىك دۋما سپيكەرى نارىشكين «كۇن تارتىبىندە ەۋرازيالىق وداق پارلامەنتىن قۇرۋ ماسەلەسى تۇرعانىن» ايتىپ، جۇمىس توبىن قۇرۋ كەرەكتىگىن جەتكىزەدى. پۋتين بۇعان كەلىسىم بەرىپ، پروتسەستى جەدەلدەتۋدى تاپسىردى.

وسىلايشا ەكى پرەزيدەنتتىڭ داڭعويلىعى مەن داڭعازالىعى ەلىمىزدى بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلكەن قاۋىپ-قاتەرگە اكەپ تىرەدى. قازاقستان ەۋرازيالىق وداق دەپ اتالاتىن جوعارى ۇلتتىق ساياسي قۇرىلىمعا كىرىپ، ءوز تاريحىندا تۇڭعىش رەت قول جەتكىزگەن تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر.

قازاقستاندىقتار شەشىم قابىلداۋدان شەتتەتىلگەنى بىلاي تۇرسىن، قانداي دا ءبىر اقپارات بىلۋدەن دە ماقۇرىم. پرەزيدەنت تە، ۇكىمەت تە، بيلىك پارتياسى دا قۇددى ءبىر اۋىزدارىنا قۇم تولتىرىپ العانداي. 16 ميلليون ازامات قاشاعا ايداپ تىعىلعان ءتىلسىز جانۋار ءتارىزدى ءوز تاعدىرىنان بەيحابار.

ۇكىمەت بىزگە ەكى جىل بويى رەسەي جانە بەلارۋسپەن تەك قانا ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا جانە كەدەندىك وداق جايلى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ جاتىر دەپ كەلدى. الايدا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمى ارتتا قالعان، شاعىن جانە ورتا كاسىبى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى باسەكەگە قابىلەتسىز جانە قورعانسىز، قالت-قۇلت كۇي كەشۋدە. سوندىقتان كەدەندىك وداققا ەنۋ ەكونوميكا مەن شاعىن جانە ورتا بيزنەستى ودان ءارى تۇرالاتتى.

العاشقى جارتى جىلدىقتا بەلارۋستىڭ كەدەندىك وداق ەلدەرىنە ەكسپورتى 22 پايىزعا، رەسەيدىكى 28 پايىزعا ءوستى. تەك قازاقستان عانا ءوز ەكسپورتىن 30 پايىزعا تومەندەتتى. بۇگىندە ءوزارا ساۋدا-ساتتىقتىڭ ۇشتەن ەكىسى رەسەيگە، تورتتەن ءبىر بولىگى بەلارۋسكە تيەسىلى. ال قازاقستان ۇلەسى نەبارى 9 پايىز عانا. بۇل كورسەتكىشتىڭ ءوزى تومەندەۋ ۇستىندە. ساراپشىلار مۇنى «كەدەندىك وداق نارىعىنداعى قازاقستاندىق ەكسپورتتىڭ سۇرانىسقا يە ەمەستىگىمەن» تۇسىندىرەدى. ءۇش ەلدىڭ نارىعىندا بارىنەن دە ونەركاسىپ ونىمدەرى اناعۇرلىم كوپ سۇرانىسقا يە. دەمەك، كەدەندىك وداق ەڭ الدىمەن بەلارۋس، سونان كەيىن رەسەي ءۇشىن ءتيىمدى. قىسقاسى، سىرتقا تاسىمالداناتىن شيكىزاتى بۇكىل ۇلتتىق تاۋار ەكسپورتىنىڭ 90 پايىزىنا تەڭ قازاقستان عانا ۇتىلدى. سوندا كەدەندىك وداق شىن مانىندە كىمگە كەرەك بولعان؟

ءبىر قاراعاندا، كەدەندىك وداق ۇكىمەتىمىز ءسوز ەتكەن ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانى قامتاماسىز ەتىپ، ماسەلە وسىمەن جىلى جابىلۋى كەرەك ەدى. بىراق ماسكەۋ وزگە تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە قاراتا ايتقان جابايى مالىمدەمەلەرىن قايتالاۋدان تايار ەمەس. كرەمل بىردە ورتاق ۆاليۋتا تۋرالى ءسوز قوزعاسا، ەندى بىردە تاپ ءبىر ەرتەڭ سوعىس نەمەسە اسكەري توڭكەرىس بولاتىنداي ورتاق پارلامەنتكە سايلاۋ مەرزىمىن بەلگىلەيدى. ال رەسەيدىڭ بيلىكتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن باسىلىمدارى ەۋرازيالىق وداق شەكاراسى كەڭەيىپ، وعان باسقا پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر ەنەدى دەپ بولجام جاساي باستادى. وسىنىڭ بارىنەن بۇل بىرلەستىك ەڭ الدىمەن ساياسي مانگە يە ەكەنىن كورۋگە بولادى.

ماسەلەن، «ۆيكيپەديانىڭ» رەسەيلىك نۇسقاسى بىلاي دەپ جازادى: «ەۋرازيالىق وداق - ساياسي، ەكونوميكالىق، اسكەري، كەدەندىك، گۋمانيتارلى جانە مادەني كەڭىستىگى بىرىڭعاي مەملەكەتتەردىڭ كونفەدەراتيۆتى وداعىنىڭ جوباسى.

وكىلەتتى ساياسي ورگانى - ەۋرازيالىق پارلامەنت.

رەسمي تىلدەرى - ورىس، بەلارۋس، قازاق».

ال مىنا سويلەمدەر ءتىپتى تاڭعالدىرادى: «ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ يدەياسىمەن قاتار ساياسي ديسكۋرستا ۇلكەن ەۋرازيالىق وداق يدەياسى دا بار. «جەر جيناۋعا» بارىپ تىرەلەتىن العاشقى وداقتان ايىرماسى، ەكىنشى وداق قىتاي، ءۇندىستان مەن يرانمەن ينتەگراتسيانى كوزدەيدى».

بۇل كىمنىڭ «قوعامدىق ديسكۋرسىنداعى» ساندىراق؟ قازاقستان ازاماتى رەتىندە ءوز مەملەكەتىمە قاتىسى بار مۇنداي اقپاراتقا تۇبەگەيلى قارسىلىق بىلدىرەمىن. ءوز باسىم ەشكىممەن بىرىككىم كەلمەيدى، مەن ءۇشىن يران جانە ۇندىستانمەن ينتەگراتسيانىڭ ەش قاجەتى جوق. ءوز ەلىمدە بەيبىت، سەنىمدى جانە لايىقتى ءومىر سۇرگىم كەلەدى.

وسى مىسالدارعا قاراپ-اق رەسەي ساياسي، اقپاراتتىق جانە ەكونوميكالىق مۇمكىنشىلىكتەرىن پايدالانىپ، ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ جوسپارىن ىسكە اسىرىپ جاتقانىن كورەمىز. ماسكەۋدىڭ ەۋرازيالىق وداقتىڭ ساياسي ءمانىن بۇركەمەلەپ، جاسىرىپ-جاباتىنى راس. بىراق بۇل ەشكىمدى دە اداستىرماۋعا ءتيىس.

بىرىنشىدەن، رەسەي ەكونوميكاسى قازاقستاندىكىنەن 10 ەسە ۇلكەن. ەكىنشىدەن، رەسەي حالقىنىڭ سانى بىزدىكىنەن 9 ەسە كوپ. ۇشىنشىدەن، كرەمل ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ءوزىنىڭ الىپدەرجاۆالىق «داستۇرلەرىن» قايتا جاڭعىرتىپ، ونىسىن كورشىلەرگە قارسى اگرەسسيا مەن بوپسالاۋ ارقىلى بەكىتە تۇسۋدە. ۋكراينا، گرۋزيا، مولدوۆا، بەلارۋس، بالتىق مەملەكەتتەرى - رەسەيدىڭ جىمىسقى پيعىلىن باستان وتكەرگەن ەلدەردىڭ ءبىر پاراسى عانا.

الدا-جالدا باسقا كۇن تۋا قالسا، رەسەي بۇل ساياساتىن قازاقستانعا قولدانادى دەگەنگە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەيدى. بۇعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن الىسقا بارۋدىڭ قاجەتى جوق. حريستەنكو باسقاراتىن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانىڭ 80 پايىزى رەسەيلىكتەردەن تۇراتىنىن ەسكەرسەك تە جەتكىلىكتى. بولاشاق ورتاق ۆاليۋتا قالاي اتالاتىنىنا قاراماستان، رەسەي ەۋرازيالىق وداقتىڭ اقشا باسىپ شىعاراتىن باسپا ستانوگىن ءوز ۋىسىندا ۇستايتىنى بەلگىلى.

وسى تۇرعىدان العاندا، قازاقستان ءوزىنىڭ تاۋەلسىز ساياسي وكىلەتىن رەسەي باسىمدىعى ايقىن جوعارى ۇلتتىق ورگاندارعا تابىستاۋى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتەن بىرتىندەپ ايىرىلۋعا جانە ماسكەۋ باسقاراتىن كەڭەستىك پروۆينتسيا كەبىن كيۋگە اكەپ سوقتىرادى.

سوندىقتان ەۋرازيالىق جانە كەڭەس وداعىنىڭ اراسى  20 جىل دەمەسەڭىز، ەكەۋى دە بىردەي قۇبىلىس. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە بيلەۋشىلەر كەڭەس وكىمەتىنىڭ شەكپەنىنەن شىعا الماعانىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتتى.

قازاقستان حالقىنىڭ باسىم بولىگى كەشەگى تاريحقا قايتىپ ورالعىسى كەلمەيدى. حالىق كۇن وتكەن سايىن بۇلاي ءومىر سۇرۋگە بولمايتىنىن، ارەكەت ەتۋ كەرەكتىگىن تۇسىنۋدە. سوندىقتان ازاماتتاردىڭ ءبىر توبى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ جونىندەگى باستاماشىل توپ قۇرىپ، ەلدە ءپىسىپ-جەتىلگەن ەڭ ماڭىزدى ءۇش ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە قويماق. بۇلار - قازاقستاننىڭ ەۋرازيالىق وداققا قاتىسپاۋى، زاڭسىز جەكەشەلەندىرىلگەن ستراتەگيالىق كاسىپورىنداردى حالىققا قايتارۋ جانە اكىمدەردى سايلاۋ. ءبىزدى كوپتەگەن بەلگىلى ۇيىمدار مەن ساياساتكەرلەر، تانىمال ادامدار قولدادى.

ءبىز رەفەرەندۋم وتكىزۋ «قولدان باسقارۋ» كەسىرىنەن ابدەن زارەزاپ بولعان ەلىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيمىز. بۇل رەفەرەندۋم بيلەۋشىلەرى ءوز ەلدەرىن تاريحي تۇيىققا تىرەپ، كەشەگى قاراڭعى تۇڭعيىققا ورالۋعا ماجبۇرلەپ جاتقان رەسەي جانە بەلارۋس حالىقتارى ءۇشىن دە وتە قاجەت.

ءبىز بۇل حالىقتارعا اۆتوريتارلى رەجيمدەرگە قارسى بىرىگەيىك، ۇرلىق پەن وتىرىك، جاۋاپسىزدىق پەن اۆانتيۋريزمگە قارسى بىرگە كۇرەسەيىك دەيمىز. كەشەگىگە قايتىپ ورالۋعا ماجبۇرلەيتىن كەز كەلگەن ارەكەت، تاريحتان ساباق الماۋ ۇنەمى قانتوگىسكە اپارىپ سوقتىرادى. ولاي بولسا، تەك ىلگەرى قاراي جىلجيىق.

دوسىم ساتباەۆ، ساياساتتانۋشى، «تاۋەكەلدەردى باعالاۋ» توبىنىڭ جەتەكشىسى:

- قانداي دا ءبىر ايماقتىق جوبالاردى تالقىلاماس بۇرىن ەڭ الدىمەن ۇعىمداردىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ العان ءجون. الەمدە مەملەكەتارالىق جانە جوعارى ۇلتتىق بىرلەستىكتەر بار.

بىرىنشىدەن، مەملەكەتارالىق بىرلەستىكتەر مەملەكەتتەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن شەكتەمەيدى، سەبەبى ينتەگراتسيا اياسىندا ەمەس، كووپەراتسيا اياسىندا ارەكەت ەتەدى. قازىرگى كەزدە ولار ساپالىق جانە ساندىق جاعىنان ءوسۋ ۇستىندە. ايتا كەتەتىنى، مۇنداي بىرلەستىكتەر الەمدە كوپتەپ سانالادى. ماسەلەن، لاتىن امەريكاسى، تاياۋ شىعىس، افريكا جانە ت.ب. ولار الداعى ۋاقىتتا دا پايدا بولا بەرمەك. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، ايماقتانۋ. عالامدىق باسەكەلەستىك كۇشەيگەن سايىن الەمدە جەكەلەگەن مەملەكەتتەر ەمەس، ايماقتىق بىرلەستىكتەر مەن ترانسۇلتتىق كومپانيالار باستى ويىنشىلارعا اينالادى. ترانسۇلتتىق كومپانيالار ىقپالى جاعىنان جەكە-دارا مەملەكەت تۇگىل، ايماقتىق بىرلەستىكتەردەن اسىپ تۇسەدى.

مىسالى، بريتاندىق Brand Finance بريتاندىق كومپانياسى الەمدەگى 100 مەملەكەتتىڭ ەلدىك برەندىسىنە باعا بەردى. سوندا «قازاقستان» برەندى بار-جوعى 87 ميلليارد دوللارعا باعالاندى. ال Apple كومپانياسىنىڭ برەندى 183 ميلليارد دوللارعا باعالاندى. دەمەك، قازىرگى الەمدە اقىل-وي مۇناي، گاز جانە وزگە شيكىزاتقا قاراعاندا اناعۇرلىم قۇندى دەگەن ءسوز.

ەكىنشىدەن، ءارتۇرلى ايماقتىق بىرلەستىكتەردىڭ پايدا بولۋ سەبەبى نەدە؟ كوپتەگەن ايماقتىق، سۋبايماقتىق جانە عالامدىق پروبلەمالار مەملەكەتارالىق ارەكەتتەسۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەتكە دە قاتىستى نارسە. سەبەبى دەربەس مەملەكەت كوپ رەتتە ءوز بەتىنشە پروبلەمانى شەشە المايدى. ايماقتىق بىرلەسۋ تۇرعىسىنان العاندا، قازاقستان رەسەي نە بەلارۋسكە مويىن بۇرماي، ورتالىق ازيا ەلدەرىنە باسىمدىق بەرگەنى دۇرىس. بۇلار - ءبىزدىڭ كورشىلەر جانە ءوزىمىز ورنالاسقان اۋماق. بۇل ايماقتاعى قوردالانعان ماسەلەلەر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر ءتوندىرۋى مۇمكىن. الىسقا بارماي-اق وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆتىڭ «كورشى مەملەكەتتەردىڭ سۋ ساياساتىنداعى مۇددەلەر قاقتىعىسى سالدارىنان اسكەري ءىس-قيمىلدار جۇرگىزىلۋى مۇمكىن» دەگەن مالىمدەمەسىن مىسالعا الساق تا جەتكىلىكتى. وسىنىڭ ءوزى ايماقتا ەرتە مە، كەش پە، ءبارىبىر بۇرق ەتىپ جارىلاتىن پروبلەمالار قازاقستانعا ورتا مەرزىمدە تىكەلەي اسەر ەتەتىنىن كورسەتەدى. باتىسقا بەت بۇرىپ، شىعىستا نە بولىپ جاتقانىن مۇلدە ەلەمەيتىن قازاق بيلىگىنىڭ كورسوقىرلىعى بولاشاقتا وزىمىزگە سوققى بولىپ تيەدى. قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىن ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە سۋ ماسەلەسى الاڭداتۋى ءتيىس. الداعى 10-15 جىلدا سۋ ماسەلەسى ابدەن اسقىنادى، شەگىنە جەتەدى، ونىڭ جانىندا رەسەي جانە بەلارۋسپەن اراداعى ينتەگراتسيا ويىنشىق بولىپ قالارى انىق.

بىرىگۋدىڭ ەكىنشى ءتۇرى - جوعارى مەملەكەتتىك (جوعارى ۇلتتىق) بىرلەستىكتەر. رەسەي ۇسىنعان وداق  بىرلەستىكتىڭ وسى تۇرىنە جاتادى. بىرىگۋدىڭ بۇل ءتۇرى مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىن شەكتەيدى، سەبەبى وعان مۇشە ەلدەر ءوز وكىلەتىلىگىنىڭ ءبىر بولىگىن ەرىكتى تۇردە حالىقارالىق ۇيىمنىڭ اتقارۋشى ورگانىنا تاپسىرادى.  الەمدە ونداي بىرلەستىكتەردىڭ سانى از. كوپشىلىك بۇعان ەۋرووداقتى مىسال رەتىندە كەلتىرەدى. بىراق ەۋروپالىقتاردىڭ وزدەرى «ءبىز مەملەكەتارالىق جانە جوعارى مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردىڭ ارالىعىندا تۇرمىز. ويتكەنى ءار مەملەكەتتىڭ ۇكىمەتى ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداپ، ەركىن ارەكەت ەتە الادى» دەيدى. دەسەك تە وسى ەۋرووداقتىڭ ءوزى بىردەن پايدا بولا سالعان جوق. بىرىگۋدىڭ العاشقى نىشاندارى پايدا بولعاننان كەيىنگى 40 جىلدان سوڭ قۇرىلدى. الايدا ەۋروپاداعى قازىرگى داعدارىس كەزىندە «وسى ەۋرووداقتىڭ بولاشاعى بار ما؟» دەگەن سۇراقتىڭ باسى قىلتيىپ، پىكىرتالاسقا جول اشتى.  ەۋروپالىق قاۋىمداستىقتىڭ يدەولوگيالىق اقپارات قۇرالى - «ەۆرونيۋس» ارناسىنان «ەۋرووداق كەرەك پە؟ونىڭ ەۋروپالىقتارعا نە پايداسى بار؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرگەن ەۋروكوميسسيا باسشىسى جوزە بارروزۋ: «ەۋرووداقتى ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ فەدەراتسياسىنا اينالدىرايىق» دەدى. ونىڭ بۇل مالىمدەمەسى ەۋروپا ساياساتكەرلەرى تاراپىنان سىنعا ۇشىرادى. ەۋروپانىڭ كەيبىر مەملەكەتتەرىنىڭ جەكەلەگەن ايماقتارى تاۋەلسىزدىك الىپ، وداقتان ءبولىنىپ شىعامىز دەپ كوتەرىلىپ جاتقاندا، قانداي فەدەراتسيا تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا بولادى؟ يسپانيانىڭ كاتالونيا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى بيلىككە تاۋەلسىزدىك جونىندەگى رەفەرەندۋم وتكىزەمىن دەپ سەس كورسەتكەنى وسىنىڭ ءبىر مىسالى.

الايدا كەدەندىك جانە ەۋرازيالىق وداققا كەلسەك، ونىڭ ءاربىر مۇشەسى ءارتۇرلى ءمازىر تۋرالى ءسوز قوزعاپ جاتقان ءتارىزدى. رەسەي ءوزىنىڭ باس اسپازشى بولسام دەگەن دامەسىن جاسىرمايدى. مۇنى پۋتين، لۋكاشەنكو جانە نازارباەۆتىڭ كەدەندىك وداق بولاشاعى جايىن ءسوز ەتكەن ماقالالارىنان-اق بايقاۋعا بولادى.

بەيرەسمي تۇرعىدان العاندا، ينتەگراتسيالىق جوبالار مەملەكەت باسشىسىنىڭ سىرتقى ساياسي بەدەلىن ورنىقتىرۋدىڭ ءتاسىلى ىسپەتتى. ال رەسمي دەڭگەيدەگى مالىمدەمەلەر قازاقستاندىق كومپانيالار ءۇشىن 170 ميلليون حالقى بار نارىق ەسىگىن ايقارا اشتى دەپ جاقاۋراتادى. دەگەنمەن سوڭعى كەزدەرى بيلىككە جاقىن ساياساتكەرلەردىڭ ءوزى، ماسەلەنكي، ازات پەرۋاشەۆ  «قازاقستاندىق ونىمدەر رەسەي نارىعىنان ىعىستىرىلۋدا» دەپ بايبالام سالا باستادى.  ساراپشىلار مەن كاسىپكەرلەردىڭ ءوزى و باستا-اق  رەسەي باعانى رەتتەۋدىڭ تاريفتىك ەمەس ادىستەرىن قولدانادى دەپ ەسكەرتكەن بولاتىن. كەدەندىك وداق اياسىندا قازاقستان ەكسپورتى قىسقارادى دەگەن اڭگىمەلەر دە تالاي ايتىلعان. بيىلعى جىلدىڭ العاشقى جارتى جىلدىعى بويىنشا جاسالعان كەدەندىك وداق مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزارا ساۋدا‑ساتتىق كورسەتكىشتەرىنە سۇيەنسەك، رەسەي ۇلەسى 66 پايىزدان اسقان، بەلارۋستىكى 24 پايىزعا جەتكەن، ال قازاقستاندىكى بار‑جوعى  9,6 پايىزعا تەڭ. وسىلايشا قازاقستان كەدەندىك وداققا مۇشە ەلدەرگە قۇنى 3,3 ميلليارد دوللارعا جەتەتىن  ءونىم ساتسا، رەسەي 22,5 ميلليارد دوللاردىڭ تاۋارىن ساتتى، بەلارۋس ساۋدا‑ساتتىقتان 8,1 ميلليارد دوللار پايدا ءتۇسىردى. دەمەك، ەكونوميكالىق تيىمدىلىك تۋرالى شەنەۋنىكتەردىڭ ءسوزى جەلگە ۇشتى.

رەسمي دەڭگەيدە كەدەندىك وداقتى اقتاپ الۋ ءۇشىن «كەدەندىك وداق پەن بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك قازاقستاننىڭ بۇكىلالەمدىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولماس بۇرىن جۇرگىزگەن دايىندىعى» دەگەن مالىمدەمەلەر دە ءجيى ايتىلادى. بىراق بۇل دايىندىق قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك دامۋ باعدارلامالارىنا، ونىڭ ىشىندە يندۋستريالدى‑يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىنا قاراما‑قايشى ەكەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. ءبىز رەسەي مەن بەلارۋسكە نەگىزىنەن شيكىزات ساتامىز. سونان كەيىن ۆاليۋتاعا ولاردان ءوزىمىزدىڭ شيكىزاتتان وندىرىلگەن دايىن ونىمدەر - ججم، ماشينەلەر مەن قۇرال‑جابدىقتار، تاماق ونىمدەرى، مەتالل بۇيىمدارى جانە ت.ب. ساتىپ الامىز. دەمەك، الەمدىك ەكونوميكانىڭ شيكىزات تاۋەلدىلىكتەن ارىلماعان بولىگى بولعانىمىز ازداي، ەندى كەدەندىك وداققا دا شيكىزات تاسىمالداۋشىعا اينالدىق.

رەسەيگە توقتالار بولساق، بۇل ەل ءۇشىن كەدەندىك وداق پەن بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك - ەكونوميكالىق ەمەس، گەوساياسي جوبا. وسى جەردە راو «ەەس» باسقارما توراعاسى اناتولي چۋبايستىڭ «رەسەي ليبەرالدى يمپەرياعا اينالۋعا ءتيىس» دەپ 2003 جىلى ايتقان مالىمدەمەسىن كەلتىرسەك تە جەتكىلىكتى. وسى كەزدىڭ وزىندە رەسەيلىك ەليتا سۋبايماقتىق دەرجاۆاعا اينالۋدى كوكسەدى.

قازىرگى كەزدە رەسەي اسكەري‑ساياسي مايداندا ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىمشارتى ۇيىمى ارقىلى، ال ەكونوميكالىق مايداندا كەدەندىك وداق ارقىلى ءوز پوزيتسياسىن بەكىتە تۇسكىسى كەلەدى. ماسكەۋدىڭ تۇپكى ماقساتى - ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا ۋكراينانى قوسۋ دەگەنمەن تولىق كەلىسۋگە بولار. دەگەنمەن ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىمشارتى ۇيىمى مەن كەدەندىك وداق اياسىندا تاۋەلسىزدىكتى شەكتەۋ ارەكەتتەرى بوي كورسەتە باستادى. ماسەلەن، جاقىندا ماسكەۋ ۇقكۇ اياسىندا وسىنداي نورمانى ەنگىزدى. وعان سايكەس، ۇقكۇ‑عا مۇشە كەز كەلگەن ەلدىڭ اۋماعىندا ءۇشىنشى مەملەكەتتىڭ اسكەري ينفراقۇرىلىمىن ورنالاستىرۋ ءۇشىن وسى ۇيىمعا مۇشە ءار ەلدىڭ جازباشا رۇقساتى كەرەك. مۇنى سىرتقى جانە ىشكى ساياساتتاعى تاۋەلسىزدىكتىڭ شەكتەلۋى دەپ ەسەپتەگەن تاشكەنت بۇل ۇيىمداعى ءوز مۇشەلىگىن توقتاتتى.

سول ءتارىزدى كەدەندىك وداق اياسىندا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانى قۇرۋ تۋرالى مامىلەگە قول قويىلدى. پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى تۇڭعىش جوعارى ۇلتتىق ورگانعا بىرتىندەپ ۇلتتىق وكىلەتتىلىكتەر وتپەك. 2015 جىلعا قاراي وعان 175 ۇلتتىق وكىلەتتىلىك بەرىلەتىن كورىنەدى. رەسەي سونداي‑اق ورتاق ۆاليۋتانى ەندىرۋگە دە اسىق. تاياۋدا دميتري مەدۆەدەۆ كەدەندىك وداق اياسىنداعى ورتاق ۆاليۋتا جايلى 2015  جىلدان كەيىن ويلانالىق دەپ ۇسىنىس تاستادى.

ءسوزدى تۇيىندەسەك، ساياسي جانە ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانىڭ ەكى نەگىزگى ەرەجەسى بار. بىرىنشىدەن، مىقتى جانە ءالسىز ويىنشىلاردىڭ اراسىندا تەڭقۇقىلى وداق قۇرۋ مۇمكىن ەمەس. وداققا قاتىسۋشىلاردىڭ تەڭ ەكونوميكالىق پارامەترلەرى مەن ورتاق ساياسي قۇندىلىقتارى بولۋعا ءتيىس. بۇل رەتتە «اۆتوريتارلى رەجيمدەر بىر‑بىرىمەن ينتەگراتسياعا قابىلەتتى مە؟» دەگەن سۇراقتىڭ باسى قىلتيادى. قازاقستان جانە بەلارۋستە بيلىك اۋىسقان سوڭ بۇل ەلدەردىڭ وداقتاعى تاعدىرى بۇلىڭعىر تارتپاق. نازارباەۆ جانە لۋكاشەنكو كەتكەننەن كەيىن ەكى ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىندا ءدال وسى باعىت ساقتالادى دەپ ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى.

ەكىنشىدەن، ءوزارا باسەكەلەستەر، اسىرەسە ەكونوميكاسى تەك قانا شيكىزات ەكسپورتىنا نەگىزدەلگەن  مەملەكەتتەر جۇمىس ىستەۋشى وداققا بىرىگە المايدى. ەكى تەرىس ءمان بۇل رەتتە ءبىر وڭ مانگە يە بولا المايدى. اسقىنعان جەمقورلىق، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا شەكتەن تىس ارالاسۋى، لەپىرمە بيۋروكراتيالىق اپپارات، تولىققاندى نارىقتىق ەكونوميكانىڭ جوقتىعى - كەدەندىك وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ارقايسىسىندا بار پروبلەما بۇل. دەمەك، ساياسي شەشىمدەر ءبىر بولەك تە، تولىققاندى ەكونوميكالىق ينفراقۇرىلىم ءبىر بولەك. ساياسي شەشىمدەر ەكونوميكالىق ينفراقۇرىلىممەن بەكىتىلمەگەن.

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: قازاقستاننىڭ گەوساياسي احۋالى مەن ايماقتانۋ ترەندى ەلدىڭ ءارتۇرلى مەملەكەتارالىق جوبالارعا قاتىسۋىنا سۇرانىس تۋدىرادى. بىراق بۇل ەكونوميكالىق جانە ساياسي مۇددەلەر ىسكە اسقان جاعدايدا عانا ءوزىن اقتايدى. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاقستان كەز كەلگەن جوعارى مەملەكەتتىك (جوعارى ۇلتتىق) بىرلەستىكتەرگە قاتىسۋعا دايىن ەمەس. بۇعان ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتەن تولىق ايىرىلۋ قاۋىپ‑قاتەرى، باسەكەگە قابىلەتتىلىكتىڭ تومەن دەڭگەيى مەن جەمقورلىقتىڭ جوعارى دەڭگەيى سەبەپ. ىقتيمال قاۋىپ‑قاتەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قازاقستان ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن بىرىگۋدى باسىمدىق ەتىپ بەلگىلەگەنى ءجون.

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:

-قوعامدىق سانا ينتەگراتسيانىڭ بالاما ستسەناريلەرىن قوش كورمەيدى. راس، قازاقستان رەسەيمەن ارادا ۇزاقمەرزىمدى قارىم‑قاتىناس ورناتاتىن دا شىعار. بىراق، مەنىڭشە، وعان جەتۋ ءۇشىن كەمىندە 20-30 جىل ۋاقىت كەرەك. ول ءۇشىن رەسەيدىڭ ءوزى وزگەرىپ، باسقا مەملەكەتكە اينالۋعا ءتيىس. رەسەيلىك ساياساتكەرلەر «جۇمساق كۇش» جايلى مالىمدەمەلەردى تەگىننەن‑تەگىن ايتىپ جاتقان جوق. بۇگىندە رەسەيدىڭ ۇلى ادەبيەتىنەن باسقا ەشقانداي كۇشى جوق. بىراق الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك اۆتورلارىن وقۋ مۇمكىندىگى تۋعان قازىرگى كەزەڭدە، ورىس ادەبيەتى دە كومەسكىلەنە باستادى.

رەسەيلىك كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ويلى ادامدارى مەن ساراپشىلارى بىزبەن «ۇلكەن كوكەمىز» بولىپ سويلەسە باستادى. 20 جىل - وتكەن تاريحتى ۇمىتتىرۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى ۋاقىت دەپ ويلاۋ ەڭ ۇلكەن قاتەلىك.

ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا بۇل تۇتاس ۇلتتىڭ جاساعان تاڭداۋى دەگەندى ەستيمىز. بىراق، شىن مانىندە، بۇل - ۇلتتىڭ ازعانتاي توبىنىڭ جاساعان تاڭداۋى عانا. بۇل - ەشتەڭەنى ايقىندامايتىن تاڭداۋ. وسى تۇرعىدان العاندا، كەدەندىك وداق، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك كەلىسىمشارتى ۇيىمى، ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا - مۇنىڭ ءبارى حالىقتى الداۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل - الدەقاشان كۇيرەگەن كەڭەس وداعىنىڭ جاڭعىرىعى. بەيبىت تۇردە قوش ايتىسۋ ءۇشىن مىنا نارسەنى ۇعىنعان ءجون. ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كەڭىستىكتە بيۋروكراتتار نەمەسە جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىق بىرىگە المايدى. ۇلتتار مەن حالىقتار عانا بىرىگۋگە قاقىلى.

بۇل جەردە ناعىز شىنايى ينتەگراتسياعا بىرىگۋ تۋرالى ءسوز قوزعالىپ جاتقان جوق. سوندىقتان ءبىز تاعى ءبىر مارتە ەكىنشى سورتتى ۇلتقا اينالعىمىز كەلمەيدى. ءبىز ءوز تاعدىرىمىز بەن اقىل‑ويىمىزدى، ار‑نامىسىمىزدى وزگە ەلگە قولدان بەرگىمىز كەلمەيدى. ءتىپتى ول جاقىن، باۋىرلاس ەل بولسا دا. بۇعان ەشۋاقىتتا جول بەرمەيمىز. بۇگىندە رەفەرەندۋم تۋرالى باستاما كوتەرىلىپ جاتقاندا ونى قوس قولمەن قولداۋ كەرەك. قوعام باسقاشا ارەكەت ەتە المايتىنىن كورسەتۋىمىز قاجەت.

وكىنىشكە قاراي، قازىرگى كەزدە قوعامدا ەل تاۋەلسىزدىگىن جوعالتىپ الۋ تۋرالى  قاۋىپ باسىم. بىراق بۇل قاۋىپتىڭ الدىن الۋعا ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز بار. مەملەكەتىمىز سىرتقى قارىزىنان قۇتىلىپ، كەدەندىك وداق پەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭىستىكتەن دە شىعامىز. سوندىقتان ەڭ الدىمەن نە ىستەيتىنىمىز تۋرالى  اقىلداسىپ، ورتاق كەلىسىم-پىكىرگە كەلۋىمىز كەرەك.  ماسەلەن، رەسەيلىك نارىققا قازاقستاندى شىعارۋ ارقىلى رەسەيدىڭ كوكسەگەنى نە ەكەنىن انىقتاپ الۋىمىز قاجەت. سوندىقتان  قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى وداقتىڭ كەلەشەگى تۋرالى قوعام بولىپ كوتەرىپ، رەسەيلىكتەرمەن بۇل جونىندە پىكىر الماسقان دۇرىس دەپ ويلايمىن. قازاق ەلىن ءتوس قالتاسىنىڭ تۇبىنە سالىپ الدىم دەپ ساناسا، رەسەي بيلىگى قاتتى قاتەلەسەدى. ويتكەنى قازىر قوعام دا، ونداعى كوزقاراس، تۇسىنىك تە بۇرىنعىداي ەمەس، وزگەرگەن. كەشەگى بالالار بۇگىن ەل تىزگىنىن ۇستاۋعا جاراپ قالدى. بۇل دەگەنىڭىز ءوز ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قازاق قوعامى وڭايشىلىقپەن  بەرە قويمايتىنىن كورسەتەدى.  جاڭا كوزقاراستاعى، جاڭاشا ويلايتىن  وسىنداي ۇرپاقتىڭ بۋىنى ەلىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن جاۋاپتى ەكەنىن بىلەدى. ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ ماسەلەسىن رەسەي مەن قازاقستان بيلىك وكىلدەرىنىڭ ءوزارا كەلىسسوزدەرى ەمەس، تەك قانا وسى جاڭا ۇرپاق بۋىنى شەشۋگە ءتيىس. قالاي دەسەك تە، قوعامنىڭ ايتقانى مەن ءاربىر ازاماتتىڭ  تاڭداۋى ەسكەرىلىپ، بيلىكتىڭ مۇنىمەن ساناساتىنىنا كۇمان جوق. سول سەبەپتى سوڭعى ءسوزدى قوعام بولىپ ءوزىمىز  ايتۋىمىز كەرەك. سول ءۇشىن بىرلەسە، ىنتىماقتا بولىپ، بيلىككە قاتاڭ تالاپ قويۋعا ءتيىسپىز!

مۇحتار تايجان، ەكونوميست:

- كەدەندىك وداق پەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ ەكونوميكامىزعا تيگىزەر زيانى ۇشان-تەڭىز. كەدەندىك وداققا دەيىن-اق رەسەيدىڭ نارىعى قازاقستانعا قولجەتىمدى بولعان. 170 ميلليون حالقى بار مەملەكەتكە مۇنداي وداقتىڭ ءتيىمدى تۇستارى وتە كوپ. ال ەشقانداي دايىن ءونىم وندىرمەيتىن، ەكسپورتقا شيكىزاتتان باسقا شىعاراتىن تاۋارى جوق ءبىزدىڭ ەلدە ىشكى نارىقتا باسەكەلەستىك تە جوق. سىرتتان كەلگەن تاۋار ونىمدەرىنىڭ باعاسى ارتىپ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسى تومەندەيتىنى ءسوزسىز. ارينە، كەدەندىك وداققا مۇشە بولۋدىڭ پايدالى تۇستارى دا جوق ەمەس. ماسەلەن، ينۆەستيتسيانىڭ ساپاسى مەن سانى ارتادى، قىتاي ەكسپانسياسىنان رەسەيمەن وداقتاسۋ ارقىلى قۇتىلۋ سياقتى ماسەلەلەردى ايتۋعا بولادى. دەسەك تە، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋعا مۇنداي وداقتار كەپىلدىك بولا المايدى. سوندىقتان وسىعان وراي مەملەكەتىمىزدىڭ دە وزىندىك تالاپتارى بولعانى دۇرىس. بىرىنشىدەن، ينتەگراتسيالاناتىن ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيىنىڭ بىردەي بولۋى. ەكىنشىدەن، وداققا مۇشە بارلىق مەملەكەتتەر ءوزارا ەكونوميكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك جاعىنان ۇقساس بولىپ قانا قويماي، شارۋاشىلىق دامۋ دارەجەسىندە دە جوعارى كورسەتكىشكە يە بولۋى كەرەك. ۇشىنشىدەن، ايماقتىق ينتەگراتسيالىق وداعىن دامىتۋ ءۇشىن ەركىن ساۋدا ايماعىن، كەدەندىك وداقتى، جالپى نارىق، ەكونوميكالىق وداق جانە ساياسي وداق ماسەلەلەرى بويىنشا تالاپتار قاتاڭ ساقتالۋعا ءتيىس. تورتىنشىدەن، مۇنداي بىرىگۋگە، وداقتاسۋعا ءاربىر مەملەكەت ءوزارا ءتيىمدى جاعىن قاراستىرىپ، كەلىسىممەن، قالاۋىمەن كىرۋى كەرەك.

الەمدە ينتەگراتسيالىق كەڭىستىككە بىرىككەن ەلدەر بار. الايدا قازاقستان سول وداقتاسقان ەلدەردىڭ كەيبىر قاتەلىكتەرىن ساراپتاپ، ساباق العان دۇرىس. ماسەلەن، ەكونوميكالىق دامۋ دەڭگەيى ءوزارا قابىسپايتىن، بىرىنەن‑بىرى وزگەشە مەملەكەتتەردىڭ اراسىنداعى وداقتاستىق تۇتاس مەملەكەتكە تونگەن قاۋىپ ەكەنىن ەسكەرەيىك. ەۋروپادا ەكونوميكالىق كەڭىستىكتى ينتەگراتسيالاۋ ءجيى كەزدەسەدى. ول جاقتا بىرنەشە ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق كۇشى باسىم مەملەكەتتەر بار. مۇنداي ەلدەردىڭ اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىس ەكى جاققا دا پايدا بەرىپ، ىشكى باسەكەلەستىكتىڭ بىرىگۋى وندىرۋشىگە دە، تۇتىنۋشىعا دا  ءتيىمدى.

قازاقستاننىڭ رەسەيمەن ەكونوميكالىق ينتەگراتسياسى  ەلەكتر، گاز، تەمىرجول ت.ب. سالالاردا بىرىڭعاي باعا بازاسىن جاساۋدى تالاپ ەتەدى. ورتاق ۆاليۋتا، ماكروەكونوميكا ساياساتىن بىرلەسە كەلىسۋ ارقىلى جاساۋ، بيۋدجەت تاپشىلىعى، مەملەكەتتىك قارىز، ينفلياتسيا سياقتى  ماسەلەلەر پايدا بولاتىنى داۋسىز. مۇنان باسقا دا كوپتەگەن كەدەرگىلەر مەن كەلەڭسىزدىكتەر تۋىندايدى. وكىنىشكە قاراي، قازاقستان تارابى وسى پروبلەمالاردى تۇبەگەيلى شەشىپ الماي جاتىپ، وداققا مۇشە بولۋعا اسىعىس قادام جاسادى. ارينە، ءبىز الەمدىك ەكونوميكالىق قاۋىمداستىق ينتەگرتسياسىن قولدايمىز. كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن ارىپتەستىك قارىم-قاتىناستا بولۋعا، بىرىگە جۇمىس ىستەۋگە قارسى ەمەسپىز. الايدا ءبىر وداقتىڭ اياسىنا باعىندىراتىن مۇنداي ساياسي قيتۇرقىلىقتى قولدامايمىز. سەبەبى، ينتەگراتسيا پروتسەسىن كەيبىر جاعدايدا توقتاتپاسا، ونىڭ اقىرى ساياسي ينتەگراتسياعا اينالۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل - تاۋەلسىزدىگىمىزدى جوعالتۋ دەگەن ءسوز. قازاقستان مەن رەسەيدىڭ اراسىندا تەڭ دارەجەدەگى وداق بولۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ەكى ارىپتەس مەملەكەتتىڭ ارا سالماعى تەڭ ەمەس. ءىس جۇزىندە كۇشى باسىم مەملەكەتتىڭ ءالسىز، كىشكەنتاي مەملەكەتتى جۇتاتىنىنا تالاي كۋا بولدىق ەمەس پە؟

حالىقارالىق ينتەگراتسيا يندۋستريالدى ەكونوميكاعا ءتيىمدى. ال قازاقستان - شيكىزات وندىرەتىن ءبىر جاقتى مەملەكەت. سوندىقتان ەڭ الدىمەن ەكونوميكا سالاسىن، ونەركاسىپ سالالارىن دامىتىپ المايىنشا، حالىقارالىق ينتەگراتسيا ماسەلەسىنە ۇمتىلۋ - ۇلكەن قاتەلىك ءارى ءتيىمسىز.

ەۋرازيالىق وداققا قوسىلۋدىڭ ءتيىمدى-ءتيىمسىز جاقتارىنا كەلەر بولساق، قازاقستان بۇل وداققا كىرۋ مەرزىمىن 2015 جىلعا جوسپارلاپ وتىر. ەگەر رەفەرەندۋم وتكىزۋ بارىسىندا جەتكىلىكتى قول جيناي الساق، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى قولداپ، داۋىس بەرسە، ەلىمىزدىڭ بۇل وداقتان باس تارتاتىنى ءسوزسىز. ال ەگەر كەرىسىنشە بولىپ، حالىقتىڭ از عانا داۋسىن جيناساق، تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك قالمايدى. بىزگە وسى كەرەك پە؟ مەنىڭشە، ەۋرازيالىق وداققا كىرۋ ماسەلەسىنەن بۇرىن جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا ەڭ الدىمەن كەدەندىك وداقتان شىعۋدى تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. سەبەبى، ەگەر رەفەرەندۋم كەزىندە حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى كەدەندىك وداقتان شىعۋ كەرەكتىگىن جاقتاپ، داۋىس بەرسە، ەۋرازيالىق وداقتىڭ ماسەلەسى وپ-وڭاي شەشىلەدى. ءتىپتى، ءوزىمىز كۇتكەن ناتيجەگە قول جەتكىزە الماساق تا، ۇتىلمايمىز. ويتكەنى كەدەندىك وداققا قارسى كۇرەستەرىمىزدى جالعاستىرا بەرەمىز جانە ەۋرازيالىق وداققا قوسىلۋعا توسقاۋىل جاساي الامىز. ەكىنشى تاقىرىپ، ياعني ەل بايلىعىن مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ ماسەلەسىنە قاتىستى كەيبىر نارسەلەردى انىقتاپ العانىمىز ءجون. ەگەر جەر بايلىقتارى مەملەكەت جاعدايىنا قايتارىلار بولسا، قانداي شارتپەن قايتارىلادى دەگەن سۇراققا ناقتى جاۋابىمىز دايىن بولۋى كەرەك.

مۇحتار شاحانوۆ، اقىن:

- ءبىز بۇرىن‑سوڭدى بولماعان قيىن جاعدايدا تۇرمىز. ەگەمەندىگىمىز و دۇنيەگە كەتكەلى تۇر. ەۋرازيالىق وداق - ءبىزدىڭ ەگەمەندىككە، ازاتتىققا ۇمتىلعان ارمان-ماقساتىمىزدى كۇل-تالقان ەتپەك.

ءبىز ەڭ الدىمەن جۇرتقا تۇسىنىكتى تىلمەن جازىلعان ورتاق حات دايىندايىق. ونىڭ ءۇش تىلدە بولعانى دۇرىس. ءبىزدىڭ ويىمىزدى شەتەلدە دە ءبىلسىن. ماسەلەن، كەزىندە «قازاقستاندىق ۇلتقا» قارسى داۋىس كوتەرگەنىمىزدە ءارتۇرلى وي-پىكىر بولدى، حالىققا جەتكىزۋدىڭ ءتۇرلى نۇسقالارى بولدى. ءبىز ساراپتاپ، تالداپ، جۇرتتىڭ ويىنا، ساناسىنا جەتەتىندەي ەتىپ حات جازدىق. سونىڭ ارقاسىندا بۇكىل ەلدى وياتتىق. ءتىپتى، بيلىكتىڭ  ءوزىن كەشىرىم سۇراۋعا دەيىن اپاردىق. وسىنداي قادام جاساعانىمىز دۇرىس بولار ەدى.

ەگەمەندىگىمىزدى بيلىك قيىن جاعدايعا الىپ كەلدى. بيلىكتەگىلەردىڭ ارقايسىسى ءوز مۇددەسىنەن باسقا ەشنارسە ويلامايدى. ەل، ۇلت، جەر تۋرالى باس قاتىرمايدى. سوندىقتان ءبارىمىز جۇدىرىق بولماساق، ەگەمەندىكتەن ايىرىلامىز! مۇنى باسقا دا ادامدارعا، زيالى قاۋىمعا جەتكىزۋ كەرەك. بىراق زيالى قاۋىمنىڭ دا شارۋاسى ءبىتىپ بارادى. ءوزىمىز مىقتى توپ قۇرىپ، وعان ءارتۇرلى مىقتى كادرلاردى تارتۋىمىز كەرەك. ەگەر بۇگىن بىرىگە الماساق، ءبارىمىزدىڭ قۇنىمىز كوك تيىن بولادى!

قانات بەرەنتاەۆ، ەكونوميست:

- كەدەندىك وداقتىڭ قۇرىلۋى جانە بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ ىسكە قوسىلۋى بىرقاتار مەتودولوگيالىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق‑ادىستەمەلىك جانە ينستيتۋتسيونالدى پروبلەمالاردىڭ بەتىن اشتى. بۇل ماسەلەلەر شەشىمىن تاپپاسا، وندا ول پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ايماقتىق ينتەگراتسيانىڭ تيىمدىلىگىنە كەرى اسەرىن تيگىزبەك. ءتىپتى بۇل وسى كۇيىنشە قالا بەرسە، وندا ينتەگراتسيانىڭ تەرەڭدەۋىنە قاۋىپ تونەدى ءارى بۇل ەۋرازيالىق وداق يدەياسىنا سەنىمسىزدىك ۇيالاتىپ، ونى تەرىسكە شىعارادى.

بىلتىرعى جىلى «يزۆەستيا» گازەتىندە جارىق كورگەن پۋتين، لۋكاشەنكو مەن نازارباەۆتىڭ ماقالالارىندا ەۋرازيالىق وداقتىڭ ماقسات‑مىندەتى جانە نەگىزگى پرينتسيپتەرى اشىپ كورسەتىلدى. قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ اتاپ كورسەتكەندەي، ەۋرازيالىق وداق قۇرۋدىڭ نەگىزگى شارتى - بۇل ينتەگراتسياعا ەرىكتى تۇردە كىرۋ. بەلارۋس پرەزيدەنتى ا.لۋكاشەنكو دا وسى پىكىردى قۋاتتاعان بولاتىن.

بىراق پوستكەڭەستىك ينتەگراتسيا ىسكە اسا باستاعانى سول ەدى، بۇل قوعامدىق ورتادا داۋ تۋدىردى. كەدەندىك وداق پەن بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىككە قارسى شىعۋشىلاردىڭ كەلتىرەتىن نەگىزگى دالەلدەرى مىنالار:

كەدەندىك وداق پەن بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرىلعان سوڭ قازاقستان سىرتقى ساۋدا ساياساتىن ءوز بەتىنشە جۇرگىزۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى.

كەدەندىك وداقتىڭ جالعىز ناقتى ناتيجەسى - ىشكى نارىقتاعى باعانىڭ قىمباتتاۋى. ەلدەگى باعالار رەسەيدىكىمەن تەڭەستى، ال قىتايدىڭ ارزان يمپورتى باج سالىعى كوتەرىلگەندىكتەن قىمباتتاپ كەتتى.

ەۋرازيالىق وداقتىڭ قۇرىلۋى تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلۋعا اكەپ سوقىرماق. ەلدىڭ سىرتقى جانە ىشكى ساياساتىن جوعارى ۇلتتىق ورگان بەلگىلەمەك، ال ورتاق ۆاليۋتانى ەندىرۋ اقشا‑نەسيە جانە سالىق‑بيۋدجەت ساياساتىن جاڭادان قۇرىلاتىن ورگاندار ايقىنداماق. بۇل ساياساتتى جۇرگىزۋدە باسىمدىق رەسەي جاعىندا بولاتىنى انىق.

رەسەي، بەلارۋس جانە قازاقستان وداعى - بۇل ارتتا قالعان مەملەكەتتەردىڭ بىرلەستىگى. قازاقستاننىڭ ۇزاقمەرزىمدى دامۋى تۇرعىسىنان العاندا ەلىمىز ءۇشىن بۇكىلالەمدىك ساۋدا ۇيىمىنا ەنۋ اناعۇرلىم ءتيىمدى بولار ەدى.

وسى دالەلدەردى كەلتىرەتىندەر كەدەندىك وداق جۇمىسىن تىم بولماعاندا بەس جىلعا توقتاتا تۇرىپ، شاعىن جانە ورتا كاسىپتىڭ دامۋىنا جاعداي جاساۋدى سۇرايدى. بۇكىلالەمدىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولۋ مەن الەمدىك قوعامداستىققا  ينتەگراتسيالانۋ پروتسەسىن جەدەلدەتۋدى ۇسىنادى.

پوستكەڭەستىك ينتەگراتسياعا قارسى ەكى جاقتان شابۋىل ۇيىمداستىرىلۋدا:

العاشقىسى - ورتالىق ازيا ەكونوميكالىق ارىپتەستىگى، تمد جانە «بەلارۋس - رەسەي وداقتىق مەملەكەتى» ءتارىزدى ايماقتىق بىرلەستىكتەردىڭ ءساتسىز ناتيجەسىن العا تارتاتىن باتىسشىل توپتار تاراپىنان جاسالدى.

كەيىنگىسى - پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ايماقتىق بىرلەستىكتەر ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە قاتەر توندىرەدى، بۇرىنعى كسرو نەمەسە رەسەي يمپەرياسىن قايتا جاڭعىرتادى دەيتىن ۇلتشىل باعىتتاعى توپتار تاراپىنان جاسالدى.

مەنىڭشە، پوستكەڭەستىك ينتەگراتسياعا قارسى شىعۋشىلار اسىرەقىزبالىققا سالىندى. ءارى بۇل قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋعا باعىتتالماعان، كەرىسىنشە ۇلتتىق ەگەمەندىككە قاۋىپ توندىرەدى. ويتكەنى سوڭعى جارتى عاسىردا الەمدىك شارۋاشىلىق جۇيەسىندەگى ساپالىق وزگەرىستەردى ەسكەرمەيدى.

قازىرگى الەمدىك شارۋاشىلىق جۇيەسىندە ۇلتتىق ەكونوميكالاردىڭ ءوزارا ارەكەت ەتۋ سيپاتى وزگەردى. ترانسۇلتتىق كومپانيالار، ترانسۇلتتىق بانكتەر، حالىقارالىق ۇكىمەتتىك جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ىقپالى ارتتى. بۇل الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ جاڭا ارحيتەكتۋراسىن قالىپتاستىردى. سونىمەن، قازىرگى كەزدە بىردە‑بىر ۇلتتىق ەكونوميكا الەمدىك شارۋاشىلىق پروتسەسىنە بەلسەندى تۇردە قاتىسپاسا، دامي المايتىن جاعدايعا جەتتى. مۇنداي جاعدايدا بىر‑بىرىنە قاراما‑قايشى ەكى مودەل قالىپتاستى. العاشقى تەندەنتسيا - بۇل عالامدانۋدىڭ  ءبىرپوليارلى  مودەلىنىڭ جەڭىسى. ول اقش مۇددەسىن كوزدەيدى ءارى اقش، ترانسۇلتتىق كومپانيالار مەن ترانسۇلتتىق بانكتەر باسىمدىق ەتەتىن امەريكالىق يمپەريا مودەلىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان.  مۇنداي مودەل ءۇشىن مىقتى جانە تابىستى ەلدەر قاجەت ەمەس، حالىقارالىق مونوپوليالاردىڭ مۇددەسىن وڭايلىقپەن تاڭۋعا بولاتىن شاعىن جانە ءالسىز مەملەكەتتەر ىڭعايلى. مۇنداي مودەلدە تاۋەلسىز ەلدەر ۇلتتىق، كونفەسسيونالدى جانە باسقا دا نىشاندارى بويىنشا ىدىراتىلادى.

سوڭعى 40-50 جىل ىشىندە وسى تەندەنتسيا باسىمدىققا يە. كەڭەس وداعىنىڭ قۇلاۋى، سوتسياليستىك جۇيەنىڭ كۇيرەۋى، يۋگوسلاۆيا مەن چەحوسلاۆاكيا ءتارىزدى ەگەمەن مەملەكەتتەردىڭ جىك‑جىككە ءبولىنۋى - وسى تەندەنتسيانىڭ سالدارى. ەندىگى جەردە يران، ورتالىق ازيا، رەسەي مەن قازاقستان فراگمەنتتەۋىنىڭ ەسكالاتسياسى باستالۋى مۇمكىن. ەگەر وسى مودەل جەڭىسكە جەتسە، اقش، تۇك مەن تۇب ۇستەمدىك ەتەتىن جاڭا الەمدىك ءتارتىپ ورناتىلماق. الەمنىڭ ءىرى ەلدەرىنەن وزگە ۇلتتىق مەملەكەتتەر ءوز ەكونوميكاسىنىڭ مودەرنيزاتسياسىن ءوز بەتىنشە جۇرگىزە المايتىن جاعدايعا جەتەدى.

ەكىنشى تەندەنتسيا - الەمدىك ەكونوميكانىڭ ايماقتانۋى، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءىرى اكتورلارى رەتىندە قاراستىرىلاتىن ايماقتىق بلوكتاردىڭ قۇرىلۋى. ولار اقش جانە حالىقارالىق مونوپوليالارعا توتەپ بەرە الادى. ءىس جۇزىندە مۇندا نەگىزگى اكتورلارى كاپيتاليستىك نەمەسە سوتسياليستىك جۇيە بولاتىن الەمنىڭ كوپپوليۋستى مودەلىنىڭ اقىرى تۋرالى ءسوز بولىپ تۇر. بۇل تەندەنتسيادا اقش، قىتاي، ءۇندىستان، برازيليا، سونداي‑اق لاتىن امەريكاسى ەلدەرىنىڭ بىرلەستىگى، وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرى مەن ەۋروزونا ءتارىزدى ءىرى ەكونوميكالار نەگىزگى اكتورلارعا اينالادى. بۇل الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءبىرپوليۋستى مودەلىنە توتەپ بەرەدى، مودەلگە كىرەتىن ءار مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرمەيدى.

ەكىنشى تەندەنتسيا جەڭىسكە جەتكەن جاعدايدا الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ قۇرىلىمى ايتارلىقتاي وزگەرمەك. ءار ايماقتىق بلوك ءوز ۆاليۋتاسىن ەندىرەدى، بۇل ءوز كەزەگىندە حالىقارالىق قارجىنىڭ ارحيتەكتۋراسىنا وزگەرىس اكەلەدى. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى، بۇكىلالەمدىك بانك، بۇۇ مەن بۇكىلالەمدىك ساۋدا ۇيىمى ءتارىزدى حالىقارالىق ۇيىمدار رەفورمانى باستان وتكەرەدى، بۇل ۇيىمداردا شەشۋشى ءرولدى جەكەلەگەن مەملەكەتتەر ەمەس، ايماقتىق بلوكتار اتقاراتىن بولادى.

پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ايماقتىق ينتەگراتسيا وسى ەكىنشى ۇلگىگە ساي كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ءبىرپوليارلى مودەلىن جەڭە الاتىن بىردەن‑بىر مودەل رەتىندە قاراستىرىلادى.

وسى سەبەپتى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ايماقتىق ينتەگراتسيا - اقش ۇستەمدىك ەتەتىن الەمدىك شارۋاشىلىق جۇيەسىندەگى مودەلگە توتەپ بەرەتىن جالعىز جول. قازاقستان ءتارىزدى شاعىن مەملەكەتتەر ءۇشىن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ شارتى دا وسى.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ، جازۋشى:

- پۋتين ساياساتقا، بيلىككە كەلگەلى رەسەي ءوزىنىڭ يمپەريالىق ماقسات-مۇددەسىن، يمپەريالىق يدەولوگياسىن جاسىرماي ايتىپ كەلەدى. حح عاسىردىڭ سوڭىنداعى ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى ەڭ ۇلكەن قاتەلىك كسرو-نى تاراتۋ بولدى، ءبىز سول قاتەلىكتىڭ ورنىن تولتىرىپ، قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك دەگەن سىڭايداعى سوزدەرىن وسىدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن ءبىر باسىلىمنان وقىپ بىلگەنىم بار. سول ايتقاندارىن ۆ.پۋتين بۇگىندە بىرتە-بىرتە ىسكە اسىرىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. رەسەي - يمپەريالىق مەملەكەت. الايدا سول ەلدىڭ ايتاعىنا ءبىزدىڭ بيلىكتەگىلەردىڭ الاشاپقىن بولۋى تۇسىنىكتى. كەدەن وداعى، ەۋرازيالىق وداق، ەۋرازيالىق پارلامەنتتىڭ اقىرى ورتاق شەكارا، ورتاق اسكەر قۇراتىنى ءسوزسىز. ال بۇل دەگەنىڭىز باياعى ورىس يمپەرياسىنىڭ بودانىنا قايتا اينالۋ بولماعاندا، نە بولادى؟ ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ رەسەيگە جالتاقتاۋىنىڭ سەبەبى، ولار ءاۋ باستان قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قادىر تۇتىپ، باعالاعان ەمەس. ەستەرىڭىزدە بولسا، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك تاڭى شىعىستان ەمەس، باتىستان اتتى ەمەس پە؟ بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەر باستاپ، كاۆكازدى  باسىپ ءوتىپ، ورتا ازياعا جىلجىعان تاۋەلسىزدىكتى بىزدەر ۇزاق كۇتتىك. تامىزدىڭ 30-ى وزبەكتەر، ال قىركۇيەكتىڭ 1-ءى كۇنى قىرعىزدار ءوز ەگەمەندىگىن الدى. سول تاۋەلسىزدىكتى ءبىزدىڭ حالىق اتتاي ءۇش اي كۇتتى. يمپەريا تاراپ كەتكەن جەلتوقساننىڭ 8-ءى كۇنىنەن كەيىن دە جالتاقتاپ تاعى سەگىز كۇن كۇتتىك. اقىرىندا ون بەس رەپۋبليكانىڭ بارلىعى تاراپ كەتكەن سوڭ، 16 جەلتوقساندا امالسىز تاۋەلسىزدىك جاريالاۋعا تۋرا كەلدى. ويتكەنى ولاي ەتپەسەك، قازاقستاندى وزگەلەر مەملەكەت رەتىندە تانىمايتىن ەدى. مىنە، وسىلاي كەلگەن تاۋەلسىزدىگىمىز قاراپايىم حالىققا ەمەس، بيلىك باسىنداعىلاردىڭ وڭ جامباسىنا قاراي كەلدى. مەملەكەت مۇلكىن، ەل قازىناسى مەن جەر بايلىقتارىن تالان-تاراجعا ءتۇسىرىپ، قالتاسىن تولتىرعان قازىرگى بيلىكتەگىلەر بوداندىق قاۋپى تۋرالى باس قاتىرمايدى دا. سەبەبى، ولار الدەقاشان بولاشاعىن شەتەلدە جاساپ قويعان. ولاردىڭ قازاقستانعا كۇنى قاراپ تۇرعان دا جوق. سورلايتىن حالىق قانا. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ باسشىلار قازاقستاندى رەسەيگە قوسىپ بەرەمىز دەگەن مىندەتتەمە العان سياقتى كورىنەدى. ايتپەسە، كەدەندىك، ەۋرازيالىق وداقتارعا كىرۋگە مەملەكەتىمىزدىڭ ەشبىر مۇقتاجدىعى جوق قوي؟ 1992 جىلى تۇرىكتىڭ پرەزيدەنتى تۇرعىت ءوزالدىڭ: «قازاقستان - ءوزىن-ءوزى بارلىق جاعىنان تولىق قامتاماسىز ەتە الاتىن مەملەكەت. ەشكىمگە كىرىپتار بولاتىن ماجبۇرلىگى جوق ەل»،- دەگەنىن ءوزىم دە ەستىپ ەدىم. الايدا وسى ءبىر سوزدەردىڭ پارقىن ءتۇسىنىپ، سوعان قاراي قىزمەت ەتۋگە شەنەۋنىكتەرىمىز قۇلشىنىس تانىتپادى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭىستىك دەگەنىمىز - ينتەرناتسيونالدىقتىڭ، بوداندىقتىڭ ءسينونيمى. سوندىقتان مۇنداي وداقتارعا قوسىلۋدىڭ، ەلىمىزدىڭ جۇتىلۋىنىڭ الدىن الۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ارينە، ەڭ ءبىرىنشى حالىقتىڭ ساناسىن وياتىپ، كوزىن اشۋ كەرەك. بەلگىلى ءبىر امال-تاسىلدەردىڭ تەتىگىن قوسىپ، بەلسەنە ىسكە كىرىسۋگە ءتيىسپىز. حالىققا بىزدەردىڭ ءۇنىمىزدى جەتكىزەتىن اقپارات قۇرالدارى كوبىرەك بولسا، وسىناۋ جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم باستاماسىنىڭ دا جەمىسىن كورۋگە بولادى.

قۇرمانعازى راحمەتوۆ، جەلتوقسانشى:

- وتارسىزداندىرۋ تۋرالى  زاڭدى قولعا الۋ كەرەك، كوتەرۋ كەرەك وسى ماسەلەنى. وسى زاڭنىڭ ىشىندە ءارتۇرلى وداقتارمەن وداقتاستار جايىندا تولىقتاي ايتىلىپ، جازىلۋعا ءتيىس. ورىستارمەن عانا ەمەس، قىتاي، اقش ت.ب. سول سياقتى مەملەكەتتەرمەن وداق قۇرۋ تۋرالى بۇل زاڭدا ناقتى كورسەتىلۋى كەرەك. وسى ماسەلە شەشىلگەندە عانا كوتەرىپ وتىرعان سۇراقتارىمىزعا  جاۋاپ تابا الامىز. ءدال وسىنداي سۇراقتى س.مامبەتاليننىڭ ۇسىنىسىمەن ۇشتاستىرسا، حالىق جاعىنان تولىقتاي قولداۋ تابا الامىز. حالقىمىزدىڭ تاپتالىپ جاتقان رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن دە، بىزگە جەڭىس كەرەك!

تالعات ايتبايۇلى، جازۋشى:

- ۇلتتىق مۇددە، حالىققا قاتىستى ماسەلەنىڭ بارىندە، «قايران، الاشتىڭ ارىستارى-اي!» دەيسىڭ، ەرىكسىز سولاردى ىزدەيسىڭ. وسىدان توقسان جىلداي بۇرىن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە جاريالانعان احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قالام قايراتكەرلەرىنىڭ جايىنان» دەيتىن ماقالاسىنداعى مىنا جولدارعا قاراڭىزشى: «وزگەرىس كىمگە جاعىمدى، كىمگە جاعىمسىز بولىپ شىققانى كوزى بار ادام ادامدار  كورەرلىك، ءىسى بار ادامدار بىلەرلىك بولدى. وزگەرىستىڭ نەگىزى... كۇن كورۋگە ەپتىلەر، دۇنيە جيۋعا قۇمار ادامدارعا جاعىمدى بولعانىمەن، مومىندارعا... اقكوڭىل، اڭقاۋلارعا جاعىمسىز بولعانى شەكسىز»،-دەپ احاڭ جارىقتىق ءدال بۇگىن ورتامىزدا وتىرعانداي كۇڭىرەنە ءۇن قاتادى...

الاشتىڭ ارىستارى نەنى كوكسەپ، نەنى ماقسات تۇتسا، سوعان قول جەتكىزەتىن جاعداي ءوزى-اق كەلىپ ەدى. وكىنىشتىسى، تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن بىلمەيتىن كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ ينتەرناتسيونال ءانىن شىرقاعىش قازاقستاندىق كوسەمدەرى بۇگىنگىدەي ايانىشتى كۇيگە جەتكىزدى. ءتۇبى وسىلاي بولاتىنىن قازاق مۇددەسىن كوزدەيتىن ساياساتكەرلەر دە، عالىم قايراتكەرلەر دە انىق سەزدى، قاراپ قالماي ءوز سوزدەرىن ايتتى. سولاردىڭ ءبىرى «كازاحسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، پروفەسسور الدان ايىمبەتوۆ اعامىز «جاس الاش» گازەتىنىڭ 1997 جىلعى 8 قاراشاداعى سانىندا «قۇلدىق پسيحولوگيادان قاشان قۇتىلامىز؟» دەگەن ساۋالناماعا بەرگەن جاۋابىندا: «... قازاق ءوز جەرىنە، ءوز ەلىنە قوجا بولىپ وتىر ما؟ ماعان قازىرگى جاعدايىمىز بۇرىنعىدان دا قورقىنىشتى. بۇرىن بىرەۋگە باعىنىشتى ەدىك، بۇگىن الەمگە باعىنىشتى بولىپ وتىرمىز عوي. ويتكەنى، جەردى، ءوندىرىستى سولاردىڭ قولىنا تەگىن بەردىك. جارىلقاعانى قانە، كەيىنگى ۇرپاق ونى قايتارا الا ما؟ گاپ سوندا. مۇنىڭ ءوزى الەمدىك ساياسي يمپەرياعا تاۋەلدىلىك دەگەن ءسوز. بۇتىندەي ءبىر حالىق، ءبىر ۇلت تاۋەلدى بولىپ وتىر...» دەيدى.

وسى تاۋەلدىلىككە اكەلگەن كىم؟ ول - پرەزيدەنتتىك بيلىك، وسى بيلىك قۇرعان جۇيە. «حان جاقسى بولسا، ءوزى تالاپايعا تۇسەدى; حان جامان بولسا، حالقى تالاپايعا تۇسەدى». بۇگىندە تۇتاستاي حالىق تالاپايلى تاعدىر كەشۋدە. جۇمىسسىز، ءۇي-كۇيسىز، جاستاردىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر... ءتىلىمىزدىڭ ءتۇرى مىناۋ، بيلىك تە، ونىڭ سويىلىن سوعاتىندار دا باسقا ءبىر مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە سويلەيدى.  ەندى وسىدان قۇتقاراتىن جول بار ما؟ بار! ول، تۇسىنە بىلسەك، وسى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمنان باستاۋ الۋى ءتيىس. ىنتالى توپ العا قويعان ءۇش ماسەلە دە اسا ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ اۋىر جۇگىن كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر. ەگەر وسىنى جۇزەگە اسىرۋعا جۇرتشىلىقتى جۇمىلدىرىپ، قالىڭ ەلدىڭ قوزعاۋشىسى بولسا الساق، وندا ءبىز حالىق پەن قازاق ەلى الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىمىزدى قىلاۋسىز وتەي الامىز.

قازاقستاننىڭ ەۋرازيالىق وداققا قاتىسپاۋى - ىرگەمىزدەگى يمپەريالىق ماقسات-مۇددەسىن باستى ماسەلە ەتىپ قويعان وتارشىل ەلدى بىزبەن ساناسۋعا ءماجبۇر ەتەدى;

توقسانىنشى جىلدارى حالىقتىڭ ەركىنەن تىس جەكەشەلەندىرىلگەن ستراتەگيالىق ماڭىزى زور كاسىپورىنداردى مەملەكەتكە قايتارۋ - حالىقتىڭ بايلىعىن وزىنە قايتارۋ، ءسويتىپ ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىن جاقسارتۋعا قادام باسۋ دەپ بىلەمىن;

بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەردى سايلاۋ جۇيەسىن جۇزەگە اسىرۋ - بيلىكتى قاراپايىم حالىقتىڭ مۇددەسىمەن ساناسۋعا ماجبۇرلەيتىن شەشۋشى تەتىك بولارى كۇمانسىز. ايتپەسە، بيلىك حالىقتان ءبولىندى، اكىمدىكتەر - از عانا توپتىڭ جاعدايىن جاسايتىن، سولاردىڭ ءسوزىن سويلەپ، ءجونىن جوندەيتىن ىڭعايلى قىزمەت ورنىنا اينالدى. مومىن ەل بەيشارا كۇيگە ءتۇستى. سوندىقتان، ويلانايىق، رەفەرەندۋم العا قويعان ماسەلەلەردى شەشۋگە كۇش جۇمىلدىرايىق. بۇل بۇگىنگى ءسىز ءۇشىن ەمەس، ءسىزدىڭ كىندىگىڭىزدەن تارايتىن ۇرپاقتاردىڭ ءومىرى ءۇشىن كەرەك. اقيقاتى - وسى!

وراز جاندوسوۆ، ەكونوميست:

- ۇلت بولىپ، ساياسي جۇيەسى تولىقتاي دەموكراتيالىق باعىتقا بەتتەمەگەن، مەملەكەتىنىڭ ىرگەسى بەكىمەگەن ءبىزدىڭ ەلگە مەملەكەتارالىق الدەبىر وداقتارعا كىرۋ ءتيىمسىز جانە قيسىنسىز.

گۇلجان ەرعاليەۆا، تاۋەلسىز جۋرناليست:

- ينتەگراتسياعا قاتىستى يدەيانى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ كەشە نە بۇگىن ەمەس، 1994 جىلى كوتەردى. 1994 جىلدارى بەرگەن سۇحباتىندا ينتەگراتسيالىق يدەيالار تۋرالى  ءسوز قوزعاپ، كسرو-نىڭ تاراۋىن تاريحتاعى ۇلكەن قاتەلىك جانە كۇندەردىڭ كۇنىندە باياعى وداقتاس ەلدەردىڭ ءبىر وداققا اينالاتىنىن ايتىپ سەندىرگەنى بار. ال ينتەگراتسيالىق يدەيانىڭ ەكىنشى جاقتاۋشىسى - ۆ.پۋتين كەدەندىك وداق اياسىنا قازاقستان جانە بەلارۋس مەملەكەتتەرىن بەكەر توپتاستىرمادى. قازىرگى ءبىزدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر، كەتەتىن كۇنى جاقىنداعان بيلىككە رەسەي تاراپىنان ۇسىنىلعان وداقتارعا كىرۋ ءتيىمدى-اق. ال بۇل قوسىلۋدىڭ اقىرى جاقسىلىققا سوقپاسى انىق. سوندىقتان  ەل بولاشاعى ءۇشىن بۇگىن كۇرەسىپ، حالىق بولىپ ماسەلەلەردى رەفەرەندۋمدا كوتەرۋىمىز كەرەك. ارينە، بۇل باستامانىڭ ىسكە اسۋىنا بيلىكتىڭ جاعداي جاساماسىن ءبارىمىز بىلەمىز. جوعارىداعىلار رەفەرەندۋم ماسەلەسىن قولداعان سىڭاي تانىتىپ، وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرۋى دە ىقتيمال. بىراق حالىقتىڭ داۋىس سانىن وسىعان دەيىنگى سايلاۋلارداعى سەكىلدى وزدەرى ساناپ، كەرەكتى سانداردى شيمايلاي سالۋى ابدەن مۇمكىن. سول سەبەپتى، وسىنداي «تۇزاققا» ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن، جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋدىڭ باسقا دا جولدارىن قاراستىرعانىمىز ءجون شىعار. رەفەرەندۋم - پارلامەنتتى سايلاۋ ەمەس،ول  «ءيا» نەمەسە «جوق» دەۋدى تالاپ ەتەتىن، حالىقتىڭ جەكە تاڭداۋ جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن بىردەن-ءبىر ءتيىمدى جول. سوندىقتان رەفەرەندۋم وتكىزۋ بارىسىن  قازاقستاندىق بيلىك ەمەس، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى باقىلاۋىنا العانى دۇرىس بولار ەدى. سايلاۋ كەزىندە داۋىستاردىڭ قالاي ۇرلاناتىنىن تالاي كوردىك. سوندىقتان بۇل رەفەرەندۋمدى تالاپقا ساي وتكىزۋ ءۇشىن سىرتتان باقىلاۋشىنىڭ بولعانى دۇرىس. وسى ماسەلەنى بيلىككە جەتكىزىپ، رەفەرەندۋم جونىندەگى زاڭناماعا وزگەرىس ەنگىزۋ ۇسىنىسىن كوتەرۋ كەرەك شىعار. قالاي بولعاندا دا، قوعامدا وزگەرىس بولۋى ءۇشىن وسىنداي حالىقتىق تالاپ كەرەك!

ميحايل سيزوۆ، «العا» تىركەلمەگەن پارتياسىنىڭ وكىلى:

- قازاقستان باسەكەگە قابىلەتتى مىقتى مەملەكەت بولمايىنشا، الدەبىر وداقتارعا قوسىلىپ، ينتەگراتسيالاردىڭ جەتەگىندە كەتپەگەنى دۇرىس.  كەز كەلگەن ينتەگراتسيالىق ماسەلەلەر دوستىق قارىم-قاتىناستا نەمەسە بەيبىتشىلىك اياسىندا شەشىلۋى كەرەك. ال تۇتاس مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىنا، ساياساتىنا ۇستەمدىك ەتۋ ارقىلى الدەبىر ينتەگراتسيانى جاساۋ مۇمكىن ەمەس. ال تاۋەلسىزدىككە قاۋىپ توندىرەتىن مۇنداي باستامالاردىڭ ناتيجەسى جاقسى بولمايدى. قوعامدا ساياسي ساۋاتى مەن ەكونوميكالىق ءبىلىمى تاياز ازاماتتار جانە بيلىكتىڭ ساياساتىنا نەمقۇرايدىلار كوبەيگەنى جوعارىداعىلارعا وتە ءتيىمدى. وسى ءالسىز تۇسى ارقىلى قوعامدى وزدەرىنىڭ ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداۋىنا جۇرگىزە الاتىنىن بيلىكتەگىلەر جاقسى بىلەدى. حالىقتىڭ پىكىرىنە قۇلاق سالىپ، ولارعا ءوز ويىن جەتكىزەتىن اشىق الاڭ ۇسىنا بىلسەك، تاڭداۋىمەن ساناسساق قانا دىتتەگەن ماقساتىمىزعا جەتە الامىز دەپ ويلايمىن. ول ءۇشىن مىنبەرلەردەن تەك قانا حالىق وكىلدەرى پىكىر ايتىپ، ۇسىنىس بىلدىرەتىن جاعداي جاساۋىمىز كەرەك.

سوفى سماتاەۆ، جازۋشى:

-  توردەگىلەر مەن جەردەگىلەردىڭ (بيلىك پەن حالىقتى ايتىپ وتىر) اراسى الشاقتاعانى سونشالىق، توردەگىلەر وسىدان جيىرما جىل بۇرىن موينىمىزدان شەشىپ تاستاعان تۇزاقتى قايتا كيۋىمىزگە ماجبۇرلەپ وتىر. ەۋرازيالىق وداق ەڭ الدىمەن رەسەيگە پايدالى. سونداي-اق ءبىزدىڭ توردەگىلەرگە پايدالى. سەبەبى وسىعان دەيىن حالىقتىڭ نەسىبەسىنەن قالتاسىنا باسقان بايلىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءپۋتيننىڭ ارتىنا جاسىرىنباقشى. حالىق بولىپ قالىپتاسپاعان قازاقستاندىقتارعا ەۋرازيالىق وداقتان زيان بولماسا، پايدا جوق. سوندىقتان ەڭ ءبىرىنشى كەدەندىك وداقتان شىعۋدى تالاپ ەتىپ، جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋىمىز كەرەك. جانە رەفەرەندۋمنىڭ ءادىل ءوتۋىن شەتەلدىك ۇيىمدار باقىلاعانى ءجون. رەفەرەندۋم  حالىقتى تىعىرىقتان شىعاراتىن بىردەن ءبىر جول.

تەمىرحان مەدەتبەك، اقىن:

- ءوز باسىم قازاقستاننىڭ ەۋرازيالىق وداققا قاتىسپاۋى تۋرالى; 1990 جىلدارى زاڭسىز جەكەشەلەندىرىلگەن ستراتەگيالىق كاسىپورىنداردى مەملەكەتكە قايتارۋ تۋرالى; بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەردى سايلاۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ تۋرالى; جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ كەرەك دەگەن ىنتالى توپتىڭ مالىمدەمەسىنە قول قويدىم. رەفەرەندۋم وتە قالعان جاعدايدا، ول رەفەرەندۋمنىڭ سول باياعى اكىمشىلىك، كۇش كورسەتۋ، الداۋ مەن ارباۋ، بيۋللەتەندەردى وتىرىك تولتىرۋ سياقتى سۇرقيالىق رەسۋرستارىن بارىنشا پايدالاناتىنىن الدىن الا بىلە تۇرا، رەفەرەندۋم وتكىزۋ كەرەك!

ەگەر ءبىز ەۋرازيالىق وداققا كىرەتىن بولساق، ءبىز رەسەيگە قايتادان تەك ساياسي، ەكونوميكالىق بوداندىققا عانا ەمەس، رۋحاني دا بوداندىققا تۇسەتىنىمىز حاق. ياعني، بۇل جولدى ءبىزدىڭ ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋىمىزگە بىردەن-ءبىر الىپ باراتىن جول دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.

وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر، كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقستان حالىقتار دوستىعىنىڭ زەرتحاناسى اتالدى. ول زەرتحانادا قازاق حالقىنا قارسى سۇمدىق زىميان تاجىريبەلەر جاسالدى. جۇزدەگەن قازاق مەكتەپتەرى جابىلدى. ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ءتىلى ورىس ءتىلى دەپ تانىلدى. ورىس ءتىلىن بىلمەسە دۇرىس ءومىر سۇرە المايتىن حالگە جەتتى. سولتۇستىك وبلىستارداعى تىڭ يگەرۋدى جەلەۋ ەتىپ، مۇلدە باسىپ الدى. قازاق حالقى ادام ايتقىسىز رۋحاني كۇيرەۋ مەن كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. قازاق حالقىنىڭ تاريحى وقىتىلمادى. ونىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز قالدى. «قاراقىپشاق قوبىلاندى»، «الپامىس» سياقتى باتىرلار جىرلارى رۋحاني اينالىستان مۇلدە الىنىپ تاستالدى. مۇنداي سۇمپايى كەلەڭسىزدىكتەردى ساناي بەرسەڭ، شاشىڭ جەتپەيدى. اقىرىندا، الگى حالىقتار دوستىعىنىڭ زەرتحاناسى ءوزىنىڭ «جەمىسىن» بەردى. قانشاما ۇرپاق ۇلتتىق سانادان، تاريحي تامىرىنان ايىرىلدى. قازىر ول ۇرپاقتاردان ورگەن ۇرپاقتار اتا-بابالارىنىڭ، ياعني ءوزىنىڭ ۇلتىنىڭ تامىرىنا بالتا شاباتىن ۇلكەن كۇشكە، ياعني رۋحاني يانىچارلارعا اينالىپ بارادى. ولار ءوز ۇلتىن مانسۇقتايتىن كوسموپوليتتىك جات رۋحتى ۇران ەتىپ كوتەرۋگە كىرىستى. بۇل - ۇلتىمىزعا جاقىنداپ كەلە جاتقان تراگەديا.

ول كۇشتەرمەن ءبىز تاۋەلسىزدىك العان بويدا كۇرەسۋىمىز كەرەك ەدى. ياعني، ولاردىڭ بەتتەرىن بەرى قايتارۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك ەدى. بىراق ءبىز ولاي ەتپەدىك. وتكەننەن ساباق الۋدىڭ ورنىنا، قازاقستاندا حالىقتار دوستىعىنىڭ سۇمپايى زەرتحاناسىن قايتا اشتىق. ءسويتىپ، كەتكەن كەڭەس وداعىنىڭ يدەولوگياسىن قايتا ورنىقتىردىق. «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن سۇمدىقتى تاۋىپ الدىق. ەندى، مىنە، «ءۇش تىلدىك» دەگەن پالەنى ىسكە قوستىق. بۇلاردىڭ ءبارى دە قازاق حالقىنىڭ قابىرعاسىن كۇتىرلەتىپ سىندىرىپ، ومىرتقاسىن ومىرىپ، وپىرىپ جىبەرۋ ءۇشىن جاسالىنىپ جاتقان ارەكەتتەر.

قورىتا ايتارىم، ەگەر ءبىز ەۋرازيالىق وداققا كىرەتىن بولساق، وندا قازاق حالقى الگى سۇمپايى زەرتحانانىڭ تاجىريبە جاسايتىن تاعى دا ءۇي قويانىنا اينالادى. ونىڭ سوڭى حالىق رەتىندە دە، ۇلت رەتىندە دە قۇرۋ، مۇلدە جويىلۋ. ەسىڭدى جي، ەڭسەڭدى كوتەر، اعايىن! ول ءۇشىن سەن دە رەفەرەندۋم وتكىزۋدى تالاپ ەت!

يران‑عايىپ، اقىن:

-  تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالامىز دەپ جۇرگەن بىزدەر ىنتىماقتا بولىپ، بولىنۋگە جول بەرمەۋىمىز كەرەك. سەبەبى، ءبىز بولىنسەك، بىزگە سەنگەن حالىقتىڭ كۇيى نە بولماق؟ ەڭ وكىنىشتىسى، رەسەيدە دە، قازاقستاندا دا بيلىك باسىندا مەكتەپتە دۇرىس ءبىلىم الماعان ادامدار وتىر. ولار قوعامتانۋ زاڭدىلىقتارىن وقىعان بولسا، وسىعان دەيىنگى قانشاما يمپەريالاردىڭ بولعانىن جانە ولاردىڭ قالاي كۇيرەگەنىن بىلەر ەدى. يمپەريالاردىڭ كۇنى الدەقاشان وتكەن. سولاي بولسا دا يمپەريالىق يدەيانىڭ جەتەگىنە ەرىپ، ەلىن، جۇرتىن بوداندىققا سۇيرەۋشىلەر كوپ. حالىقتىڭ وسى كۇيگە تۇسۋىنە جوعارىداعىلار تىكەلەي جاۋاپتى. الايدا حالىقتىڭ تۇتاستىعىن، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋعا بىزدەر اتسالىسۋىمىز كەرەك. قوعامنىڭ ناقتى دەرتى تۋرالى كوپ ايتىلۋدا. قوعامعا بۇل دەرتتەن كەلەر قاۋىپ تە بەلگىلى. بىراق سول دەرتتىڭ ەمىن ءدوپ باسىپ تابا الماي وتىرمىز. سوندىقتان ەڭ الدىمەن قوعامدى دەرتىنەن ايىقتىرۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. ەۋرازيالىق وداققا قوسىلۋ دەگەن - ەكى جاققا دا پايداسى جوق، قويان مەن ايۋدىڭ ۇيلەنۋى سياقتى نارسە. ال بۇعان جول بەرمەۋ ءۇشىن بيلىك باسىنا دوسىم، ايدوس، مۇحتار سياقتى ازاماتتارىمىز بارۋى كەرەك. ول ءۇشىن تىكەلەي بيلىكپەن كۇرەسۋگە ءتيىسپىز. وسى جولدا باسىمىزدى قۇرباندىققا تىگۋ دە ارتىق ەمەس. بيلىكتىڭ تۇرمەسىنە تۇسكەنشە،ماڭگىلىك تىنىش تۇرمەگە، ياعني كورگە تۇسكەنىمىز الدەقايدا ۇتىمدى.

قاسىم امانجول، جۋرناليست:

- مەنىڭ ويىمشا، رەفەرەندۋم كەرەك پە، جوق پا دەگەن باستى ماسەلە انىقتالعان. مەن م.تايجاننىڭ «كەدەندىك وداقتان شىعۋ» يدەياسىن قولدايمىن. ياعني، ەۋرازيالىق وداق ماسەلەسىنەن گورى، وسىعان دەيىنگى ەكونوميكالىق، رۋحاني، پسيحولولگيالىق تۇرعىدا ۇتىلعان تۇستاردى انىقتاۋ كەرەك. كەدەندىك وداق قۇرىلعاننان كەيىن حالىق اراسىندا ويانا باستاعان نارازى كۇشتەردى كورىپ وتىرمىز. سوندىقتان الدىمەن كەدەندىك وداقتان شىعۋ ماسەلەسىن قويۋدى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. وسى ارادا تاعى كەلەسى ماسەلەگە توقتالعىم كەلەدى. رەفەرەندۋم وتكىزۋدىڭ جولى، مەحانيزمى، مەرزىمى قانداي بولادى؟ نازارباەۆ رەجيمى وسىعان دەيىن ءالى بىردە-ءبىر رەت ءادىل سايلاۋ وتكىزىپ كورگەن جوق. قازاقستاننىڭ ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىندا قانداي مەحانيزم جۇمىس ىستەيتىنىن بىلەمىز. ونىڭ جۇيەسى ءوز ورنىن تاۋىپ، ءوز جولىنا ءتۇسىپ العان. كەز كەلگەن ۋاقىتتا سايلاۋدى نەمەسە رەفەرەندۋمدى ءوز ىڭعايىنا بۇرىپ، وزىنە ىڭعايلى داۋىستى جاساپ بەرە الادى. سوندىقتان مەنىڭشە، الدىمەن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا دەموكراتيالىق كۇشتەردەن وكىل ەنگىزۋ ماسەلەسىن قولعا العان ءجون.

رەفەرەندۋم وتكىزۋدى ءار قازاق قولدايدى.

رەفەرەندۋم بارىسىندا بىزگە كەدەرگى بولاتىن باستى ماسەلەلەر نە؟ ەڭ الدىمەن، ارينە، اكىمشىلىك رەسۋرس. دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ قولىندا جەتكىلىكتى اقپارات قۇرالدارى جوق. ازداعان ينتەرنەت رەسۋرستارى، گازەتتەر عانا بار. بىراق جەتكىلىكسىز.

كەلەسى سۇراق «كىمدەرمەن جۇمىس جاساۋ كەرەك؟» دەگەنگە كەلىپ توقتايدى. الدىمەن ۇلتشىلداردىڭ، قازاقتاردىڭ اراسىندا كوپ ءجۇرۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن كىم؟ 86 جىلى كىمدەر كۇرەستى؟ ۇلتشىلدار. قازىر دە قازاقتىڭ ەگەمەندىگى، ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسە الاتىن قازاق قاۋىمى بار. بىراق ولار قايدا؟ ولار ءۇش جەردە: بىرەۋى - اۋىلدا كۇن كەشىپ جۇرگەندەر; ەكىنشىسى - الماتى، استانا سياقتى ۇلكەن قالالاردىڭ ماڭايىنداعى پاتەر جالداپ تۇرىپ جاتقان، «دۋمان»، «شاڭىراق» سياقتى جەرلەردە تۇرىپ جاتقان حالىق; سوڭعىسى ستۋدەنتتەر. وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە قاتتى ويلانۋ كەرەك.

بولات دۇيسەنبى، ەكونوميست:

- رەفەرەندۋم - بۇل وتە ماڭىزدى تاقىرىپ. زاڭ بويىنشا رەفەرەندۋم وتكىزۋگە رۇقسات بەرەتىن تەك قانا پرەزيدەنت. سوندىقتان بۇل قيىن كۇرەس بولعالى تۇر.

ءار اۋداندا قاتاڭ جۇمىس ىستەمەسەك، جۇمىس ونبەيدى. قالاي وتكىزەمىز؟ ميتينگىلەردەن ەشتەڭە شىقپايدى. قازاقستان مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن قورعايتىن - قازاقتار. قالالاردا ەمەس، اۋدانداردا كوبىرەك جۇمىس ىستەۋ كەرەك. سونداي-اق، رەسەيدىڭ ۇلتشىلدارىمەن بىرىگىپ جۇمىس ىستەگەن دۇرىس دەپ سانايمىن. ياعني، قازاقستانداعى شوۆينيستىك پيعىلداعى ەمەس، رەسەيدىڭ وزىندەگى ۇلتشىلدارمەن. سولارمەن قارىم-قاتىناستى جاقسارتقانىمىز ءجون. ولاردىڭ دا اراسىندا ەۋرازيالىق وداقتى قولداماعانى ءۇشىن قۋعىن كورىپ جاتقاندارى بار. دەمەك، وعان حالىق كىنالى ەمەس، ءبىزدىڭ ساياساتكەرلەر مەن رەسەيلىك ساياساتكەرلەر كىنالى بۇعان.

الپامىس بەكتۇرعانوۆ، جازۋشى:

- قازىر «ءبىز ەلىمىزدە ەكىنشى سورتتى ۇلت بولىپ قالامىز با؟» دەگەن سۇراق تۋىنداپ جاتىر. شىن مانىندە، ءبىز قازىر ءۇشىنشى سورتتى ەلمىز. ءوز ەلىمىزدە. ءوز جەرىمىزدە. بۇگىنگى ايتىلعانداردىڭ ءبارى ەلگە جەتۋ كەرەك. الماتى مەن استانادا وتىرىپ الىپ، ءسوز ساپىرعاننان تۇك شىقپايدى. ساياسي پارتيالارعا حالىقتىڭ سەنىمى از. 20 جىلدان بەرى ءبىر سارىندى دۇنيەلەر. ەلدى ۇمىتىپ كەتتىك. تومەندەگى حالىق كوپ نارسە بەرمەيدى.

قازىرگى كەزدە ءوزىمىز ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن گازەتتەر جاسىرىن ساتىلادى. كورسەتىلمەيدى. بيلىك ساتقىزبايدى. ال ۇلتتىق ماسەلەنى ايتاتىن جىگىتتەر، تالدايتىن جىگىتتەر بار. بىراق ەلگە جەتكىزەتىندەر از. حالىققا جەتكىزۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى جەردە مىقتى ۇيىم بولۋى كەرەك. سوندا حالىق قولدايدى. ءبىز كەدەندىك وداقتان شىعۋىمىز كەرەك.

باۋىرجان قارابەك، اقىن:

- رەسەي - وتە ناشار ەل. ۆلاديۆوستوكتاعى سامميتتە الەمدىك ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەردىڭ الدىندا وزدەرىنىڭ شاراسىزدىعىن كورسەتتى. پۋتين بۇكىل الەم الدىندا ماسقارا بولدى. دارمەنسىزدىگىن كورسەتىپ، بىردە-ءبىر سۇراققا جاۋاپ بەرە المادى. ەكونوميكاسى ناشار. ونى قورىقپاي ايتۋىمىز كەرەك.

ءبىزدىڭ حالىق وتە ەنجار. ەندىگى كەزەكتە ءار ازامات ءوز تاعدىرىنا ءوزى جاۋاپ بەرەتىنىن سەزىنۋى كەرەك. ەلدىڭ تاعدىرىمەن، ءوزىنىڭ تاعدىرىمەن بەتپە-بەت كەلەدى. سوندىقتان قورىقپاي رەفەرەندۋمعا بارۋىمىز كەرەك.

ماريانا گۋرينا، «ۇلاعاتتى جانۇيا» قوعامدىق قورىنىڭ جەتەكشىسى:

- رەفەرەندۋم ءار ادامعا ءوز پىكىرىن بىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ داۋسىمىزدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن سەزىنۋىمىز كەرەك. مەن بۇل ەلدى، حالىقتى جاقسى كورەمىن. ءوزىمدى قازاقپىن دەپ سانايمىن. بۇل رەفەرەندۋم بارلىق ادامعا ءوز ويىن، كوزقاراسىن بىلدىرۋگە كومەكتەسەدى. سونداي-اق، بيلىك پەن قوعامنىڭ اراسىندا ۇلكەن كوپىر بولارى انىق. «ءبىز كەدەندىك وداققا كىردىك» دەپ جاريالادى. «ءبىز» دەگەن ول «مەن» دەگەندى دە بىلدىرەدى. ياعني، «مەن كەدەندىك وداققا كىردىم» دەگەن ءسوز. بىراق شىن مانىندە مەن ءوز باسىم ەشقانداي وداققا كىرمەدىم. بۇل جونىندە بيلىكتى ايىپتاۋعا قۇقىعىم بار.

نۇرلان امىرەقۇلوۆ، ساياساتتانۋشى:

- 90-جىلدارى جەكەمەنشىككە وتكىزۋ كەزىندە ەكونوميكالىق كاپيتۋلياتسيا بولسا، قازىر تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلىندا ساياسي كاپيتۋلياتسياعا كوشتىك. ياعني، تاۋەلسىزدىكتى باسقانىڭ قولىنا وتكىزە باستادىق. ەرىكتى تۇردە وتارلىققا كىرىپ بارامىز. بۇل ارادا م.تايجانمەن كەلىسەمىن. كەدەندىك وداقتان شىعۋ قاجەت. جانە تەك قازاقتاردى عانا ەمەس، بارلىق ەلدى، بارشا جۇرتتى جۇمىلدىرۋ كەرەك.

ماسەلەن، رەسەي قىتايمەن بىرىكتى دەلىك. رەسەيگە 10 پايىزدىق ۇلەس بەرىلەدى. رەسەي وندايعا كونە مە، وسىندايعا بارا ما؟ ارينە جوق. دەمەك،بۇل ساياسي ءمانى بار ۇلكەن جوبا. وعان قازاقتار بارماۋى كەرەك.

نيكولاي كۋزمين، ساياساتتانۋشى:

- مەن ەۋرازيالىق وداقتان ەشقانداي قورقىنىش پەن ۇرەي كورىپ تۇرعان جوقپىن. كىممەن تاۋار اينالىمى جاقسى - سونىمەن بىرىگەتىن بولساق، وندا بىزگە قىتايمەن بىرىگۋگە تۋرا كەلەر ەدى. رەسەيمەن تاۋار اينالىمى جاقسارعان جوق. بەلارۋسپەن دە تاۋار اينالىمى ءالى وڭالمادى. كەرىسىنشە، قىتايمەن تاۋار اينالىمى ارتىپ بارادى. دەگەنمەن، ءبارى - قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ تاڭداۋى. رەفەرەندۋم تاقىرىپتارىنا كەلەر بولساق، مۇندا سىن كوپ. بيلىك باسقانى ايتادى، وپپوزيتسيا  مۇلدە وزگە دۇنيەنى ايتادى. الايدا قازىر كىمنىڭ قولىندا بيلىك بار بولسا، سونىكى عانا دۇرىس.

 

ەرمەك نارىمباەۆ، ساياساتكەر:

- «فەيسبۋك» الەۋمەتتىك جەلىسىندە بىرنەشە سۇراق بويىنشا ساۋالناما جۇرگىزىلدى. سوندا 48 ماسەلەنى حالىقتىڭ ءوزى كوتەردى. قازىرگى ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ەۋرازيالىق وداق ماسەلەسى  ماڭىزدىلىعى جونىنەن 5-ورىندا. اكىمدەردى سايلاۋ ماسەلەسى - ءتورتىنشى، ميتينگ ەركىندىگى -  ۇشىنشى، مەملەكەتتەندىرۋ ەكىنشى ورىنعا تۇراقتادى. سوت ورگاندارىنداعى جەمقورلىق ماسەلەسى ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى. وسىنداي ماسەلەلەردى دە قوعام نازارىنا ۇسىنعان ءجون دەپ سانايمىن.

وسى رەفەرەندۋمنىڭ ءوزى وپپوزيتسيانى بىرىكتىرەتىن مەحانيزم. بىرىگۋ كەرەك. جانە بىزگە جەڭىس قاجەت.

 

رىسبەك سارسەنبايۇلى، «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:

- بىزدە مەملەكەت ءۇشىن جاۋاپتى ادام بىرەۋ-اق.  ول - پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ.  قالعانى ۇكىمەتتىڭ، پارلامەنتتىڭ باسشىسى اتانعانىمەن، سول ءبىر كىسىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرەتىندەر. ەڭ وكىنىشتىسى، قازاق قوعامى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن وسىلاي قالىپتاستىردى.  مۇنىڭ ارقيلى زاردابىن تارتىپ كەلە جاتقانىمىز ازداي، ەندى  تاۋەلسىز ەلدىڭ دەربەستىگىنە قاتەر ءتوندى. تەرەزەسى تەڭ ەمەس وداق بارىمىزدان ايىرادى: قازبا بايلىقتان دا،  ەلدى دەربەس باسقارۋدان دا، ازاماتتىق ەركىندىكتەن دە، ۇلتتىق بولمىستان دا. ازاتتىقتى اڭساعان بابالار رۋحىنا، قان توگىپ، جان بەرىسكەن ەرلىكتەرىنە جاسالاتىن قيانات بۇل. جەتپىس جىلدان استام ۋاقىتتا ەداۋىر بولىگى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان اجىراپ، ماڭگۇرتتەنىپ ۇلگەرگەن قازاقتىڭ سورىنىڭ زورى ەندى كەلە جاتىر. ال مۇنى سول ءبىر كىسى بىلمەي مە؟

كۇللى بيلىكتى ءبىر كىسىنىڭ قولىنا بەرىپ قويۋ ۇلكەن قاتەر ەكەنىن، ونىڭ تۇبىندە مەملەكەتتى جارعا تاقايتىنىن التىنبەك سارسەنبايۇلى كەزىندە ەسكەرتكەن ەدى. اۆانتيۋريستىك يدەيا كوڭىلىنە نىق ورنىققان باسشىنىڭ باسىندا بومبا جاتادى.  «الەمنىڭ ەزىلگەن تاپتارىن» كوممۋنيزم يدەياسىمەن توڭكەرىسكە - قانتوگىسكە باستاعان لەنيندى ەسكە ءتۇسىرىڭىز. كوممۋنيزمگە تەزىرەك جەتكىزۋ ءۇشىن ورىس تىلىنەن باسقانى ۇمىتتىرىپ، بارشا ۇلتتاردان ءبىر عانا «كەڭەس حالقىن» جاساۋعا قۇلشىنعان ستالين مەن حرۋششەۆتى دە ۇمىتپايىق. بۇلاردىڭ يدەياسى بومبادان كەم بە ەدى؟ قاۋىپتىلىگى جاعىنان. جارىلىس كەزىندەگى - يدەيانى ىسكە اسىرۋ بارىسىنداعى سويقاندى سالدارى - ميلليونداعان ادامنىڭ وشكەن ءومىرى.  «ەۋرازيالىق وداق يدەياسىن ءبىرىنشى بولىپ مەن كوتەردىم» دەپ سول ءۇشىن تالاسقان پەندە - پرەزيدەنت باسىندا «بومبا» جاتقانداي كورىنەدى ماعان.

ال ەندى سول يدەيا  ءبىر كىسىگە نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ شىنىمەن-اق قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن ورگە سۇيرەپ، ادامداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن بە؟ ولاي بولا قويماسىن قازاق سسر-ءى مينيسترلەر كەڭەسىن باسقارعان شاعىندا قاراجات ءبولدىرۋ ءۇشىن كرەملدەگىلەردىڭ كوڭىلىن تابۋدىڭ تاسىلدەرىن قالاي مەڭگەرگەنىن جىر عىپ ايتقان ءبىر كىسى بىلسە كەرەك ەدى.  وداققا كىرگىش بولساق، ەۋرووداقتىڭ وزىنە نەگە ۇمتىلمايمىز؟ باتىستىڭ دەموكراتيا تالاپتارىنا تاتىمايتىنىمىز كەدەرگى مە؟ ول جەر اۆتوريتارلىق بيلىك كوسەمدەرىنە - پۋتينگە، لۋكاشەنكوعا، نازارباەۆقا ءتىپتى جايسىز. ن.نازارباەۆقا رەسەيدەن اجىراماۋ، سونىڭ دەگەنىمەن ءجۇرۋ، قولتىعىنا كىرىپ پانا تابۋ ماڭىزدى شىعار. ءوزىنىڭ شەكسىز بيلىگىن ساقتاۋى ءۇشىن.  رەسەي - بەلارۋس وداعىنا بىردە كونىپ، بىردە موڭكىگەن لۋكاشەنكونى وپ-وڭاي جۋاسىتقان ورىستاردىڭ اقپاراتتىق سوعىسى ەمەس پە ەدى؟ پرەزيدەنتتىك سايلاۋ قارساڭىندا «باتكو - 1»، «باتكو-2» فيلمدەرىن نتۆ كانالى ارقىلى جارتى الەمگە كورسەتكەن سوڭ-اق، ونىڭ ساۋداسى بىتە باستاعان. سوڭى «باتكو-3»-پەن - ءۇشىنشى سوققىمەن تىنباسىن سەزگەن حوككەيشى لۋكاشەنكو تاقىر مۇزعا جالپ ەتە قالعان. مۇندايدان ساباق المايتىنداي قازاق پرەزيدەنتى كەششە ەمەس قوي، ءتىپتى. «ەلباسى - قازاقگەيت»، «ەلباسى - راحاتگەيت» سياقتى سەريالدارعا قاشاندا سىلتاۋ تابىلا كەتەر...

گورباچەۆتىڭ نازارباەۆتى  كسرو-نىڭ نەمەسە كونفەدەراتسيانىڭ پرەمەر ءمينيسترى قىزمەتىنەن دامەلەندىرىپ قويعانىن جۇرتشىلىق ۇمىتپاسا كەرەك. قازاقستاننىڭ رەسپۋبليكالار اراسىندا تاۋەلسىزدىگىن ەڭ سوڭىنان جاريالاۋىنىڭ سەبەبىن سودان ىزدەيتىندەر قاتەلەسە قويماعان سەكىلدى. ورىندالماي قالعان ارمانعا - ءبىر ەلدىڭ اۋقىمىنان شىعىپ (قازاقستان تاقياسىنا تارلىق ەتكەن سوڭ), ەكى-ءۇش مەملەكەتتىڭ ورتاق بيلىگىنىڭ ۇشار باسىنا جەتسەم دەيتىن قۇرعىر اۋەستىكتىڭ ىنتىزارلىعى ونى وسى جولعا يتەرمەلەگەن بە؟ كىم ءبىلسىن؟!

قالاي دەسەك تە، كەدەندىك وداققا كىرگىزۋ ارقىلى قايتادان بوداندىققا باستاعان پرەزيدەنتتىڭ ۇلكەن قاتەلىك جىبەرگەنىن اشىق ايتامىز. شىدامسىزدانىپ شامدانسا دا، تىڭداعىسى كەلمەي تاكاپپارلانسا دا. ويتكەنى، بارشا حالىقتىڭ، مەملەكەتتىڭ تاعدىرىنا، ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قاتىستى ماسەلەنى جەكە دارا شەشۋىنە ونىڭ قۇقى جوق! ون رەت ادىلەتسىز سايلاۋ وتكىزىپ، 100 پايىز داۋىس السا دا!

نازاربەك قانافين، شوقانتانۋشى:

- بۇگiندە جالپىحالىقتىق رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمنىڭ وتكiزiلۋiن جەرگiلiكتi تۇرعىنداردىڭ بارىنشا قولدايتىنى - كەلەشەككە ءۇمiت ارتتىرادى. قالىڭ ەل قارا تۇنەكتi ىسىرىپ تاستاپ، ءوزiن قۇلدىققا يتەرمەلەگەن  بيلiككە قارسى باتىل ءۇن كوتەرiپ، وزدەرiنiڭ زاڭدى قۇقىقتارىن تالاپ  ەتۋ ءۇشiن رەفەرەندۋم ارقىلى جەر بەتiنەن قۇرىپ كەتپەۋ ارەكەتiنە كiرiسپەك. ءۇنiن تىڭدامايتىن تاسكەرەڭدەرگە حالىق قاھارىنىڭ جويقىن كۇشiن بەيبiت جاعدايدا زاڭ ارقىلى دالەلدەمەك. سوڭعى كەزدەرi بيلiك ويلاپ تاپقان ۇشتۇعىرلى تiل، ەۋرازيالىق  وداق، كەدەندiك وداق، سوتتىڭ شەشiمiنسiز حالىققا قارسى قارۋ-جاراق قولدانۋ، شەتەل كومپانيالارىنا كەڭ جول اشۋ سياقتى ۇلتتىق مۇددەگە قارسى  باعىتتالعان قۇپيا جوسپار، باعدارلامالاردىڭ ەلدi اشىندىرۋى رەفەرەندۋمنىڭ ءوتۋiن تالاپ ەتتi. ەگەر بيلiك زيالى قاۋىم، حالىق، قوعام ۇسىنعان، ونى وپپوزيتسيالىق پارتيالار، ۇكiمەتتiك ەمەس ۇيىمدار، تۇتاس ەل قولداعان رەفەرەندۋمدى وتكiزۋدەن ۇرەيلەنiپ، وعان كەدەرگi جاسايتىن بولسا، وندا مۇنىڭ ارتى اسا قاۋiپتi توڭكەرiسكە اينالادى. اشۋ-ىزا كەرنەگەن حالىق ەندi دارا بيلiكتiڭ قورلىق-زورلىعىنا شىدامايدى. ەرiكسiز قانتوگiسكە، ولiسپەي بەرiسپەسكە بەل بۋادى. ارتى جويقىن الاپاتقا اينالۋى  ىقتيمال. قازاقتىڭ سوڭعى سەرپiلiسi جەڭiسپەن اياقتالادى.

التىنبەك سارسەنبايۇلى 2005 جىلى كورەگەندiكپەن «توڭكەرiس دەگەن - ەلدi  باسقارىپ وتىرعان ۇلتتىق ەليتانىڭ توزعانىن كورسەتەدi» دەگەن ەدi. ول توڭكەرiسكە جەتكiزبەۋدiڭ جولىن ۇسىندى. حالىق سول ومiرشەڭ يدەيانى قولداپ، وسى يدەيانى iس جۇزiنە اسىرۋدىڭ جولى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ەكەنiن ءتۇسiندi. بەيبiت جاعدايدا وتەتiن تۇتاس حالىق قولداعان رەفەرەندۋم تاۋەلسiزدiگiمiزدi دە، مەملەكەتتiگiمiزدi دە، ازاماتتىق قۇقىعىمىزدى دا ساقتاپ قالاتىن بiردەن-بiر تەتiك، ۇلى كۇش بولماق. رەفەرەندۋم - تاۋەلسiزدiگi شايقالعان ەلدiڭ رۋحىن وياتىپ، كوكiرەگiنە سەنiم ۇيالاتاتىن، تاريحي اتامەكەنiنiڭ زاڭدى يەگەرi بولۋىنا نەگiز قالايتىن پاراساتتى جول. بۇعان ءاربiر ادام وتە جاۋاپكەرشiلiكپەن قاتىسۋى كەرەك.

ۆيكتور يامباەۆ، الماتى كاسىپكەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى:

- جاستار قازاقستان بوداندا، وتاردا بولعان دەپ جاتىر. قازاقستان ۇلى مەملەكەتتىڭ ءبىر بولىگى بولعان. سول ۇلى مەملەكەتپەن بىرگە تالاي زۇلماتتاردى باسىنان وتكەردى. رەسەيدىڭ يمپەريالىق امبيتسياسى تۋرالى ءسوز ايتىلۋدا. قايداعى «يمپەريالىق امبيتسيا»؟ ەشقانداي امبيتسيا جوق. ويتكەنى قايدا بارا جاتقانىن رەسەيدىڭ ءوزى دە بىلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە قازىر دۇنيەجۇزى بويىنشا بارلىق باقىلاۋ تەتىكتەرى ىستەن شىققان.

ينتەگراتسيالىق پروتسەستەردىڭ نە ءۇشىن قۇرىلىپ جاتقانى ءالى ەشكىمگە بىلىنە قويعان جوق. بىزدەگى ەڭ ۇلكەن ينتەگراتسيا - ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار  مەن وففشورلى ايماقتار اراسىندا ءجۇرىپ جاتىر. رەسەي ءوزى قايدا بارارىن بىلمەي وتىر. ماسەلەن، وزبەكستان اقش-قا جالتاقتاپ ءجۇر. كۇندەردىڭ كۇنىندە ولار دا رەسەيگە قايتا اينالىپ كەلەدى. ال قازىرگى ينتەگراتسيالاردىڭ باستى پروبلەماسى - ەليتانىڭ اۋىسپاعانىندا. سوندىقتان ينتەگراتسيا تۋرالى ءسوز بولعاندا تەك قانا ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانى ايتۋىمىز كەرەك. قازاقستان - 80 پايىزعا، رەسەي - 60 پايىزعا يمپورتقا تاۋەلدى ەل. ءبىزدىڭ پروبلەما - وسى. قازىر پاراسىز شەگە قاعا المايتىن جاعدايعا جەتتىك. ياعني، كەڭەستىك ەسكى ۋاقىتتا قالىپ قويدىق. سوندىقتان قازاق ءتىلىنىڭ، ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى، يمپەريالىق امبيتسيا تۋرالى ەمەس، ەكونوميكالىق پروبلەمانى ايتۋ كەرەك. قايداعى امبيتسيا؟

قاي جەردە مۇناي بار بولسا، سول جەردە ءومىر بار. جانە سول جەردە قان توگىلەدى. بۇل - زاڭدىلىق. ينتەگراتسيا ماسەلەسىندە ەڭ باستى «كىم ءۇشىن؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ تابا المادىق. كەدەندىك وداق ادامدار ءۇشىن بە، الدە ادامدار كەدەندىك وداق ءۇشىن بە؟ بىزگە الدىمەن ءوز ىشىمىزدەن ينتەگراتسيا قاجەت. ال قازىرگى مەملەكەتارالىق ينتەگراتسيادان ازىرگە جاقسى نارسە بولا قويمادى. جانە الداعى كۇندەرى جامان دۇنيە بولا قويماسى انىق. سول ءۇشىن رەفەرەندۋم كەرەك ەمەس. ءبىز وعان دايىن دا ەمەسپىز.

تولەگەن جۇكەەۆ, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى:

-  كەدەندىك وداقتان شىعۋ ماسەلەسى وڭاي نارسە ەمەس. پارلامەنت قول قويىپ ماقۇلداعان كەدەندىك وداققا بىرىگۋ جونىندەگى حالىقارالىق كەلىسىمشارتتى اتتاپ كەتۋ - ماسەلەنى تىعىرىققا تىرەپ، قيىن جاعدايعا تاپ قىلۋى مۇمكىن. كەدەندىك وداققا بايلانىستى شەشىم قابىلدانعانشا، بۇل تۋرالى سىن ايتىپ، قارسى پىكىر بىلدىرگەندەر تۇسىنىكتى مالىمدەمەلەر جاسامادى. سول كەزدە ەشكىم ەشكىمدى رەفەرەندۋمعا شاقىرمادى، وداققا كىرمەۋ تۋرالى تەگەۋرىندى قارسىلىق تانىتپادى. ەندى وداقتان شىعۋ ماسەلەسىن توتەسىنەن قويۋ ءبىر جاعىنان پاتريوتتىق تۇرعىدان دۇرىس كورىنۋى مۇمكىن. ال ءبىر جاعىنان تۇسىنىكسىزدەۋ كورىنەتىنىن ۇمىتپايىق. ويتكەنى كەشە قارسىلىق بىلدىرمەگەن ماسەلەگە بۇگىن رەفەرەندۋمعا شاقىرىپ، قارسىلىق تانىتۋ قالاي بولادى؟ ءالى كەلىسىمگە كەلىپ، شەشىمى قابىلدانباعان ەۋرازيالىق وداققا جانە قۇجات بويىنشا قابىلدانىپ كەتكەن كەدەندىك وداققا قارسىلىق تانىتۋ ماسەلەسى جونىندە ءالى دە ويلانعان دۇرىس شىعار؟

مۇحتار تايجان:

- بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك - بۇل 170 وكىلەتتىلىكتى جوعارى ۇلتتىق ورگانعا ۇستاتۋ دەگەن ءسوز. سوندىقتان كەدەندىك وداق پەن بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتەن شىقساق، ەۋرازيالىق وداققا كىرمەۋ ماسەلەسى وزدىگىنەن شەشىلەدى. ەگەر بۇدان جەڭىلىس تاپساق تا، ۇتىلمايمىز. وسى ەكى بىرلەستىكتىڭ قۇرامىندا قالعانىمىزبەن، ەۋرازيالىق وداققا قارسى كۇرەستى ارى قاراي جالعاستىرامىز. حالىقارالىق ۇيىمداردان شىعۋعا توقتالساق، 1963 جىلعى ۆەنا كونۆەنتسياسىنا سۇيەنۋگە بولادى. ول بويىنشا مەملەكەت كەز كەلگەن حالىقارالىق ۇيىمنان شىعۋعا قۇقىلى. تەك بۇل شەشىمى جايلى جارتى جىلدان بۇرىن نەمەسە كەلىسىمشارتقا سايكەس حابارلاۋى كەرەك. وندىقتان رەفەرەندۋم ارقىلى  قوياتىن ءبىزدىڭ تالاپ ورىندى ءارى زاڭدى.

دوڭگەلەك ۇستەلدەگى تالقىلاۋدا ارنايى مالىمدەمە قابىلداندى. ونى ۆ.يامباەۆ سەكىلدى بىرەن-ساران ادام قولدامادى. القالى جيىندى جۇرگىزگەن ب.ابىلەۆ پەن ر.سارسەنبايۇلى ماڭىزدى ماسەلەنى تالقىلاۋعا بەلسەنە قاتىسقان كوپشىلىككە العىس ايتىپ، كەزەكتەگى تاقىرىپتاردى جۇرتشىلىق ەسىنە سالدى.

«Abai.kz»