باسى: قورداي وقيعاسى - ۇلت ساياساتىنىڭ كورسەتكىشى مە؟

پاتشالى رەسەي مەملەكەتى، بوداۋىنداعى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگى دەگەن ۇستانىمدى مويىندامايتىن ءبىرتۇتاس ۋنيتارلىق قۇرىلىمدى، ەكونوميكاسى ارتتا قالعان ەل بولسادا يمپەريالىق امبيتسياسى جوعارى مەملەكەت بولاتىن.

1917 جىلعى قازاڭ تونكەرىسىنەن كەيىن بيلىكتىڭ باسىنا بولشەۆيكتەردىڭ كەلۋى، ودان سوڭ بۇرىنعى پاتشالى رەسەي مەملەكەتى اۋماعىنداعى ازامات سوعىسى بولشەۆيكتەردىڭ بيلىگىن نىعايتىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋىنا الىپ كەلدى.

بيلىك ءۇشىن تالاستا بولشەۆيكتەردىڭ ءباسىنىڭ جوعارى بولۋىنىڭ سىرى، ۇلت ماسەلەسىنە قاتىستى جالاڭ ۇراندى شەبەر پايدالانا بىلۋىندە بولدى. بولشەۆيكتەر بۇل كۇرەستە بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنداعى ۇلتتاردىڭ ءوز تاعدىرلارىن وزدەرى ايقىنداۋ قۇقىعىن مويىندايتىندىقتارىن جاريالاي وتىرىپ، ەتنوتەرريتوريالىق بەلگىلەرىنە قاراپ ۆەرتيكالدى ينتەگراتسيالانعان، ورتالىقسىزداندىرىلعان ساياسي مەملەكەتتىك قۇرىلىم قۇرامىز دەپ جار سالدى. وتارلىق بوداۋدان قاجىعان، دەربەس ەل بولۋدان ءۇمىتى بار بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتار ەلدەرى جەر-جەرلەردە بولشەۆيكتەر ۇستانىمىن قولدادى. بۇل بولشەۆيكتەردىڭ ءبىرتۇتاس بولىنبەيتىن رەسەيدى عانا تانيتىن اق گۆاردياشىلارمەن كۇرەسىندە جەڭۋلەرىنە سەپتىگىن تيگىزەگەن باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ناتيجەسىندە 1922 جىلى 30 جەلتوقساندا سەتسەسسيا قۇقىعى بار تەڭ حالىقتاردىڭ مەملەكەتتىك وداعى رەتىندە – كەڭەس سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى ء(ارى قاراي ماتىندە - كسرو) دۇنيەگە كەلدى.

بۇل ۋاقىتتا قازاق جەرىندە دە ساياسي جانە تاريحي وقيعالار قىزۋ ءجۇرىپ جاتتى. الاش وردا پارتياسىنىڭ القاۋىمەن فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكا قۇرامىنداعى ۇلتتىق اۆتونوميالىق مەملەكەت قۇرۋ ارەكەتى، اسكەري، ەكونوميكالىق  ھام ساياسي كۇشتەرى تەڭ ەمەس بولشەۆيكتەرمەن كۇرەستە ساتسىزدىككە ۇشىرادى. قازاق جەرىندە دە بيلىككە كەلگەن بولشەۆيكتەر، بۇرىنعى الاش وردا پارتياسى وكىلدەرىنىڭ كەڭەس بيلىگى قاتارىنا كىرىپ جانقيارلىق كۇرەس جۇرگىزىپ، تالاپ قويۋى نەگىزىندە 1920 جىلى 26 تامىزدا رەسەي كەڭەستىك فەدەراتسيالىق سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى ء(ارى قاراي ماتىندە - ركفسر) قۇرامىنداعى قىرعىز اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن قۇردى. بۇل ساياسي مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ اتاۋى 1925 جىلىدىڭ ءساۋىر ايىندا قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى ء(ارى قاراي - قازاكسر) بولىپ وزگەرتىلدى، رەسپۋبليكا اتاۋىنا قاتىستى تاريحي ادىلەتتىلىك ورنادى. 1936 جىلى 5 جەلتوقساندا قازاكسر ركفسر قۇرامىنان ءبولىنىپ، قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى ء(ارى قاراي ماتىندە - قازكسر) مارتەبەسىندە، فورمالدى تۇردە تولىققاندى دەربەس مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا اينالدى.

بۇگىنگى تاڭدا قوعامدا كەڭەسى وكىمەتى مەن قازكسر-دا جۇرگىزىلگەن ۇلت ساياساتىنا قاتىستى ەكى ۇدايى قاراما-قايشى پىكىرلەر بار. تالاسسىز شىندىق كەڭەس وكىمەتى كەزىڭدە رەسپۋبليكا بويىنشا جاپپاي ساۋاتسىزدىقتى جويۋ، ەكونوميكانى يندۋستريالاندىرىپ ءارتاراپتاندىرۋ، اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋ، وتىرىقشىلىق تۇرمىسقا ءوتىپ تۇتاستاي ەلدى-مەكەندەردى، قالالاردى سالۋ، مادەنيەت وشاقتارىن كوبەيتىپ، باستاۋىش، ورتا، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ، مەديتسينالىق مەكەمەلەردىڭ سانىڭ ارتتىرۋ بويىنشا ناتيجەلى جۇمىستار جۇرگىزىلدى. قازكسر وركەندەپ دامىدى.

دەيتۇرعانمەندە جوعارىدا اتالعان جەتىستىكتەر مەن جاقسىلىقتاردى تارازىنىڭ ءبىر باسىنا قويىپ، ەكىنشى باسىنا ۇلت ماسەلەسىنە تيگىزگەن زالالىن قوياتىن بولساق، كوپ زيان شەككەنىمىزدى اڭعارامىز.

ماسەلەن قازاق جەرىنە كەڭەستىك بولشەۆيكتىك بيلىك ورناعان كەزدەن باستاپ، وسى جەردىڭ يەسى، اۆتوحتوندى تۇرعىنى – قازاق ۇلتىنىڭ سانى كۇر كەمىپ، رەسپۋبليكاداعى ورىس ەتنوسى وكىلدەرىنىڭ سانى ارتىپ،  قازاق ءوز جەرىندە سانى ورىس جانە وزگە ەتنوس وكىلدەرىنەن كەم از ەتنوستىق توپقا اينالدى.

تاريحي ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر كەلەسىنى كورسەتەدى:

كەستەدەگى مالىمەتتەردەن كورىپ وتىرعانىمىزداي پاتشالى رەسەي مەملەكەتتى جۇرگىزگەن 1897 جىلعى ساناق قورتىندىسىنا سايكەس سول ۋاقىتتاعى قازاقستانداعى ەتنوستار اراسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلەس سالماعى 84%، ال جالپى 3 ملن. 392 مىڭنان  استام ادامدى قۇراعان. وسى كەزدەگى قازاق جەرىندەگى ورىس ەتنوسى وكىلدەرىنىڭ سانى 454 مىڭنان استام ادامدى، ۇلەس سالماعى 11%، وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ ۇلەس سالماعى 5%  قۇراعان.

كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن حالىق ساناعى 1926 جىلى جۇرگىزىلىپ، قورىتىندىسىنا سايكەس قازاق جەرىندەگى جالپى حالىقتىڭ سانى 53,5%-عا ارتىپ، 6 ملن. 151 مىڭننان اسقان. الايدا قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەس سالماعى 84%-دان 58,5%-عا دەيىن تومەندەپ، 1897 جىلعى كورسەتكىشپەن العاندا ءوسىمى 6,9%، جان باسى 3 ملن. 627 مىڭنان استام قازاقتى قۇراعان. ياعني 30 جىلعا جۋىق ۋاقىت ارالىعىنداعى قازاق ۇلتىنىڭ جان باسىنىڭ ءوسىمى بار جوعى 234 مىڭنان استام ادامدى قۇرادى. ءدال وسى كەزدەگى قازاق جەرىندەگى ورىس ەتنوسىنىڭ ءوسىمى 1897 جىلعى كورسەتكىشپەن العاندا 180,6% قۇراپ، ۇلەس سالماعى 20,6% - عا، ال وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوسىمى 582,7%، ال ۇلەس سالماعى 20,9 % ارتتى. وسى ۋاقىت ارالىعىنداعى قازاق جەرىندە مەكەندەيتىن ەتنوستاردىڭ اراسىندا قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ازايۋىنا 1918-1920 جىلداردا ورىن العان ازامات سوعىسىنداعى جانە دە 1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ بولۋىنا بايلانىستى ءولىم-ءجىتىم، سونداي-اق شەتەلدەرگە قازاقتاردىڭ كوشۋى اسەر ەتتى دەپ ەسەپتەيمىز.

1939 جىلعى ساناق قازاقستاننىڭ ەتنوستىق قۇرامى مەن كەلبەتى قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراعانىڭ كورسەتەدى. جالپى حالىقتىڭ سانى 47 367 ادامعا ازايىپ 6 ملن. 151 مىڭنان استام ادامدى، ءوسىم 1926 جىلعى كورسەتكىشپەن العاندا – 0,8% (مينۋس ءنول ءبۇتىن وڭنان سەگىز پايىز) قۇرادى. الايدا وسى جەردىڭ بايىرعى تۇرعىندارى - قازاقتاردىڭ سانى كۇرت كەمىپ، 3 ملن. 627 مىڭ ادامنان 2 ملن. 327 مىڭ ادامعا دەيىن تومەندەپ 1 ملن. 299 مىڭنان استام جان باسىن جوعالتتى. تابيعي ءوسىم 1926 جىلعى كورسەتكىشپەن العاندا – 35,8%-عا (مينۋس وتىز بەس ءبۇتىن وڭنان سەگىز پايىزعا) دەيىن تومەندەپ، شىن مانىڭدە قازاق ۇلتىنىڭ 3/1-ءى 1931-1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتان (رەسمي جاريالانعان دەرەكتەردە 3/1-ءى دەپ تانىلعانىمەن جەكەلەنگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە 3/2-نە جۋىق ادام قىرىلعان دەگەن تۇجىرىم بار), 1936-1937 جىلدارداعى ستاليندىك رەپرەسسيادان جويىلدى. قازاقتار ءوز جەرىندە ەتنوستىق ازشىلىقتى قۇرادى. وسىنداي وتە ۇلكەن ماسشتابتا قازاق ۇلتىنىڭ شىعىنى ورىن العاندا كەزەڭدە رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى ورىس ەتنوسى ءوسىمى 92,8%، جان باسىنىڭ سانى 2 ملن. 458 مىڭنان استام ادامدى قۇرادى، ەتنوستار اراسىنداعى ۇلەس سالماعى 39,9% كورسەتىپ، 1926 جىلعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا 20 % جۋىق ارتتى. بۇل ۋاقىتتاعى رەسپۋبليكاداعى وزگە ەتنوستاردىڭ دا تابيعي ءوسىمى 5,32 % كورسەتىپ 68 مىڭنان استام ادامدى كورسەتتى، ۇلەس الماعى 22,19% قۇرادى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر قازكسر حالقىنىڭ سانى 1926 جىلعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا ايتارلىقتاي تومەندەمگەنىن، ياعني بار بولعانى 47 367 ادامعا ازايعانىن كورسەتكەنىمەن، 1939 جىلعى ساناق كورسەتكىشتەرىن ەتنوستىق قۇرامىنا قاراي تالدايتىن بولساق، وسى جەردىڭ بايىرعى تۇرعىندارى – قازاق ۇلتى 3/1 –نەن استام جان باسىن جوعالتىپ، تابيعي ءوسىمى - 35,8%-عا (مينۋس وتىز بەس ءبۇتىن وڭنان كەگىز پايىزعا) دەيىن تومەندەپ كەتتى. بۇل «قازاق» - دەپ اتالاتىن ۇلتتىڭ گەنوفوندىن كۇيرەتىپ جىبەرۋگە شاق قالعان ادامزات تاريحىنداعى جاسالعان ۇلكەن قىلمىستاردىڭ ءبىرى بولاتىن. بۇل - كسرو دەپ اتالاتىن  الىپ مەملەكەتتىك جۇيەدە ۇلت ماسەلەسىنىڭ اياققا تاپتالعاندىعىن ايعاقتايدى. بۇل رەسمي تۇردە اشارشىلىق دەپ مويىندالعان، قازاق ۇلتىنىڭ 3/1-ءىن جويىلعان گەونوتسيد بولاتىن.

ستاليندىك كەڭەس بيلىگىنىڭ وسى گەنوتسيدتىك ساياساتىن بۇگىندە قازاقستاندىق ورىس ءتىلدى جانە رەسەيلىك زەرتتەۋشىلەر، 1931-1933 جىلدارداعى قازاقستاندا بولعان اشارشىلىق گەنوتسيد ەمەس، بۇل ستاليندىك كەڭەس باسشىلىعىنىڭ كسرو-دا قارقىندى يندۋسترياليزاتسيا ۇدەرىسىن جۇزەگە اسىرۋعا قاجەتتى قاراجاتقا قول جەتكىزەتىن ەكسپورتتىق ءونىم – استىقتى مولىنان ءوندىرۋ ءۇشىن، ەشقانداي عىلىمي زەرتتەۋلەرسىز ەلەپ-ەكشەنبەي جۇرگىزىلگەن اگرارلىق ساياساتى دەپ اقتاۋعا تىرىسادى. ولاي بولسا وسى ۇستانىمداعى زەرتتەۋشىلەر ستاليندىك ۇجىمداستىرۋ ساياساتى تىكەلەي سول كەزدەگى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ەكونوميكاسى بولىپ تابىلاتىن – مالشارۋاشىلىعى جانە دە شارۋاشىلىق ىڭعايىنا قاراي قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءومىر سالتىن جويۋعا باعىتتالعانىنا نەلىكتەن نازار اۋدارمايدى؟ ستاليندىك اگارلىق ساياساتىنىڭ سالدارى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءۇي شارۋاشىلىعى مەن قازاق جەرىندەگى 80% مال باسىن جويىپ جىبەرگەندىگىن، ءتىپتى ۇجىمشارلارعا (كولحوزدار) بىرىككەن قازاقتاردىڭ استىق ءوندىرىپ، سودان قولدارىنا تيگەن سوڭعى استىعىنا دەيىن سىرىپ العانىن نەگە ايتپايدى؟

راس كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ساياساتى مەن رەپرەسسيا ماسكەۋدە جوسپارلانىپ، شىنايى ومىردە ۇلتتىق بەلگىلەرىنە قاراماستان بارلىق ەنوستارعا قاتىستى جەرگىلىكتى كادرلارمەن جۇزەگە اسىرىلدى. الايدا ءدال وسى كەزەڭدە قازاقستان جەرىندەگى قازاق ۇلتىنىڭ 3/1 جويىلىپ، تابيعي ءوسىمى  1926 جىلعى كورسەتكىشپەن العاندا – 35,8%-عا (مينۋس وتىز بەس ءبۇتىن وڭنان سەگىز پايىزعا) دەيىن تومەندەپ كەتتى. وسى كەزەڭدەگى قازاقستان جەرىندەگى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وزگە ەتنوستار وسىنداي دەڭگەيدە جويىلىپ، تابيعي ءوسىمى مينۋستىق شەككە ءوتىپ كەتكەن ەمەس، كەرسىنشە وزگە ەتنوستاردىڭ بارلىعىنىڭ جان باسى قارقىندى وسكەن.

وسىعان وراي ستاليندىك كەڭەس بيلىگىنىڭ جۇرگىزگەن اگرارلىق ساياساتى شىڭ مانىڭدە قازاق ۇلتىن جويۋعا باعىتتالعان گەنوتسيدىك ساياسات دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. سونداي-اق كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ساياساتى جەرگىلىكتى كادرلارمەن جۇزەگە اسىرىلعانىمەندە، بۇل ساياساتتىڭ سالدارىن الدىن-الا بىلۋگە مۇددەلى بولماعان، جانە دە وسى ساياساتتىڭ «اسىرا سىلتەۋ» تاسىلدەرىمەن جەرگىلىكتى كادرلارمەن جۇزەگە اسىرىلۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن ستالين جانە كەڭەس بيلىگىنىڭ جوعارى باسشىلىعى ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە كىنالى بولىپ تابىلادى. سودان كەيىن عانا وسى قاندى ساياساتتىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا وزدەرىنىڭ ولشەۋسىز ۇلەستەرىن قوسقان – جەرگىلىكتى كادرلار كىنالى.

XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاقستانداعى قازاق ۇلتىنىڭ  ۇلتتىق ازشىلىقتا بولۋىنا تىكەلەي اسەر ەتكەن وقيعا - بۇل 1954-1965 جىلدارى جۇرگىزىلگەن «تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ» دەپ اتالاتىن كسرو-نىڭ اگرارلىق ساياساتى بولدى. وسى ساياساتتى ناتيجەسىندە قازاقستانعا ميلليونداعىن سلاۆيان تەكتى حالىقتار مەن باسقا دا ەتنوس وكىلدەرى كوشىرىلىپ اكەلىندى.

كسرو-دا 1959 جىلى جۇرگىزىلگەن ساناقتىڭ ناتيجەسى كورسەتىپ وتىرعانداي، وسى كەزەڭدەگى قازاقستانداعى حالىقتىڭ سانى 9 ملن. 309 مىڭنان استام بولعان، 1939 جىلعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا تابيعي ءوسىم 51% قۇراعان. ەتنوستىق قۇرامىنا قاراي تالدايتىن بولساق، قازاق ۇلتىنىڭ تابيعي ءوسىمى 1939 جىلعى كورسەتكىشپەن العاندا تۇزەلىپ 20% شىققان، جان باسى سانى 2 ملن. 794 مىڭنان استام ادامدى قۇراپ، 467 909 ادامعا ءوستى، ەتنوستار اراسىنداعى ۇلەس سالماعى 30% قۇرادى. سايكەسىنشە وسى كەزەڭدەگى ورىس ەتنوسىنىڭ ءوسىمى 1939 جىلعى كورسەكىشپەن العاندا 62% قۇراپ، جان باسىنىڭ سانى 3 ملن. 974 مىڭنان استام ادامدى قۇراپ، 1 515 542 ادامعا وسكەن، ەتنوستار اراسىنداعى ۇلەس سالماعى 43% قۇرادى، رەسپۋبليكاداعى سانى كوپ نەگىزگى ەتنوسقا اينالدى. سونداي-اق وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ جيىنتىق كورسەتكىشتەرى دە ولاردىڭ دا رەسپۋبليكادا قارقىندى وسكەنىڭ كورسەتەدى. ماسەلەن، 1939 جىلعى كورسەتكىشپەن العاندا وزگە ەتنوستاردىڭ تابيعي ءوسىمى 86% شىعىپ، ادام سانى 2 ملن. 540 مىڭنان اسقان، جان باسى 1 175 862 ادامعا وسكەن، ۇلەس سالماعى 27% قۇرادى. جوعارىداعى اقپاراتتان كورىپ وتىرعانىمىزداي بۇل كەزەڭدە دە بايىرعى ۇلت  - قازاق ۇلتىنىڭ تابيعي ءوسىمى وتە تومەن بولعان، كسرو-نىڭ تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ دەگەن جەلەۋمەن كسرو-نىڭ باسقا اۋماقتارىنان سلاۆيان تەكتى حالىقتار مەن وزگە ەتنوستاردى كوپتەپ اكەلۋى سالدارىنان  ەتنيكالىق از توپقا اينالۋى ايقىن كورىندى. ن. حرۋششەۆتىڭ وسى كەزدە جۇرگىزگەن ساياساتىنا قاتىستى: «پاتشالى رەسەي ۇكىمەتى قانشاما عاسىر بويىنا جۇزەگە اسىرىلماعان ءىستى مەن بار بولعانى اينالاسى 2-3 جىلادا جۇزەگە اسىردىم» دەگەن افوريزمگە اينالعان داڭعازا ماقتانىش ءسوزى تەككە ايتىلماعان ءتارىزدى.

قازاقستانداعى قازاق ۇلتىنىڭ سانى 1926 جىلعى مەجەگە جەتىپ، ودان اسۋى تەك جارتى عاسىردان استام ۋاقىت وتكەننەن كەيىن عانا جۇزەگە اسىپ، «قازاق ءوز جەرىندە ەتنيكالىق از توپ» دەگەن كورسەتكىشتەن ارىلۋى XX عاسىردىڭ 80 جىلدارىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. 1989 جىلعى جۇرگىزىلگەن ساناققا سايكەس رەسپۋبليكاداعى جالپى حالىقتىڭ سانى 16 ملن. 464 مىڭنان استام ادامدى، ال تابيعي ءوسۋى 1959 جىلعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا 77% قۇرادى. قازاق ۇلتى وكىلدەرىنىڭ سانى 6 ملن. 534 مىڭدى قۇراپ، 1959 جىلعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا تابيعي ءوسىم 134 % شىعىپ، جان باسى 3 739 650 ادامعا ءوستى. ەتنوستار اراسىنداعى ۇلەس سالماعى دا ارتىپ، بۇعان دەيىن ەتنوستىق باسىم توپ بولىپ ەسەپتەلەتىن ورىس ەتنوسىمەن تەڭەسىپ 2%-عا استى، جالپى 40% قۇرادى. وسى كەزەڭدەگى رەسپۋبليكاداعى ورىس ەتنوسىنىڭ سانى 6 ملن. 227 مىڭنان اسىپ جىعىلدى، تابيعي ءوسىمى 57% قۇراپ، جان باسى 2 253 320 ادامعا ءوستى، ۇلەس سالماعى 38% قۇرادى. وزگە ەتنوستاردىڭ تابيعي ءوسىمى 1959 جىلعى كورسەتكىشپەن العاندا 46% بولىپ، ادام سانى 3 ملن. 702 مىڭنان استام ادامدى قۇرادى، جان باسى 1 161 647 ادامعا ارتتى. جالپى العاندا بۇل كەزەڭ قازاقستاندى مەكەندەگەن بارلىق ەتنوستار ءۇشىن جايماشۋاق قولايلى بولعانىن كورەمىز.

وسى رەتتە جالپى كسرو-داعى ۇلت ماسەلەسىنە قاتىستى جۇرگىزىلگەن ساياساتتىنا توقتالاتىن بولساق، ۇلت ساياساتىن بولشەۆيكتەر پارتياسى سوتسياليزم قۇرلىسىنىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە قارادى. ۇلتتىق ماسەلە وداقتاعى ۇجىمداستىرۋ، يندۋستريالاندىرۋ، مادەني وزگەرىستەر، قارقىندى مودەرينيزاتسيا اياسىندا قاراستىرىلىپ، بۇل اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىراتىن، اجىرامايتىن تۇتاس ءبىر ماسەلە دەپ قابىلدانادى.

ۇلت ماسەلەسىندە كەڭەستەر بيلىگى فورمالدى تۇردە كەڭەستىك ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردى قۇرا وتىرىپ، كەيىنەن ولاردىڭ بارلىعىن تاپسىز، ۇلتسىزداندىرىلعان قوعامعا اينالدىرۋدى كوزدەدى.

بولشەۆيكتەردىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى ۇلتتىق كىمدىكتى (يدەنتيچنوست) مويىندامايتىن ورتودوكاسالدى ماركسيستىك ىلىمگە تابان تىرەي وتىرىپ، ۇلت ماسەلەسىنە ۇلكەن زالال كەلتىرەتىن ۇلى ورىستىق شوۆينيزم جولىن تاندادى. ماقساتتارى ۇلتتىق كىمدىكتەن (يدەنتيچنوست) جوعارى تۇراتىن «كەڭەس ادامى» دەگەن كىمدىكتى (يدەنتيچنوست) بۇقارا حالىقتىڭ ساناسىنا تانۋ بولدى.

اسا مۇقيات ويلاستىرىلعان ساياسي شەشىمدەردى تالاپ ەتەتىن، وتە نازىك ۇلت ماسەلەسى تاقىرىبى ءامىرشىل-اكىمشىل تارتىپپەن قارالىپ، كوممۋنيستىك پارتيا باسشىلىعىنداعى ادامداردىڭ ۆوليۋنتاريستىك - جەكە امبيتسيالىق، جانە دە ۇلتتىق تولۋمالىق پەن ەرەكەشەلىك ماسەلەلەرىن نازارعا المايتىن سوتسياليستىك مازمۇندا يدەالوگيالاندىرىلعان اۆانتيۋرالىق  تاسىلدەرمەن شەشىلدى.

ۆ.ي. لەنين دۇنيەدەن وتەر الدىنداعى كوممۋينيستىك پارتيانىڭ XII سەزىنەن باستاپ كسرو قۇلاعانعا دەيىنگى بارلىق سەزدەردە كەڭەس وداعىندا ۇلت ماسەلەسى جوق، بارلىق تۇيىتكىلدى ماسەلەلەر شەشىلدى دەپ مالىمدەلىپ كەلدى.

جالپى كسرو-دا بولشەۆيكتەردىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى ۇلت ماسەلەسىندە ەتنوستاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندە ءوزىن ايقىنداۋدان باستاپ ۇلتتىق مادەنيەتتى دامىتۋعا دەيىنگى سۇراقتاردا قيتۇرقى قوس ستاندارتتى گيبريدتىك ساياسات ۇستاندى.

XX عاسىردىڭ 80 جىلدارىندا كسرو-دا 53 ۇلتتىق-مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق-اكىمشىلىك قۇرىلىمدار بولادى. ولاردىڭ 15-ءى رەسپۋبليكا، 20-سى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا، 8-ءى اۆتونوميالىق وبلىستار، 10-ى وكرۋگتار بولدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ركفسر قۇرامىنا 16 اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا، 5 اۆتونوميالىق وبلىس، 10 وكرۋگ كىردى.

جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي ەتنوستاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى ايقىنداۋ ماسەلەسىندە، رەسپۋبليكا ستاتۋسىندا فورمالدى تۇردە سەتسەسسيا، ياعني ءبولىنىپ شىعۋ قۇقىعى بەرىلگەن ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردى قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى. الايدا شىن مانىڭدە 15 وداقتاس رەسپۋبليكا ماسكەۋگە تىكەلەي باعىنىشتى بولاتىن، ولاردىڭ وداقتان ءبولىنىپ شىعۋ - سەتسەسسيا قۇقىعى قاعاز بەتىنە تۇسىرىلگەن جاي عانا دەكلاراتسيا بولدى. ماسكەۋ 70 جىلعا جۋىق وسى 15 رەسپۋبليكانى اشسا القانىڭدا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستادى، ۇلتتىق مۇدەللەرىن ەسكەرمەي وزبىر ساياسات ۇستاندى. مۇنىڭ جارقىن مىسالىن ءبىز ن.س. حرۋششەۆتىڭ XX عاسىردىڭ 60 جىلدارى قازاقستاننىڭ سولتۇگىندەگى 5 وبلىستى ركفسر قۇرامىنا قوسىپ الماققا نيەتتەنگەن ارەكەتىنەن كورەمىز.

رەسپۋبليكالارداعى ۇلتتىق مادەنيەت سوتسياليستىك مازمۇننىڭ اياسىندا دامىتىلىپ، سوتسياليستىك مازمۇن اياسىنان شىققان ۇلتتىق مادەنيەت قۇبىلىستارى فەودالدىق زاماندا قالىپتاسقان ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاقتارى، ۇلتشىلىدىق دەپ باعالانىپ، قاتاڭ شەكتەلدى.

كەڭەستىك يدەالوگيا سوتسياليستىك قۇرلىستىڭ مىندەتى - كسرو دەپ اتالتىن الىپ مەملەكەتتىك قۇرىلىم اۋماعىندا قوعامدىق دامۋ فورماتسياسى اركەلكى رۋلىق-تايپالىق قۇرلىستان باستاپ، فەودالدىق قۇرلىس، سونداي-اق كاپيتاليستىك قاتىناسقا وتكەن حالىقتاردىڭ دامۋ دەڭگەيىن تەڭگەرۋ دەپ ناسيحاتتادى. كسرو اۋماعىنداعى بارلىق ۇلتتار مەن ەتنوستار تەڭ دەپ جاريالادى. بۇل شىنىمەندە الدىنعى قاتارلى پروگرەسسيۆتى يدەيا بولاتىن. الايدا، وسى يدەيا قالاي جانە قاناداي تاسىلدەرمەن جۇزەگە اسىرىلدى؟

بۇل يدەيا كسرو قۇرامىنداعى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق تولتۋمالىعى مەن ەرەكشەلىكتەرى، ۇلتتىق مادەنيەتى مەن تاريحي قۇندىلىقتارىن جويا، اۋىر نۇسقان كەلتىرە وتىرىپ  جۇزەگە اسىرىلدى. پاتشالى رەسەي بيلىگى تۇسىندا ءوز الدىنا بولەك ۇلت رەتىندە ءومىرى ءسۇرىپ جاتقان كوپتەگەن ەتنوستار انا تىلدەرىنەن ايرىلىپ جويىلىپ كەتتى.

1938 جىلى حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى جانە بولشەۆيكتەردىڭ بۇكىلوداقتىق كومۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەنىڭ «ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستارداعى مەكتەپتەردە ورىس ءتىلىن مىندەتتى تۇردە وقىتۋ تۋرالى» بىرلەسكەن قاۋلىسى شىقتى. اتالعان قاۋلى كسرو بويىنشا ءبىلىم وشاقتارىنداعى تاربيە جانە وقىتۋ ۇدەرىسىن ۇيىمداستىرۋدا  ورىس تىلىندە باسىمدىق بەردى. ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى دەپ تانىلدى. رەسەي مەملەكەتى تاريحىن وقىتۋ جولعا قويىلىپ، ورىس ۇلتىنىڭ يدەالوگيالىق ءرولى كۇشەيتىلدى، ورىس ۇلتى – «اعا ۇلت» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىرىلدى. وداقتىق دەڭگەيدە ورىستاندىرۋ ساياساتى قارقىندى جۇرگىزىلدى.

قازكسر-گى جاعدايعا كەلەتىن بولساق قازاقستان ءىس جۇزىندە كەڭەس ادەبي اينالىمىندا ءجيى قولداناتىن «حالىقتار دوستىعى لابوراتورياسىنا» اينالدى. بۇعان جوعارىدا بايانداپ وتكەنىمىزدەي پاتشالى رەسەي زامانىنان باستاپ سلاۆيان تەكتى حالىقتار مەن وزگە دە ۇلت وكىلدەرى قازاق جەرىنە جاپپاي قوڭىس اۋدارۋى، حالىقتاردىڭ ستاليندىك دەپورتاتسياسى، حرۋششەۆتىڭ تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ناۋقانى كەزىندە سىرتتان كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ قوڭىس اۋدارىپ كەلۋى اسەر ەتتى. بۇل كەزەڭدە قازاق ۇلتى ءوز جەرىندە تۇرىپ، ۇلتتىق ازشىلىققا اينالدى. قوعامدىق قاتىناس، ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزۋدە ورىس ءتىلى رەسمي قارىم-قاتىناس تىلىنە اينالدى. وسىعان بايلانىستى قوعامدىق جانە ۇلتارالىق قاتىناستا ورىس تىلدىلەردىڭ مەرەيى ۇستەم بولدى. قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى ءوز جەرىندە تۇرىپ، ءوزىنىڭ  انا تىلىندە ءوزىن تۇلعا رەتىندە جۇزەگە اسىرا المايتىن، قۇقىعىن قورعاي المايتىن جاعدايعا جەتتى. ۇلتارالىق قاتىناستا تۇيىتكىلدى ماسەلەلەر ينتەرناتسيونالدىق پرينتسپتەر نەگىزىندە بايىرعى اۆتوحتوندى ۇلت – قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق مۇدەسىنە نۇسقان كەلتىرە وتىرىپ شەشىلدى.

رەسپۋبليكا اۋماعىندا قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەردىڭ سانى ورىس ءتىلدى جانە ارالاس مەكتەپتەردىڭ سانىنان از بولدى. ماسەلەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى الاتىن جىلدىڭ قارسانىڭداعى مالىمەتتەر بويىنشا رەسپۋبليكاداعى جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ سانى 8230 بولعان. ولاردىڭ ىشىندە 2798 قازاق تىلىندە، 3570 ورىس تىلىندە، قالعان 87 مەكتەپ تاجىك، وزبەك، ۇيعىر تىلىندە تاربيە جانە ءبىلىم بەرگەن. زەر سالىپ قاراسانىزدار 1991 جىلدارى رەسپۋبليكاداعى قازاق ۇلتى وكىلدەرىنىڭ سانى بۇعان دەيىن باسىم بولىپ كەلگەن ورىس ەتنوسى سانىمەن تەڭەسىپ، باسىمدىق الىپ اسا باستاعان تۇس. وسى كەزدىڭ وزىندە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى قىسقارىپ، ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردەن از بولدى. شىنتاۋيتىندا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ سانى جالپى رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى مەكتەپتەردىڭ 3/1-ءىن دە قۇراعان جوق. سەبەبى، ارالاس ءتىلدى مەكتەپتەر دەگەنىمىز ءىس جۇزىندە ورىس ءتىلى باسىمدىق بەرىلگەن ءبىلىم وشاقتارى بولاتىن، ياعني شاپانىڭ تەرىس اينالىرىپ كيگىزگەن ورىس ءتىلدى مەكتەپتەر ەدى. ارالاس مەكتەپتەر رۋحاني وتارلاۋدىڭ قۇرالى بولعاندىعىن عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ اعامىز ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە زەرتتەپ، زياندى قىر-سىرىن اشىپ، ۇلتتىعىمىزعا قاتەرلى ەكەنىن تاريحي دالەلمەن عىلىمي نەگىزدەپ جازدى. «تۇزەمدىكتەردىڭ مەكتەبى» دەپ اتالاتىن ارالاس مەكتەپتەردىڭ باستاۋىندا پاتشالى رەسەي مەملەكەتى تۇسىنداعى ميسسيونەرلەر يلمينسكي، الەكتوروۆ، وستروۋموۆتار تۇردى. ولار قازاقتى ورىستاندىرۋدىڭ كىلتى – ارالاس مەكتەپتە دەپ قاراعان.

سونداي-اق 1991 جىلعى مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردىڭ ستاتيستيكاسىنا نازار اۋداراتىن بولساق، رەسپۋبليكا اۋماعىندا 8743 بالا-باقشالار جۇمىس ىستەگەن. ولاردىڭ 6995 ورىس ءتىلدى، ال 1748 قازاق ءتىلدى بالا-باقشالار بولعان، ياعني 75%-دان استامى ورىس ءتىلدى مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمدار بولدى.

ونەر مەن ءبىلىم مادەنيەت وشاقتارى بولىپ تابىلاتىن ۇلكەن قالالاردا ينتەرناتسيونالدىق پرينتسپەن حالىقتاردىڭ ەتنوستىق بەلگىلەرىنە قاراي جاسىرىن ليميتتەر بەلگىلەندى. قالاعا قوڭىس اۋدارۋدى قالاعان قازاق ۇلتى وكىلدەرىن قالاعا تىركەۋگە الماي، قوڭىس اۋدارۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ وشاعى دەپ تانىلعان الماتى قالاسىنىڭ وزىندە جالعىز ءبىر عانا قازاق ءتىلدى مەكتەپ بولدى. قالارداعى قازاق ۇلتى وكىلدەرىنىڭ سانى از بولدى، قازاقتار نەگىزىنەن اۋىلدى جەرلەردە ءومىر ءسۇردى. اۋىلدى جەرلەردە مەكتەپ بىتىرگەن تۇلەكتەرگە بىردەن جوعارى وقۋ ورىنىنا تۇسۋىنە مۇمكىندىك بەرمەي، كوممۋنيستىك قۇرلىستى قۇرۋعا ات سالىسۋلارى ءۇشىن ءبىر-ەكى جىل شوپاندارعا كومەكشى قىلىپ جىبەرىلدى. ءبىر جىلعا اۋىلدا قالعان قىز بالالار كوبىنەسە تۇرمىس قۇرىپ سول جەردە قالاتىن. ەر بالالار جارقىن كوممۋنيزمدى قۇرۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسقاننان كەيىن اسكەري بورىشتارىن وتەۋگە كەڭەس ارمياسىنا باراتىن. ارميادان كەيىن كوبىنەسە جوعارعى وقۋ ورىنىنا ءتۇسۋ ماسەلەسىنىڭ وزەكتىلىگى كومەسكى تارتىپ، ءارى قاراي اۋىل تىرشىلىگىنە ارالاسىپ كەتە بەرەتىن. تۇرمىستىق شوۆينيزم وركەندەپ، قوعامدىق ورىندار مەن كوشەلەردە قازاق تىلىندە سويلەسكەن ادامدارعا سلاۆيان تەكتى حالىقتاردىڭ تاراتىپان تۇسىنىكسىز تىلدە سويلەسۋلەرىن دوعارىپ، ورىس تىلىندە سويلەسۋلەرىن تالاپ ەتكەن ەسكەرتۋلەر جاسالدى.

كسرو قۇرامىندا بولعان قازكسر-داعى ۇلت ماسەلەسىنىڭ جالپى جاعدايى وسىنداي بولدى. بەينەلەپ ايتساق، ورىس ءتىلى جوعارى اربيتر قىزمەتىندە بولىپ، ەتنوس ارالىق قارىم-قاتىناستىڭ قۇرالى سانالدى. ورىس ءتىلىڭ تۇتىنۋشالاردىڭ قۇقىعى ايرىقشا قورعالىپ، قوعامنىڭ تولىققاندى مۇشەسى رەتىندە قابىلداندى. سوعان وراي بارلىق ارتىقشىلىقتاردى پايدالانۋىنا جول اشىلدى. وسى جەردىڭ تۇپكىلىپتى بايىرعى تۇرعىندارى – قازاقتار دەموگرافيالىق ەس جيىپ، ەتنوستىق باسىمدىققا شىعا باستاۋىنا قاراماستان انا ءتىلى تۇرمىستىق دەڭگەيدەن اسپايتىن ەتنوس ىشىندەگى قارىم-قاتىناس قۇرالىنا اينالدى. ۇلتتىق مۇددە ينتەرناتسيونالدىق پرينتسپ دەگەن جەلەۋمەن شەكتەلىپ، ورىس ءشوۆينيزمى كەڭ ەتەك جايدى. ەتنوستاردىڭ ۇلتتىق كىمدىگىن (يدەنتيفيكاتسيا) ايقىنداۋعا جول بەرىلمەي، «سوۆەت ادامى» دەگەن تۇسىنىك سىرتتان يدەالوگيامەن تانىلدى. ەتنوستار اراسىنداعى كەز كەلگەن ماسەلە قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن شەكتەۋ ەسەبىنەن شەشىلدى. قازاق ۇلتى وكىلدەرى ساناسىندا ينتەرناتسيونالدىق پرينتسپتەرمەن تاپتالعان بويكۇيەزدىك، كونبىستىك ستەرەوتيپى قالىپتاستى. بۇل حالىقتار دوستىعىنىڭ، ىڭتىماقتاستىعىنىڭ، تاتۋلىعىنىڭ جارقىن كورىنىسى، ەتالونى دەپ ناسيحاتتالدى.

جالعاسى بار...

امانكەلدى سادۋاقاس

Abai.kz