قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
اسپان سۇپ-سۇر، قاھارىن ءۇيىرىپ، قىراۋىن بۇركىپ تۇر. كوپ قابات ءۇيلى ۇلكەن كوشە الاي-دۇلەي ادام تاسقىنى، شۋىلداپ ءار جاققا ۇركىپ بارادى. قان-سولدەن ايرىلعان اپپاق قۋداي. قاعىلىسىپ-سوعىلىسىپ، تالاسىپ-تارتىسىپ بارادى. ارقايسىسىنىڭ تالاساتىنى ءوزدى-ءوز شىبىن جاندارى. الىپقاشاتىندارى ءوزدى-ءوز باستارى عانا. ەكى جاقتارىنداعى قابات-قابات ءزاۋلىم ۇيلەرگە قاراي-قاراي ساپىرىلسادى. شاعىلعان كوپ تەرەزە كوزدەرىنەن جۇدىرىقتاي-جۇدىرىقتاي تاس اتىلىپ جاتىر. ول قاتىگەز وقتار كوشەدەگى حالىققا ەمەس، قارسى جاق تەرەزەلەردەگى جاۋلارىنا اتىلسا دا جەتپەي حالىققا جاۋادى. جەتكەندەرى دە تسەمەنت قابىرعالارعا ءتيىپ قايتىپ جاۋادى. قارسى جاقتان اتىلعان تاستار دا سولاي. تومەندە ساپرىلىسقان بازارشى حالىقتىڭ ۇستىنە بيىكتەن «اقىرزامان» نوسەرىندەي قۇيىلدى. كوشە ۋ-شۋ. «ءايا» مەن «ويجان»...
سول الاي-دۇلەي «ويبايلار» مەن تاس بوران اراسىنان شوقشا عانا اق-ساقالدى اقساق شال تاڭدانارلىقتاي شاپشاڭدىقپەن اتىلىپ شىقتى. شىن ساسقاندا ءبىر بالداق ءبىر يمەك تاياعىن كوتەرە زىتادى ەكەن. جانتالاسقان حالىقتان ول ونەرىنە قاراپ كۇلگەن دە ەشكىم بولمادى. ءوزى عانا جىميدى دا داشىزىنىڭ[1] كۇنشىعىس جاق ءمۇيىسىن ايلانا جونەلدى.
ءىى
اسپان سۇپ-سۇر، قاھارىن ءۇيىرىپ، قىراۋىن بۇركىپ تۇر. كوپ قابات ءۇيلى ۇلكەن كوشە الاي-دۇلەي ادام تاسقىنى، شۋىلداپ ءار جاققا ۇركىپ بارادى. قان-سولدەن ايرىلعان اپپاق قۋداي. قاعىلىسىپ-سوعىلىسىپ، تالاسىپ-تارتىسىپ بارادى. ارقايسىسىنىڭ تالاساتىنى ءوزدى-ءوز شىبىن جاندارى. الىپقاشاتىندارى ءوزدى-ءوز باستارى عانا. ەكى جاقتارىنداعى قابات-قابات ءزاۋلىم ۇيلەرگە قاراي-قاراي ساپىرىلسادى. شاعىلعان كوپ تەرەزە كوزدەرىنەن جۇدىرىقتاي-جۇدىرىقتاي تاس اتىلىپ جاتىر. ول قاتىگەز وقتار كوشەدەگى حالىققا ەمەس، قارسى جاق تەرەزەلەردەگى جاۋلارىنا اتىلسا دا جەتپەي حالىققا جاۋادى. جەتكەندەرى دە تسەمەنت قابىرعالارعا ءتيىپ قايتىپ جاۋادى. قارسى جاقتان اتىلعان تاستار دا سولاي. تومەندە ساپرىلىسقان بازارشى حالىقتىڭ ۇستىنە بيىكتەن «اقىرزامان» نوسەرىندەي قۇيىلدى. كوشە ۋ-شۋ. «ءايا» مەن «ويجان»...
سول الاي-دۇلەي «ويبايلار» مەن تاس بوران اراسىنان شوقشا عانا اق-ساقالدى اقساق شال تاڭدانارلىقتاي شاپشاڭدىقپەن اتىلىپ شىقتى. شىن ساسقاندا ءبىر بالداق ءبىر يمەك تاياعىن كوتەرە زىتادى ەكەن. جانتالاسقان حالىقتان ول ونەرىنە قاراپ كۇلگەن دە ەشكىم بولمادى. ءوزى عانا جىميدى دا داشىزىنىڭ[1] كۇنشىعىس جاق ءمۇيىسىن ايلانا جونەلدى.
«قىزىل ەكىنشى قوسىن» مەن «قىزىل 1-ءشى، 3-ءشى قوسىن»[2] سوعىساتىندىعىن بىلمەي، كوشەگە بەيعام شىققان حالىق، ەكەۋىنىڭ اراسىندا قالاتىندىقتارىن ءتىپتى تۇيسىنبەگەن كورىنەدى. كوبى جارالانىپتى. جاۋلاسقان ەكى جاق تا قىزىل، ەكى جاق تا «ماۋجۋشي مەن كومپارتيانى قورعايمىز» دەگەن ۇران تەگەۋىرىنىمەن ۇيىمداستىرىلعان ەكى جاق تا ماۋزىدۇڭ شاقىرعان ۇرانعا قوسىلىپ، «كوتەرىلىس جاساۋ ورىندى!» دەپ شۋلاسىپ جۇرگەن. ال سول ەكى جاق بۇگىن تاڭەرتەڭ ءبىر كوشەنىڭ ەكى جاق بۇيىرىنەن تەرەزەلەردى شاعىپ تاستاپ اتىساتىندىعىن كىم ويلاعان؟... الدىمەن شابۋىلداعان، ارقا تىرەكتى، قۇرالدى قوسپا ەكى قوسىن «ءبىرىنشى، ءۇشىنشى» ەكەن.
«سايقال ساياساتتىڭ بىلىعى!»- دەپ اقساق شال كۇبىرلەي تىجىرىندى. - «اسقان دەموكرات بولىپ كورىنىپ، توڭكەرىسشى جاستارعا تولىق ەرىك بەرگەنسىپ ءسۇزىستىرىپ قويىپ، لاي سۋدان ءالى دە بالىق اۋلاپ جاتقانى!... وزىنە كۇدىكتىلەۋ كورىنگەندەرىن تۇگەل قۇرتپاق. ءسويتىپ، قوعامنان جەلپ ەتەرلىك پۇتا قالدىرماي تاقىرلاپ تاستاماق!»- ىزالى اقساق تاياقتارىن نىقتاپ-نىقتاپ تىقىلداتتى.
ياڭحاڭ كوشەسىمەن ورلەپ بارىپ تۇرىپ قالدى. ويتەتىنى، جولى تاعى دا بۋىلدى: قىزىل شاشاقتى نايزا كوتەرگەن سانسىز «كىشكەنە قىزىل باتىرلار» جوعارى جاقتان قاپتاپ، ۇرانداتىپ كەلە جاتىپتى. «كوتەرىلىس جاساۋ ورىندى!»- دەپ تولاسسىز شۇرقىراسىپ، نايزالارىن ۇزدىكسىز شوشاڭداتادى. «ءتورت كونەنى قۇرتامىز! قۇرتامىز! قۇرتامىز!»، «تاپ جاۋلارىن جويامىز! جويامىز! جويامىز!»، «يت باستارىن جانشىپ تاستايمىز! جانشىپ تاستايمىز!»...
تومەنگى جاقتان ءدال وسىنداي ۇراندارمەن تاعى ءبىر تاسقىن قاپتاي كەلەدى ەكەن. جوعارى، ورتا مەكتەپتەردەن قۇرالعان ىرىرەك «باتىرلار» كورىنەدى. بۇلاردىڭ ارقالارىنا ىپ-ىقشام تاڭىلعان بۋىنشاقتارى بار. «بيجينگە جاياۋ بارىپ، ماۋجۋشيعا سالەم بەرۋگە شىققاندار» دەدى ءبىر كارى، اقساقتىڭ ارتىنان ءوتىپ بارا جاتىپ دالدالانا كۇلدى. اقساق شالدىڭ بار زەيىنى جوعارى جاقتان كەلگەن «كىشكەنە باتىرلاردا». كوز الماي، ارالارىنان ساعىنىشتى بىرەۋىن ىزدەگەندەي، تەسىلە قارايدى.
كوشەنىڭ ەكى شەتىندەگى جاي حالىق قىستالىپ-تۇيىقتالىپ قالدى. ءبيجىن ساپارىنا شىققانداردىڭ قارسى جاعىنان قىزىل قورعاۋشى قورشاپ ايداپ كەلە جاتقان قاعاز قالپاقتار كورىنگەندە كۇڭرەنە تىعىلىستى حالىق. مىنا قىستالاڭدا تاس جاۋىپ كەتسە، قيا باسىپ قۇتىلار جول جوق ەدى. بيعانشىلار ايتەۋىر ونداي سويقان شىعارماي عانا ۇزىن قالپاقتى «جاۋلارىن» باسىپ-جانشىپ وتە بەردى. ولار كەلىپ جۇدىرىقپەن سوققاندا شالقالاپ-شالقالاپ جىعىلعان قالپاقتىلار اۋناپ ءتۇسىپ ەكپەتتەپ، ۇستىلەرىنەن وتكىزدى.
قاعاز بەن قامىستان جاسالعان قالپاقتارىنىڭ جانىشتالىپ، سابانعا اينالعانى بولماسا، جانسەبىل «جاۋ» ىڭقىلداپ-كۇرسىلدەپ قانا ءبۇتىن-ءبۇتىن تۇرەگەلدى. كوبى قاسقاباس، ءىرى دەنەلى، قارىندى «جاۋلار» ەكەن. اقساق شالعا الدىمەن تانىلعانى بۇرھان شاھيدي بولدى. عالىم ديپلومات وسى قوعامدى قانداي جىن سوققانىن ءالى دە تۇسىنبەيتىندەي، قىزىلسارى ءجۇزى الەمتاپىرىق، اڭىرا قارادى ءار جاققا. سويتسە دە تىزبەگىنە جايباراقاتسي ىلەستى. پالتوسىنىڭ ارتقى ەتەگىنە تىگىلگەن تۇلكىنىڭ قۇيرىعىن سۇيرەتىپ ءىلبي بەردى. سوڭىنداعى اتاقتى ءبيشى قامبار حانىم قالپاعىنان ايرىلىپ جالاڭباس تۇرەگەلگەننەن ۇيالعانداي بۇعىنىپ، بەتىن باسا وتسە دە اقساق شال ونىڭ ۇزىن بويلى دەنە سىمباتىنان انىق تانىدى.
وتكىر نۇرلى كوزىنەن نامىستىڭ وتى ۇشقىنداپ شىعا كەلدى اقساقتىڭ. ۇيعىر ءبيىنىڭ جاسامىس ۇستازىنىڭ ارقاسىنا دا ماسقارالاۋدىڭ الەم-جالەمى جاپسىرىلىپتى. شىنجاڭداعى عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ قالعان ءتىرى قىزمەتكەرلەرى جاۋ قاتارىنا تۇگەلدەنىپ-اق تىزىلگەن ەكەن. جەرگىلىكتى ۇلتتىق كوركەمونەرگە كوبىرەك ەڭبەك سىڭىرگەن حانزۋ كومپوزيتورلارى دا، ۇيعىر، قازاق ومىرىنەن شىعارما جازعان جازۋشىلارى دا بار. ارقالارىنا «كەرتارتپا عىلىم بەدەلدىسى»، «كەرى توڭكەرىسشى»، «قۇقىق يەسى» دەگەن قارا تاڭبالار باسىلىپتى. بارىنە تىگىلە قاراپ قالعان اقساق شال، تەرى بوركىن باسا كيدى دە قيسىق اياعىن سيعىزىپ وتەرلىك جول ىزدەي شويناڭدادى.
يانۆاردىڭ ىزعارلى قىزىلشۇناق كۇنى تۇستەن كوتەرىلگەن ەكەن. شۇناڭداپ سۇر تۇتەك بۇلت اراسىنان شىعا كەلگەندە اقساق شال وعان كەكتى كوزىمەن قيىستاي قارادى دا جەدەلدەتە شويناڭدادى. ىرداشاۋزىدان وتە بەرە الدىنداعى ءبىر مەشىتتى شاعىپ جاتقان «قىزىل قورعاۋشىلاردى» كوردى. جوعارى جاقتان سەندەلەكتەپ كەلە جاتقان كەلتە سارى شاپاندى ءبىر ءداۋ (ماقۇلبەك ەكەن) سول «توڭكەرىسكە» قاراپ تۇرا قالىپ ەدى. ارت جاعىنان سەمىز ءبىر كادر كەلىپ يىعىنا قاعىپ قالعاندا جالت قارادى ماقۇلبەك:
- اسسالاۋماليكۋم!- دەپ قالدى ساسقالاق داۋىسپەن. بۇل شاقتا مۇسىلمانشا سالەمنىڭ «ءتورت كونە» كولەمىندە ەكەندىگىن، ءارى بۇلاي سالەم بەرۋدىڭ تاپ جاۋلارىنا تىزە بۇككەندىگىن كورسەتەتىن قاتەرلى قىلمىس ەكەنىن ماس ماقۇلبەك ەسكەرەر ەمەس.
- ماۋجۋشي مىڭ-مىڭ جاساسىن!- دەپ سەمىز كادر جىلىستاي جونەلدى.
مەشىت قاقپاسىنان قاراپ تۇرعان ءبىر «قىزىل قورعاۋشى» ىسقىرىق تارتىپ جىبەردى دە، اعاش مىلتىق دۇمىمەن ماقۇلبەكتىڭ كوكجەلكەسىنەن ءتۇيىپ-ءتۇيىپ قالدى.
- ءما اسسالاۋ!.. ءما اسسالاۋ!...
مۇزعا تايىپ جىعىلعان سالەمشىنى بىرنەشەۋى كەلىپ تەپكىلەي جونەلدى.
- جاۋعا تىزە بۇگۋشى راقىمسىز جازالانسىن! -جاساسىن ماۋجۋشي!- تۇمەن-تۇمەن جاساسىن! - «قىزىل كىشكەنە باتىرلار» قورشاپ الىپ، نايزالاي بەردى، ۇرانداي بەردى.
- ءۇشىنشى ساقشىعا اپارىپ قاماڭدار!- دەپ ايقايلادى، مەشىت بۇزدىرىپ جاتقان ءبىر باستىعى شىعىپ «قىزىل باتىرلار» ماقۇلبەكتى سۇيرەلەپ تۇرعىزىپ جەلكەلەي جونەلدى. جەلكەلەنىپ بارادى، جىعىلىپ تۇرىپ جالىنىپ بارادى. جاڭىلعاندىعىن ايتادى، ماس ەكەندىگىن ايتادى. ماستىڭ قان بولعان مۇرنىنان شىققان مىڭگىردى تىڭداپ كەلە جاتقان اقساق شال عانا. كوشە شەتىمەن بالداعىن مۇزعا قاداي شويناڭداپ ىلەسىپ كەلەدى.
الدىڭعى جاعىنان باسىن ءتۇبىت شالىمەن وراپ، بەتىن پالتو جاعاسىمەن جاپقان اقبورتە ايەل شىعا كەلگەندە تۇرا قالدى اقساق. ايدالىپ قيرالاڭداپ بارا جاتقان قاندى اۋىز ماقۇلبەككە كوز قيىعىمەن عانا قاراعان ايەل اقساق شالدىڭ قارسى الدىنان وتە شىقتى. قانشالىق تەلمىرسە دە نازارىن تارتا الماعان شال ءسال ىلەسىپ بارىپ توقتاپ قالدى. «مۇراتىڭا جەتكەن ەكەنسىڭ اقيا!» دەپ زىلمەن جىميا كۇبىرلەدى. اسىقپاي ورلەپ، اقيانىڭ شىققان بۇرما كوشەسىنىڭ اۋزىنا جەتىپ توقتادى. سول جەردەن توسپاق سياقتى.
اقساق شال وكسىپ قالدى دا، ءوزىن-ءوزى جيا قويدى. ءۇرىمجىنىڭ وڭتۇستىك جاق وسى رايونىن ارالاعانىنا ەكى اپتا ءوتىپتى. وزىنە تولىق تانىس ادامداردان بۇگىن ەكەۋىن عانا كورىپتى. ونىڭ ءبىرى قولدى بولىپ، ءبىرى تانىماي كەتتى. ءبىر كورۋگە زار بولىپ ىزدەگەن ادامدارىنان ەشقايسىسى تابىلمادى. ورىندارى دا قالماعان ءتارىزدى. ىزدەگەندەرى ىڭعاي قالپاقتى بولعاندىقتان اتتارىن اتاپ سۇراستىرا دا المادى. قازىرگى جاتقان ۇيىندەگى ۇيعىر ايەل دە ىزدەپ دەرەگىن تابا الماي ءجۇر.
نەشە كۇننەن بەرى الدەنەشە رەت كەلىپ، تەكسەرىپ قايتقان كوشەسىنە تاعى دا تەسىلە قارادى اقساق. وسى قاقپالاردان كوزىنە وتتاي باسىلاتىن ەڭ جاقىن جاندارى شىعا كەلەتىندەي ءالى دە ۇمىتتەنە، ەمىنە قارايدى. كوزى جاساۋراپ كەتتى. سىرت جاعىنان اياق سىقىرىن ەستىپ، جالت قارادى. اقيا قايتىپ كەلىپ قالعان ەكەن. باسىن تومەن سالا تۇنەرىپ، الدە نە ويمەن كەلەدى. دۇنيەدەن تۇڭىلگەندەي، تىم كوڭىلسىز اق ءجۇزى اجىمدەنىپ، قارتايىپ كورىندى. تاعى دا قاراماي ءوتىپ بارا جاتقانىندا اقساق شال تازا ۇيعىر ۇنمەن دابىستاپ سۇرادى.
- قىزىم، اقيا دەيتىن حانىمنىڭ قايدا تۇراتىنىن بىلەمىسىز؟
- اقيا؟... وندا نە ءىسىڭىز بار ەدى؟- اڭىرا قاراپ تۇرا قالدى اقيا.
- پاقىرلەرى وڭتۇستىكتەگى شايار اۋدانىنا دوقتىرعا ەمدەلۋگە كەلگەن. سول حانىمعا دوستارىنىڭ ايتقان سالەمى بار ەدى، وسى كوشەلەردىڭ بىرىندە دەگەن. انىق قايسى كوشە ەكەندىگىن بىلمەي تۇرمىن!
اقيا جان-جاعىنا قاراي بەردى. ويلانا ءتۇسىپ، كۇبىرلەپ قانا سۇرادى.
- ولار كىمدەر؟
- بيعابىل ءافاندى، قاپاس جانە بىرنەشەسى بار.
- بيعابىل؟... ءتىرى مە ەدى ول؟- دەگەنىندە قارا كوز جارقىراپ كەتتى. ءجۇزى قىزارىپ بارىپ سۇرلاندى.
- ءتىرى، دەنساۋلىعى قالپىندا.
كوزى جاساۋراي قالعان اقيا كۇرسىنىپ جىبەرىپ، دەمىن جۇتا قويدى. جان-جاعىنا ەندى ۇرلانا قاراپ، سۇرلانا ءتۇستى. اقساق قارتتىڭ تۇلا بويىنا تىنتە قاراپ كىدىردى دە، تاعى كۇبىرلەدى.
- اقيانى ەندى باسقا ەشكىمنەن سۇراماي-اق قويىڭىز، مەن تاۋىپ بەرەمىن!... وسى جەردە ءسال كۇتە تۇرىڭىزشى! - وسى سوزبەن اقيا اياعىن تەزدەتە باسىپ ءجۇرىپ كەتتى دە، سول بيعابىلدىڭ بۇرىنعى ءوزى تۇرعان ۇيىنە بارىپ كىردى. بۇرىنعىدان جالعىز-اق پارقى، كوشە جاق تەرەزەلەرىن داۋالمەن قورشاپ، بۇرىنعى قاقپا ورنىنا كىشكەنە عانا تەمىر ەسىك ورناتىپ الىپتى. كەيىنگى ناۋقاندار دا قىزىل جاساقتاردىڭ شارلاۋى كوبەيىپ كەتكەندىكتەن قالا تۇرعىندارىنىڭ كوبى ەسىك-تەرەزەلەرىن وسىلاي بەكىتىپ العان ەكەن. ءار سەميا ءوزدى-ءوز الدىلارىنا ءبىر-ءبىر جامبىل سياقتى. كۇندىز-ءتۇنى قۇلىپتاپ، ىلگەكتەپ، وزدەرى دە سىرتقا بەيساۋات شىقپايتىن، ۇيلەرىنە بەيساۋات ادام كىرگىزبەيتىن ادەت قالىپتاستىرىپ الىپتى. اقساق شالدىڭ ەكى اپتادان بەرى تانىس ەشكىمىن تابا الماي، ءيا، تەكسەرىپ بىتىرە الماي جۇرگەن سەبەبى وسى بولاتىن.
پالتوسىن تاستاپ، جەڭىلدەنىپ شىققان اقيا جان-جاعىنا قاراپ تۇردى دا اقساق شالعا قول بۇلعاپ قالىپ، كىشكەنە ەسىگىنە سۋىرشا سۇڭگىدى. قارت بۇكشەڭدەپ بالداعىن تاقىلداتا جەتكەندە ەسىك اشىلا قالدى. ەسىك دالداسىنان كورىنگەن اقيا ىمداپ كلەت ۇيىنە كىرگىزدى شالدى. كىشكەنە فليتالى وشاعىنا وت جاعىپ قويىپتى. ۇيعىرشا شالا تىلمەن «حاپا بولماي وسىندا وتىرا تۇرساڭىز!» دەپ كۇلىمسىرەي كۇبىرلەي شىعىپ بەكىتتى ەسىگىن. بۇل كىلەت بيعابىلدىڭ بۇرىنعى جاتىن ءۇيىنىڭ قارسى جاق بۇرىشىنا سالىنعان ەكەن.
- اقيا، اقيا!- دەپ شاقىرعان قۇلجاننىڭ داۋىسى تەرەزەسىنەن ەستىلدى. ولە ماس سياقتى، ءتىلىن شايناپ جىلامسىراي شىعاردى ءۇنىن. - قايدا ءجۇرسىڭ؟ قايداسىڭ؟... نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
- ەي، مەن مۇندا، بىردەمە جەپ كەتتى دەپ پە ەدىڭ!
- اراعىم قايدا، اراق، اراق!...
- ءما!...
- وي... وي اينالايىن-اي، وسىنىڭ، وسىنىڭ عوي سەنىڭ!...
كىلەتكە تەرموس پەن داستارقان كوتەرە كىرگەن اقيا ەسكى كيىز ۇستىندەگى الاسا ستولعا شاي قۇيا وتىرىپ، ماس بولعاندا شاتاقشىل بولىپ كەتەتىنى بار. ءسىزدى ۇيگە باستاي المادىم، كەشىرىڭىز! - قاراي بەردى شالدىڭ جۇزىنە. - بيعابىلدار قايدا تۇر ەكەن؟... ايتا بەرىڭىز، اقيا دەگەنىڭىز - مەن!
- شاياردىڭ تارىم لاۋگاي مايدانىندا. ءبىزدىڭ مالىگە حوشنا، جاقىن تۇرادى.
- لاۋگاي ما؟
- لاۋگاي ەمەس، وڭشىلدىق قالپاعى دا الىنعان. سول مايدانعا ۋاقىتشا ورنالاسىپ قالدى. سىزگە سالەم ايتتى، بالا-شاعاسىنىڭ قايدا ەكەنىنەن حابار الا الماپتى. ءسىزدىڭ بىلەتىنىڭىزدى ايتىپ، انىقتاپ سۇراپ بىلە كەلۋىمدى ءوتىنىپ ەدى!
- وسى ماڭايداعى ەشكىمنەن سۇرامادىڭىز با؟- اڭدي قاراپ سۇرادى اقيا.
- ءسىزدى سۇراعان ادامدارىم بىلمەيمىز دەپ قايتاردى.
- ءيا، ءبىر كوشەدە وتىرعانىمىزبەن ارالاسپايمىز. ءبىز باسقا جاقتان جاقىندا كوشىپ كەلگەنبىز. - اقيا بۇل جولى ادەيى وتىرىك ايتتى. وسى كىسىنىڭ ءوزى بيعابىل بولسا وتىرىككە قارسىلىعىمەن-اق سەزدىرەر دەگەندەي كوز استىمەن قاراي بەردى. ءوزىن سىناپ-تەكسەرىپ وتىرعانىن اقساقال شال دا سەزىپ، سىر بەرمەۋگە تىرىستى. اقيا مەيماندوستىق كورسەتكەنسي ءوتىندى سونسوڭ. - باس كيىمىڭىزدى الىپ جايلانىپ وتىرىپ ءىشىڭىز!
- راحمات قىزىم، ءىشىپ بولدىم!.. بيعابىل ءافاندىنىڭ بالا-شاعاسىنىڭ تۇراعىن ايتىپ بەرسەڭىز، ەرتەرەك تاۋىپ ءبىلىپ قايتسام!... جاتقان ءۇيىم الىس!
اقيا ويلانا كىدىرىپ، شالعا قاراي ءتۇسىپ جاۋاپ بەردى.
- ولاردىڭ قازىر قايدا ەكەنىن مەن دە بىلمەيمىن. ايەلىنىڭ قالپاعى بار، مۇعالىم ەدى. تۇرپان جاققا تومەنگە ءتۇسىرىپ جىبەرگەن. بالاسى كۇلان دەيتىن اپەكەسىنىڭ قولىندا قالىپ ەدى. الدىڭعى جىلى سوتسياليستىك تاربيە جۇرگىزىلەردە ول دا ءبىر جاققا كوشىپ كەتىپتى. سودان بەرى ونىڭ دا قايدا كەتكەنىن بىلمەي قالدىم! - وسىنى ايتا وتىرىپ، شالدىڭ ءوڭى بۇزىلىپ ساقالى ءدىر ەتە تۇسكەنىن كورگەن اقيا توسىننان جىلاپ جىبەردى دە تازا قازاق تىلىمەن سويلەدى. - ماعان سەنبەيتىن دە ءجونىڭ بار عوي! بىراق، قانشا ازعىن بولسام دا ءدال بيعابىلدىڭ ارداقتى باسىنا قاستىق ىستەرمىن بە!... ءبىر كورۋگە زار بولىپ جۇرگەنىمدە... ارەڭ كەلىپ كورىنىپ وتىرىپ، وسىنداي وڭاشادا نەگە جاسىرىناسىڭ مەنەن؟... قانشالىق ۇيعىرشالاساڭ دا ءتۇسىڭنىڭ جاڭاعى وزگەرىسىنەن بۇرىن-اق كوزىڭ مەن مۇرنىڭنان تانىپ وتىرعانمىن. انت اتسىن قاس قىلسام! - شالدىڭ باسا كيگەن تەرى بورىگىن باسىنان جۇلىپ الدى وسى سوزبەن. - مىنە ءدال ءوزىسىڭ!- دەدى دە اسىلا قۇلادى شالدىڭ موينىنا. ءۇن سالا ەڭىرەدى.
- اقيا، اقيا!- دەپ بار داۋىسىمەن قۇلجان شىرقىرادى ۇيىنەن. اقساقال شال جاۋىنىڭ اقياسىن سەرپي تۇرەگەلدى.
- يت ۇلىپ جاتىر، ابىرجىماي-اق قوي!- دەدى اقيا دا تۇرەگەلىپ، كوز جاسىن ءسۇرتتى. - باياعى ءوزىڭدى قاپقان يت بولعانىمەن قازىر جوندەپ ۇرە دە المايدى. مەن بارىپ كەلەيىن، بەيعام وتىرا بەر!... نە بولدى، نە بولدى!- دەدى ۇيىنە كىرىپ بارىپ.
- اراق، اراق!... اراق!
- ءۇي جاڭا عانا بەرىپ ەدىم عوي!
- ول ما، ول... مىسىقتىڭ سىدىگى!... اراعىمدى باسقا ىدىسقا.. قۇيىپ الدىڭ، قانشىق!... بوتەلكەنى يىسكەتىپ كەتتىڭ!... انا ۇيگە اپارىپ قاي بايىڭا قۇيدىڭ، كەرى توڭكەرىسشى جالاپ؟
- ءدال قازىر ولەيىن دەمەسەڭ، تارت ءتىلىڭدى!...
- قويدىم، قويدىم، اقا...ا...ا!- قۇلجاننىڭ داۋىسى قىرىلداپ ارەڭ شىقتى. - اقا، اقا... اعاتاي، قىسپاشى تاماعىمدى، قويدىم، قويدىم!... حى-حى-ھى-ھى... اراعىمدى بەرسەڭ بولدى!
- ءما، ءوزىڭ-اق ءىش ۋىڭدى!
- ءا، مىنە، بار ەكەن عوي!... بار بولدى!... ەندى سەندىم!... الگى... ماقۇلبەكتىڭ قاتىنىنا... بەرىپ قويدى ما دەسەم، ءبىر جۇتىپ العانداي تاماعىن قىرىنىپ، ءبىر لوقسىپ قالعان قۇلجان تاعى ءبىر اۋەنگە كوشتى. - قاراما ماعان، قاراما!... ماعان ەرەگەسىپ... ءبارىن ءبىر-اق ءىشىپ... الايىن دەپ تۇرسىڭ عوي!... بىلەمىن ول قۋلىعىڭدى!... كوشەدە اراق جوق... بار بارا بەر ءوز جۇمىسىڭا!...
اقيا كۇلىمدەي كىردى كىلەتكە. باياعى جۋان قۇيرىق بايلانديدىڭ ءبىر بوتەلكەسىن، ەكى ريۋمكاسىمەن اكەلىپ داستارقانعا قويدى دا، «ەندى ەشقايدا بارۋعا اسىقپاي-اق قوي، اڭگىمە شەرتەمىز!» دەي سالا كومىر الىپ شىعىپ، كلەت ەسىگىن تاعى قۇلىپتاي كەتتى. لەزدە شاعىن كىلەم مەن كورپە-جاستىق الا كىرىپ، قوناعىنىڭ استىنا جايدى. شالدىڭ قيسىق اياعى تۇزەلىپ، جەپ-جەڭىل تۇرەگەلگەنىنە كۇلە شىعىپ، تاعى قۇلىپتادى.
«اكە، اكە، ءجۇي-ءجۇي-ءجۇي!» دەگەن اسقاردىڭ اۋىق-اۋىق ەستىلىپ، جۇرەكتى ەزەتىن شىرىلى قۇلاعىنا تىم جاقىننان ەستىلگەن شال ەلەڭدەي قارادى جان-جاعىنا. «بىزگە الاڭ بولما، ءوز دەنساۋلىعىڭدى كۇت!» دەپ قالدى اياۋلى جار. «ءوز دەنساۋلىعىڭدى عانا.. ءوز دەنساۋلىعىڭدى عانا...» - كۇمىس قوڭىراۋداي تۇنىق-تازا ءۇن وزدىكسىز سىلدىرادى قۇلاعىنا. جاس پارلاي جونەلدى شال كوزىنەن. قۇشاعىن كەڭ جايىپ ەڭىرەپ جىبەردى. - «ماقپالىم!...نۇرياشىم - كۇن ءجۇزدىم، بارمىسىڭ؟... قايدا ءجۇرسىڭ؟»- بار داۋىسىن سول اسقارىنشا اعىتىپ جىبەرە جازداپ، تىنا قالدى...
ساقال-مۇرتىن سىپىرىپ الىپ، كوز جاسىن اعىل-تەگىل ءۇنسىز اعىتىپ وتىرعاندا كىردى اقيا. قولىنداعى ىدىس-اياعىن قويا سالا ول دا ەڭىرەي كەلىپ قۇشتى قوناعىن. «تابىلدى بيعاشىم!... باقىتتى ماقپالىڭ امان تابىلادى اسىلىم، التىنىم!»- دەپ باستاپ ەڭىرەدى ول. - «مەندەي وپاسىز ەمەس قوي ول! سەنىڭ جولىڭدا ەش قاتەردەن تايىنعان ەمەس، ءالى دە تايىنبايدى، تابادى، قايتسە دە تابادى، تابىلادى! ءولدى دەپ ەستىلگەن سەن تابىلعان سوڭ ءبارى دە تابىلادى! جالعىز-اق قۇمار عانا تابىلماسقا كەتتى!...»
- وعان نە بولىپتى!- دەپ شال باسىن كوتەرىپ الدى دا، اقيا سولقىلداپ ەگىلە ءتۇستى.
- مەن وپاسىز بولعان سوڭ... ول... قارايما ماعان. توقسۇنعا بارعان سوڭ ءبىر....ءبىر... ۇيعىر ايەلمەن ۇيلەنىپ الىپتى!
شال ەندى كۇلىپ جىبەردى. ءوزى وپاسىزدىق قىپ تاستاپ كەتكەن سۇيگەنىن مىنا جوقتاعان جوقتاسىنا اقيانىڭ ءوزى دە كۇلە تۇرەگەلدى. سابىن، قۇمعان اكەلىپ، «تىرىلگەن شالدىڭ» اق بۋرىل شاشتى باسىنا سۋ قۇيىپ، ءوزى تازالاپ جۋدى دا، جاڭا ورامالىمەن ءوزى ءسۇرتتى.
- اعارسا دا بۇپ-بۇيرا!... شاشىڭ ءتىپتى جاراسىپتى!
- سورى مول شاشتىڭ جاراسقانى نە، جاراسپاعانى نە، ءبارى ءبىر!- دەپ كۇرسىندى شال.
- شىدا بيعا!... سابىرلى ەدىڭ عوي!- اقيا وشاققا كومىر سالا ءجۇرىپ سويلەدى. - ماقپالىڭنىڭ بار تىلەگى، سەنىڭ اماندىعىڭ عانا بولاتىن. ەندى ول شەكسىز باقىتتى. ءوزىڭدى قايعىعا بەرمەي، مۇقالماي شىداپ تۇر، تابىلادى!... ول ماعان وكپەلى ەدى، سەنى وعان.. امان بولساڭ، ءالى دە گۇل جايناتىپ تابىستىرۋعا تىرىسامىن!... ەندى...
- اقيا، اقيا!... بارمىسىڭ، قايداسىڭ!- قۇلجاننىڭ داۋىسى تاعى دا شىڭعىرا شىقتى.
- بارمىن!- دەپ داۋىستادى اقيا. - بىراق، سەن جارىمەسكە جوق سياقتىمىن، قازىر! - كۇلىپ جىبەردى ءوزى. - اراق ءيىسى بار سۋ عانا بەرىپ شىعىپ ەدىم، ەندى سىرەستىرىپ كەلەيىن!...
- تاڭداپ تاپقان «توڭكەرىسشى» بايىڭدى ءولتىرىپ الىپ جۇرمە!- دەپ قالعان شالعا اقيا قايرىلا قاراپ كۇلىمدەي شىقتى. كوشەدە كەمپىرشە قۇرسيىپ، تۇنەرىپ جۇرگەن ءجۇزى وسى بىرەر ساعاتتا-اق نۇرلانا قالعانى بايقالدى. الدەقانداي ءبىر مول قۋانىشقا بولەنگەندەي.
- قايدا باردىڭ اقا، اراق-اراق!- دەدى قۇلجان، ايەلى كىرىپ بارعاندا. - اكەڭنەن قالعانداي جارىتپايتىن بولدىڭ عوي!
- اكەدەن ساداعا كەت، اراق جوق ەندى ساعان!
- اينالايىن اقاشىم، بىردەمە تابۋشى ەدىڭ عوي وسىندايدا!.. تابانىڭدى جالايىن دەدىم عوي!
- ءما، مىنانى ىشە تۇر، قالعانى وسى! ۇلكەن كوشەدەن اراق ىزدەپ كەلەيىن، ايقايلاماي تىنىش جات!
-لەگەن اكەلىپ، مەنى سۇيەپ جىبەر ولاي بولسا، ءسيىپ الايىن!- وسى تالابى ورىندالعان سوڭ بولسا كەرەك، -كۇننىڭ باتۋىنا قانشا قالدى؟- دەپ سۇرادى از كىدىرىپ. - ايتەۋىر كۇن باتپاي كەل. قاراڭعىعا قالساڭ ءبىر جۇلىك توڭقايتىپ كەتەدى.
- كۇن جاڭا عانا شىقپادى ما! - اقيا شىراق كنوپكاسىن اشىپ قاپ ايتتى بۇل جاۋاپتى. راسىندا كۇن باتقان شاق ەدى. - مىنا تەرموستا شاي بار. مىناۋ ءساي، مىناۋ نان، مىناۋ قىزىل بۇرىش، ءىشىڭ كۇيىپ بارا جاتقاندا وسىنى جە!...ەسىكتى قۇلىپتاپ كەتەمىن!
- ايتەۋىر اراق تاپپاي كەلمە اقا، ول بولماسا... بىلەسىڭ عوي جايىمدى!...
كىلەت تەرەزەسىنەن تىڭداپ تۇرعان شال قولىن ارتىنا قايىرىپ ارلى-بەرلى ءجۇرىپ كەتتى. «مۇنىڭ ىشكەنىن ەركىندىك ۋى دەپ اتاسا بولادى ەكەن!»- دەپ ىشىنەن. - «ۇستاي الماعان شوقپار باسقا دا كوتكە دە تيەدى. وڭشىل-ۇلتشىل دەپ ساتقاندارىنىڭ بوداۋىنا تاپقانى وسى ۋ بولعانى عوي!... القاگۋلىككە اينالدىرىپ تۇبىنە جەتىپتى. بۇدان ەندى كەك الۋدىڭ قاجەتى نە!»- كۇرسىنىپ جىبەردى. بورىشى ءسال جەڭىلدەپ قالعانداي سەزىلدى وزىنە.
جاساعان تاماعىن كلەتكە سىبدىرسىز عانا تاسىعان اقيا كارەسىن لامپى جاعىپ، كىشكەنە تەرەزەسىن ساڭلاۋ قالدىرماي جاپتى. كونياك بوتەلكەسىن اشىپ، تولتىرا قۇيدى ەكى ريۋمكىگە.
- سەن رەجيمگە الىنعاننان بەرى جادىراعانىم وسى-اق شىعار، كەلشى، امان قايتقان قۋانىشىڭ ءۇشىن ىشەلىك! - تاۋىسا ءىشىپ، كەڭ تىنىستاپ الىپ سويلەدى. - ءبىر وقۋشىم كۇزدە تاۋدان اكەلگەن جامباس ەدى، ساعان بۇيىرىپتى! -اقيا ءوزى تۋراعان مايلى ەتتەن الدىمەن قوناعىنا اساتتى. - بۇل ۇيدەن ءحاۋىپ جوق، قامسىز جات! «ۇلى توڭكەرىسشىنىڭ» ءۇيى عوي، قۋالاعان يت تە كىرمەيدى. ەگەر قىزىل قورعاۋشىلار كەلىپ تىنتە قالعان كۇندە دە سەنى تابا المايدى!...انەۋ ۇلكەن كومىردىڭ استىندا جەراستى ۇڭگىرى بار، ىشىنەن تۇيە دە تابىلمايدى. سوعىس دايىندىعى دەپ قازدىرعان. تاماق ال بيعا!.. كوپ-كوپ جەشى!...
- كۇلاننىڭ دەنساۋلىعى قانداي ەدى؟
- وتە جاقسى. كۇرەسكە قانشا كوپ ءتۇسىپ، قالپاق كيسە دە بۇيرەگى ءالى دە بىتەۋ قالپىندا بولاتىن. - ويىنا كۇلكىلى ءبىر ءىس تۇسكەندەي سىق ەتىپ كۇلىپ جىبەرگەن اقيا، كۇرسىنە جالعاستىردى ءسوزىن. - كۇلاش، كوپ سىننان ءوتىپ كونىككەن، اسا شىدامدى ايەل عوي!... ال، نۇرياشىڭنىڭ دەنساۋلىعى دا تۇرپانعا كەتكەنشە قاز-قالپىندا ەدى. ونى جاۋ كوپ ايلاندىردى. «شەكاراڭدى وڭشىدان ايىر» دەپ كۇرەسكە كوپ تارتتى. سوڭىنا ءجۇنى تۇزۋىرەك جىگىتتەردەن دە بىرنەشەۋىن سالدى. نۇرياش جاۋابىنان تانبادى دا تايسالمادى. ونىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ەشكىمدى ەرەگەستىرمەي-شامىنا تيمەي-اق، ءوزىنىڭ تۋرا سوزىنە مويىنداتادى ەكەن!... كەل، سونىڭ دەنساۋلىعى، امان قايتۋى ءۇشىن ىشەلىكشى!...
- ول، تومەنگە قاي ۋاقىتتا ءتۇستى؟ - قوناق ۇسىنىس ەتىلگەن توستى بوگەلمەي الىپ جىبەرىپ سۇرادى.
- 62-جىلى 2-ايدا. ءۇش ايماق حالقىنىڭ سوۆەت وداعىنا قاشۋىنان ەكى اي بۇرىن تۇسكەن.
- ال، كۇلاننىڭ كوشىپ كەتكەنى قاي ۋاقىت؟
- 62-جىلى ءۇشىنشى ايدىڭ ورتا شەنى. ايتپاقتايىن ماقپال تۇرپانعا تۇسكەن سوڭ كەشىكپەي... 62-جىلى ءۇشىنشى ايدىڭ اقىرعى كەزىندە عوي دەيمىن، كۇلاننىڭ ۇيىنە ءبىر كەلىپ قايتقانىن ەستىگەنمىن. بىراق ول كەزدە ولار ماعان قاتتى وكپەلى بولعاندىقتان ارالاسا الماي قالعانمىن. تۇرپانعا انىق قايتقان-قايتپاعانىنان حابارىم جوق!
اقيانىڭ بۇل سوزىنەن «ماقپال ءدال سول شاقتا اسقاردى الىپ، دوربىلجىنگە قايتقان شىعار» دەگەن ءۇمىت جىلتىراي قالدى، شالدىڭ كوڭىلىنە. ولاي بولعاندا قازاقستانعا ۇلكەن ۇيمەن بىرگە امان وتكەن بولار ەدى!
- كەل، تاعى ءبىر الىپ جىبەرەلىك!- دەدى اقيا، تەرشىپ، راحاتتانا قالعان ەكەن. - ەسىل دوستارىم، بيعانىم!...
- مەن ءبىراز دەمالىپ ىشەيىن! - شال ءبىر ۇرتتاپ قانا جاستىققا شىنتاق تىرەي قيسايدى دا، اقيا قولىنداعىسىن ءىشىپ جىبەرىپ كۇلدى.
- ىشۋگە دە بۇگىن قۇمارتقاندايمىن!... جۇرتتا قالعان كۇشىكتەي بولعانىما قانشا زامان ءوتتى! -كۇرسىنىپ جىبەرىپ، قوناعىنا تاياۋلاپ كەلىپ وتىردى دا ونىڭ كەڭ ماڭدايىن سىلادى. دەنساۋلىعىنىڭ بار جايىن ايقىنداپ سۇرادى. قاپاستىڭ جايىن سۇرادى سونسوڭ. قوناعى ونىڭ احۋالىن قىسقاشا بايانداپ بولا بەرگەندە اقيا جىلاپ جىبەردى. قاپاستىڭ قاپياسى ەسىنە ءتۇسىپتى.
- قاپيا جىندى بوپ كەتتى!- دەپ ءۇن سالىپ جىبەرىپ، اۋزىن باسا قويدى ءوزى. ۇيىنە سول جىندى كۇيىندە قايتارىلعاندىعىن ارەڭ سويلەدى. كوز جاسىن سۇرتسە دە مول ومىراۋى سولقىلداي بەردى. - ونان سوڭ ودان دا حابار الا الماي قالدىم!... سونىڭ جىندانۋى دا ادامگەرشىلىك جونىنەن مەنەن الدەقايدا جوعارىلىعى ەكەن!.. ماقپال وسى جايدى دا ماعان اقىل ەتىپ ايتقان. «بۇل جىندانۋ، ارينە شىدامسىزدىق-كۇيرەكتىكتىڭ ءىسى. بىراق، ماحابباتتىڭ ەرەكشە ءبىر قاسيەتى بولعاندىقتان ونى كىنالاۋعا بولمايدى. دۇنيەدەگى ەڭ-ەڭ وڭباعان ءىس - وپاسىزدىق!»- دەگەن بولاتىن. - «مۇنداي كەزەڭدە ادامنىڭ ناعىز ادامدىعى ءوز تىلەك-ارمانىنا، ماحابباتىنا، وپالىلىعىنان عانا كورىنەدى!»- دەپ نەشە رەت كەڭەس بەردى ماعان. وسىنى ەستي ءجۇرىپ-اق.. قورقاقتىعىمنان... وسى يتكە قانشىق بولىپ كەتتىم عوي! - اقيا تاعى دا ەڭىرەپ جىبەرىپ قۇلادى قوناعىنىڭ قاتارىنا. - سول ابىسىندارىمنان الابوتەن جەكسۇرىن بولىپ شىقتىم عوي!... قۇمار قايتىپ قايرىلماق ماعان!
- جىلاما اقياش، جىلاما! بۇل ساتسىزدىكتى دە ساتتىلىككە اينالدىرۋعا بولار! ەندى جەتە ءتۇسىنىپسىڭ!
- ماعان تۇسىندىرمەي قوياما بۇل يت!... سول 60-جىلى تۇرمىس قۇرعان كەشتەن باستاپ نەمەنەمەن نەكەلەنگەندىگىمدى ۇزدىكسىز كورسەتىپ كەلەدى. ءوز شىندىعىمدى ايتسام ءتىپتى قۇتىرادى!
- بالالى بولمادىڭدار ما؟- دەپ سۇرادى قوناعى. اقيا ازاردا-بەزەر بولعانداي ءتۇسىن بۇزا باس شايقاعان سوڭ سىپايى قوناق كۇلىمسىرەي ايتتى اقىلىن. - تيەرىڭ ءتيىپ بولدىڭ عوي، ءبىر بالا تاۋىپ بەرىپ موينىنا مىنگىزسەڭ، ايتقانىڭا كوندىرىپ، ءسال تۇزەتىڭكىرەپ اكەتۋىڭ دە مۇمكىن ەدى.
- وسىدان بالا تۋىپ، دۇنيەگە تاعى ءبىر قاپ ۋ شاشىپ، ادامزاتقا تاعى ءبىر قىرسىق قوسپاقپىن با! قۇداي ساقتاسىن مۇنىڭ ۇرىعىنان!
- ەندى قالاي سەميا بولىپ كۇن كەشىرىپ ءجۇرسىڭ؟
- قويشى، قىرتىسپايىقشى بيعا!... سەن ەكەۋمىز... كۇلانىڭنىڭ كەيىنگى وسىنداعى ەڭ كونە، ەڭ سيلاسىمدى دوس ەدىك قوي، ەسىڭدە مە؟ -اقيا باسىن كوتەرىپ اراق قۇيدى. - كەل، ءبىر-ءبىر ريۋمكا ىشەيىك!... اسىرەسە سەنىمەن بىرگە جۇرگەن كۇندەرىمدى قاتتى ساعىندىم!... ءولدى دەگەن ءبىر جامان حابار ەستىپ زار شەكتىم!... تاماق جە!... كوبىرەك جەشى!... قانە، ءوزىم ءبىر اساتايىن!...
- مىنا «سۇيىكتىڭدى» قول-اياعىنان ايرىپ جاتقىزىپ قويعاننان ساۋمىسىڭ؟
- ايرىلىپ جۇرگەن ءوزى، اۋزىنان اراق كەتپەيدى!... قازىر قىزمەت تە، مەكتەپتەردە وقۋ دا جوق. سەنىڭ جاساعان وقۋ قۇرالدارىڭدى ورتەپ جىبەرگەن مىنانىڭ قولىنان دارەتحاناعا اپاراتىن، وتقا تامىزىق ەتەتىن سابان قاعازدار عانا شىقتى. «توڭكەرىس» دەپ اتالاتىن بۇزىپ-شاعۋ مەن ورتەۋ، ءبىرىن-ءبىرى ۇرىپ-سوعۋ عانا قالدى. مەنىڭ مىنا قورتىعىم مەن ماقۇلبەك توبەت «قىزىل ءبىرىنشى جاساققا قوسىلعان بولاتىن. سوندىقتان «قىزىل ەكىنشى» ولتىرمەك بولىپ سوڭىنا كوپ ءتۇستى. نەشە رەت ءولىمشى ەتىپ سابادى. بۇرىنعى قىلىقتارىنا قاراپ الدەدە ءولتىرۋ نيەتىندە جۇرگەندەر كوپ. «قىزىل ەكىنشى» اسىرەسە سولشىلدىققا قارسى يدەياداعىلار بيلەيدى. مىناۋ ولارعا جالىنىپ-جابارىنىپ كەشىرىم سۇراپ، جاۋ جاعىنا قوسىلماسقا انت بەرىپ ۇيدە جاتىر. ال، بۇلارعا قوسىلسا «قىزىل ءبىرىنشى مەن ءۇشىنشى» ولتىرەتىن كورىنەدى. ولار ەكى دۆيزيادان قۇرالعاندىقتان كۇشى كوپ. ۇكىمەت ارمياسىنان جاسىرىن قۇرال دا الىپ تۇرادى. سوندىقتان قۇلجان باتىر ۇيدەن شىققاندى قويدى. اراقتى بۇل ءىشىپ، مۇنداي اراق ءىشىپ... قۇدايعا شۇكىر قازىر ەكەۋى دە تاۋسىلىپ قالدى! ماقۇلبەك تە سولاي. بۇگىن كوشەگە شىعىپ كەتكەن ەكەن. بالالار يتشە تەپكىلەپ ايداپ بارا جاتقانىن كوردىم.
- وسى سوعىسۋشى ەكى جاقتىڭ نەگىزگى تالاسى نەدە؟-دەپ سۇرادى قوناق.
- سەن ءبىر كەزدە «قابانعا ەرگەن بالشىققا اۋنايدى» دەگەنسىڭ عوي. ءىرى جالدانبا جاعىمپازداردىڭ ارقايسىسىنا ون مىڭداپ ىلەسىپ، «بالشىققا اۋناپ» جاتىر! - جاۋابىنىڭ جالعاسىن ويلانعان كەلىنشەك قۇرمەتتى قوناعىمەن ءبىر جاستىققا باس قويىپ، بىرگە جاتقانىن سەزىنەر ەمەس. شىعىڭقى ومىراۋى قوناعىنىڭ كەۋدەسىنە ءتيىپ-ءتيىپ كەتەدى. بۇرىنعى جاقىن دوستىقتىڭ نەشە جىلدىق ساعىنىشى ىشەك-ارا ساقتاۋدى ۇمىتتىرعانداي. تولىق اق بىلەگى دە ونىڭ ارعى يىعىنا ارتىلا تۇسەدى. جۇمساق الاقانىمەن ماڭدايىن، ارقاسىن سيپالاپ قويادى. وي بيلەپ جاتقان قوناق تا تۇيسىنبەگەندەي. مىنا، سوڭعى سوزىندەگى تەڭەۋگە كۇلىمسىرەپ، ول دا سىلاپ قويدى نىپ-نىعىز ايەل جونىن. اقيانىڭ جاۋاپ ءسوزى ۇزىلمەي جالعاستى. - ءسويتىپ، نەشە تۇمەن جارىمەس «توڭكەرىسشى» ءبىر-ءبىر ءمانساپتىنىڭ عانا قۇرباندىق لاقتارىنا اينالعاندىقتارىن بىلمەي دە قالدى. توڭكەرىسشى اتالعاندىقتارىنا ءماز. توڭكەرىسشى اتاپ ماستاندىرعان سول باستىقتارىنىڭ تاقتان ءتۇسىرىلىپ، كۇرەسكە تارتىلۋىنان ءبىر جاق قورعايدى دا ول باستىققا قارسىلاۋ پىكىردەگى باستىقتى ەكىنشى جاق قورعايدى. جان قياتىن ارمان-مۇرتتارى سول ءبىر-ءبىر ءمانساپتىلارى عانا. سول جەكە ءمانساپتىلاردىڭ ىم-يشاراسىمەن قىرىلىسىپ، قان توگىسىپ جاتىر!... ءبىزدى ارداقتى ارماندارىمىزبەن ماحابباتىمىزدان ايىرىپ، حالىقتى توزدىرعان باستىقتارى ءۇشىن عانا قىرىلماق!
اقيا كۇرسىنە توقتاتتى ءسوزىن. قوناق بىرگە كۇرسىنىپ، ويلانىپ قالدى. وت تۇتاعان وتكىر قارا كوزىنە جاس ىركىلە قالدى قوناقتىڭ. اقيا ورامال الىپ، ونىڭ ماڭدايىن، كوز جاسىن ءسۇرتتى. جاس بالاسىن ۋاتقانداي، الديلەگەندەي قاقتى ارقاسىنان.
- ەندى جىلامايىقشى بيعا! ماقپالىڭ تابىلادى!... مەن كەيىنگى كەزدە مىنا يتتەردەن قاتتى قورقۋىم ارقىلى سول اياۋلى دوسىمنان قاشقالاقتاپ، بەتىمە كەتپەس كۇيە جاعىپ العانداي بولىپ ءجۇر ەدىم. ەندى سول كۇنامدى، جان-سۇيگەنىن وزىنە امان تابىستىرۋ ارقىلى جۋا الاتىن ورايعا يە بولدىم!... سەنى ەندى ەشقايدا جىبەرمەي ساقتايمىن. بۇرىنعى كۇتىمىڭمەن بۇرىنعى كۇيىڭە تولىق كەلتىرىپ كورىستىرەمىن!
- بۇل نيەتىڭە مىڭ راحمەت! بىراق مىنا زامان، قيامەتقايىمنىڭ ءدال ءوزى بولدى عوي، امان تابىسۋ دا قيىن-اۋ. سۋماڭداپ سانسىز جاۋ ءجۇر ماڭىمىزدا، جۇرەگىمىز اۋىر جارالانعان، كەڭ ۋىمەن مەندە قاتتى ۋلانعان جۇرەك. بۇل دا بالاعىمىزدان الاتىن جاۋ عوي!
- مەنىڭ جۇرەگىمدە تامتىق قالعان جوق!- ەندى اقيا جىلادى. - ومىردەن ءوز تەڭدەسىمدى ىزدەپ سونشا جىل ساندالعاندا ەنشىمە وسى يت ءتيىپتى! - تىعىلا ءتۇستى قوناعىنىڭ باۋىرىنا. - ار-نامىس دەگەننەن اياپ-قورعايىن دەيتىندەي ەشتەڭەم قالعان جوق. وزىمنەن دە ەردەن دە الدەقاشان ءتۇڭىلىپ بولعانمىن. سونىڭ قاسىنا جاتۋدان دارەتحاناعا ءتۇسىپ ءولۋدى جاقسى كورەتىن بولعانمىن. سونشالىق جيىركەنەمىن. نەكەلەنگەن ايەلى بارىن الدەقالاي ەسكەرە قالعاندا كىشكەنە بالاعا كونفەت ۇستاتقانداي اراعىن ۇستاتا سالىپ، ءوز كەرۋەتىمە جونەلەمىن. ال ەندى قارتايار شاققا دا جەتىپ قالىپپىن. الدانشى ەتەر بالا كورگىم كەلەدى. بىراق، بۇل نەكەدەن تاعى ءبىر قىرسىق ءوندىرۋ-ۇرپاقسىز ولۋدەن دە ازاپتى ءولىم عوي!
- جاڭاعى «ەندى قالاي كۇنەلتىپ ءجۇرسىڭ» دەگەنىم وسى ەمەس پە!- دەپ جىميدى قوناق.
- سەنسەڭ دە سەنبەسەڭ دە كورىپ كەلە جاتقان كۇنىم وسى. سىرت كوزگە ەرىم بار، كورەر قىزىعىمدى الدەقاشان كورگەن، كەكسە ايەل سياقتىمىن. ءىس جۇزىندە كورمەي جاتىپ-اق ءتۇڭىلىپ سولىپ بولعان كەمپىرمىن. وتىز جاستان ەندى عانا اسىپپىن. كوڭىلىم ءولىپ، سانادان سولعانىما بەس جىل بولىپ قالدى. دەمەك، جيىرما بەس جاسىمدا-اق ءولىپپىن. ەندى وسى دۇنيەدەن كوردىم دەپ وتپەكپىن؟... وسىنداي ماسقارا سىرىن ايتىپ جاتقان ايەلدە ار-ۇيات بار دەگەننەن سەن دە ءتۇڭىلىپ-جيرەنىپ جاتقان شىعارسىڭ! - اقيا وسىنى ايتىپ كوز جاسىن بۇلاقتاتا جونەلدى. قوناعى ايانىشپەن تارتتى باۋىرىنا.
- جوق، جوق اقياش!... ءدال وسى يتكە قوساقتالىپ قالعانىڭ بولماسا، سەن، بۇرىننان، ءتىپتى قازىر دە كوپ جىگىتتىڭ ماڭدايىنا بىتە قويمايتىن ەڭ تاڭداۋلى ايەلدىڭ ءبىرىسىڭ! - اقيانىڭ ەرنىنە ەرنىن باسا قويدى. - ءالى دە كوز تارتارلىق سۇلۋسىڭ!... اقىلىڭ مەن كوركى تەڭ نۇرلانعان جان بولىپسىڭ!...
العاشىندا كوزىن جۇمىپ، ءۇنسىز قالعان اقيانىڭ ەرنى دە جابىسا كەتتى. قۇشىرلانا جابىستى...
سالدەن سوڭ ەكەۋى كيىمدەرىن تۇزەپ، قايتادان قاتارلاسىپ وتىرا قالدى ورىندارىنا. ءبىر-بىرىنە جالتاق-جالتاق قاراسىپ، قىزاراقتاسا كۇلىستى.
- مەن ميحۇلا ماقپالعا ارنالعان انتىمدى جاريالاي سالىپ، وعان دا وپاسىزدىق ىستەپ قويدىم با!- دەپ اقيا بەتىن باستى. - ءوزىمنىڭ ىشكى مۇڭىمدى ساعان ارىز قىپ ايتىپ جىلاي بەرىپپىن عوي!..
- ءيا، سەن جىلاي بەردىڭ دە قايتسەم ۋاتامىن دەپ وت باسىپ العانىمدى مەن دە سەزبەي قالدىم!... ءولىپ قالدىم دەگەنىڭە قاراي ايتەۋىر ءتىرى كەزىڭنەن دە ءتىرى ەكەندىگىڭ بەلگىلى بولدى.
- ەكى تاياقپەن شويناڭداپ ارەڭ كەلگەن شالدىڭ مۇنداي ەكەنىن قايدان بىلەيىن! - اقيا سىقىلىق قاقتى دا قوناعىنىڭ كەۋدەسىنە بۇرىمى قىرقىلعان كەلتە شاشتى باسىن سۇيەي كۇرسىندى. - مەنىڭ العاشقى بىردەن-ءبىر ارمانىم سەن بولاتىنسىڭ. ءولىپ قالدى دەپ ەستىگەننەن بەرى جانىمدى جەگەن ەڭ راقىمسىز قاسىرەتىم دە سەن بولعانسىڭ!... ءبىر ويدان مۇنى وپاسىزدىق دەپ وكىنۋدىڭ ورنىنا مىڭ شۇكىرشىلىك ايتۋ دۇرىس ەكەن!... مەنى مەن سەنىڭ عانا ەمەس، بۇل يتتە ماقپالىڭنىڭ كەگى دە ولشەۋسىز زور عوي. (نەكەلەرىڭدى بۇزۋعا باسقالاردى قايراپ جۇرگەن وسى يت بولاتىن.) سوندىقتان نۇرياشىم كەشىرەدى ءبىزدى!
- قۇلجاننىڭ قازىرگى ءحالىن بىلگەن سوڭ بۇدان كەك الۋدان ءوزىمدى توقتاتقان سياقتى ەدىم. سەنىڭ زارىڭ مەن قىزۋىڭ سابىرىمدى قۇيىنداي ءوشىردى، كەشىر!
- سەنىڭ قايعىڭا ورتاقتاسىپ، كوڭىلىڭدى كوتەرە السام ارمانىم نە!... ماقپالىڭ كەلگەنشە الدانىش بولا الاتىن سياقتىمىن با؟... ءيا كوڭىلىڭدەگىدەي باپشى بولا الماي، ىشىڭنەن جۇدەتىپ قويارمىن با!
قوناق، باپتاۋشى بولعىسى كەلگەن قامقورىن جۇلىپ الدىنا الدى دا كوتەرە تۇرەگەلدى. سۇيە بەردى القىمى مەن ەرنىنەن. ەكى بىلەگىنە قوندىرىپ شىر اينالدىرا ءسۇيدى. موينىنا جابىسىپ الىپ اقيا دا شوپىلدەتتى...
- پو، جەتكىزدىڭ عوي وپاسىز قاتىندى! - «عارىشقا شىعىپ»، ەتەگى جەلبىرەي تۇسكەن اقيا قولىن جۋىپ ەدى. تاماقتى ىسىتۋعا بەيىمدەلگەنىنە قوناعى بىلەگىنەن ۇستاي الىپ، تاعى تارتتى قاسىنا. باپتاۋشىسى ەندى ادەيىلەپ شەشىنىپ جاتتى...
ءبىر ازدان سوڭ ەت پليتادان قايتا ءتۇسىرىلىپ، كونياك قايتا قۇيىلدى.
- سەنىمەن العاش تانىسقانىما مىنە 14-15 جىل ءوتىپتى،- دەپ كۇرسىندى اقيا. - سەنەن... تۇسىنە الماي قالعان ءبىر جايىم بار ەدى. وزىڭنەن سۇراپ تۇسىنۋگە ول شاقتا بەتىم شىداماعان. ەندى سۇرايىن، شىنىن جاسىرماي ايتشى! - قوناق اڭىرا قالدى بۇل وتىنىشكە. اقيا ءسوزىن قىزعىش تارتا كۇلىمسىرەپ جالعاستىردى. - ەسىڭدە قالماعان سياقتى. مەن الىگە دەيىن وزىمنەن-ءوزىم سۇراۋمەن كەلەمىن. سول شاقتا مەنەن قانداي كەمشىلىك تاپتىڭ؟... ول كەز، ماقپالىڭ جوعالىپ كەتىپ، ۇرىمجىگە ودان مۇلدە ءتۇڭىلىپ كەلگەن كەزىڭ بولاتىن... ساعان مەنى كۇلان ەرتىپ اپارىپ تانىستىرعان. وسىنداعى ەڭ تاڭداۋلى قىزىمىز دەپ كورسەتۋگە اپارعانى ءمالىم. ماعان سەنى دە سولاي دەپ ماقتاعان بولاتىن. سەن دە، مەن دە قۋانىشتى شىرايمەن تانىسقانبىز. مۇنى قازىر بەتىڭە باسقانىم ەمەس، سول پاك - تازا قىز كەزىمنىڭ وزىندە دە ساعان جاقبايتىن الدەقانداي ءبىر كەمشىلىگىم بار بولسا كەرەك. سونى ءبىلۋدى ءالى دە ارمان ەتەمىن. ولاي بولاتىنى، سول تانىسقان بىرنەشە كۇننەن سوڭ، جەڭگە ءرولىن اتقارىپ ەكەۋمىزدى قوسۋعا باۋلىپ جۇرگەن كۇلان تاتەنىڭ وزىنە جابىستىڭ... جاپ-جاس مەن كوزىم قىزارىپ، ەسكەرۋسىز قالدىم. كۇلان وندا ەكى-ءۇش ەردەن ايرىلعان ايەل ەدى عوي؟...
- ءيا، ەسىمە ءتۇستى، سولاي بولعان. بىراق، ول جايىم، سەنەن سول شاقتا بىرەر كەمشىلىك تاپقاندىعىمنان ەمەس... كۇلاش مەنىڭ قۇرداستارىمنىڭ ىشىندەگى بىردەن-ءبىر جان دوسىم. ول جەتىمدىك جاعدايىمەن تۇرمىسقا تىم ەرتە مۇقتاج بولىپ ون ءۇش-ون ءتورت جاسىندا ءبىر جىگىتتەن الدانعان. ەكىنشى رەت ۋادەلەسكەن جاقسى جىگىتىنەن ونىڭ ءولىمى ارقىلى سورلانعان. ۇشىنشىسىنەن مۇلدە قارا كۇش ارقىلى زورلانعان. قالاي دا ءۇش ەردەن قالعانى راس. سوڭعى زورەكەردەن ءبىر بالا تاستاعانىن دا بىلەتىنمىن. بىراق سونىڭ بارىندە دە ءوز باسىنان وتكەن بىتتەي دە قاتەلىك جوق. سوندىقتان ول جاعدايلارىن مەن كەمشىلىككە سانامايمىن. جانە بۇرىننان قىزىعاتىنمىن. 51-جىلى جازدا كوشەدە ساعان قاتارلاسىپ كەلە جاتىپ، وزىنە ىنتىعاتىنىمدى بىلدىرگەنىمدە ول سەنى ايلانا قاشقان عوي...
- سوندا مەن ىشىمنەن قاتتى نامىستانعانمىن!- دەپ قوستى اقيا.
- ەڭ عاجابى سول، نۇرياشتاردان ايرىلعاننان كەيىنگى دۇنيەدە سول كەمپىردەن سۇلۋ قىز بار دەگەنگە سەنبەيمىن!... ونى ماقپال دا سولاي قاسيەتتەيدى!
- ماقپال، سەنىڭ ونى تەڭدەسسىز كورەتىن رايىڭا قاراپ جاقسى كورەتىن شىعار! -اقيا كۇرسىنە سويلەدى. - ال، سەن ءوزىڭ ونى نەلىكتەن سونشالىق جاقسى كورىپ قالعانسىڭ، وسى جايىڭدى انىقتاپ ايتشى!...سوندا ونىڭ نەسى ارتىق كورىندى مەنەن؟
- ەرلەردەن كورى ايەلدەرگە سىنشىراق سياقتىمىن با قالاي؟ - قوناق كۇلىپ جىبەرىپ، كوڭىلدەنە جالعاستىردى ءسوزىن. - سول كەمپىر ايتەۋىر ماعان قاشان دا كەرەمەت سۇلۋ كورىنەدى دە تۇرادى. ول، مەنىڭ العاشقى ماحابباتىمنىڭ ەڭ جاقىن قورمالى بولاتىن. ءبىر قۇرساقتان شىققاننان دا جاقىن اپەكەسى سياقتى. سول ارقىلى ماعان ءتىپتى كۇيىنىشتى قامقور قايىنبيكە بولعان. سودان باستاپ ەكەۋىمىزدىڭ جۇرەگىمىز قايناسىپ بىتكەندەي. ونىڭ مەن انىق بىلەتىن ەڭ جوعارى قاسيەتتەرى - ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن ادامىنا جۇرەگىن دە جۇلىپ بەرۋگە دايىن تۇراتىن ادال جاندىلىعى، مىنەزى مەن ساناسى. ول مەنى العاش كورگەن كۇننەن باستاپ ىشتەي سۇيە ءجۇرىپ-اق، سول كەزدە كەلىنشەك بولىپ قالعاندىعىنان ءوزىن ماعان لايىق كورمەي، پاك سۇلۋ نۇرياعا قوسىلۋىما بار نيەتىمەن تىلەۋلەس پانا بولدى. كەيىن ماعان ءتىپتى كۇيە ءجۇرىپ-اق، ءوزىن الدەكىمنەن قالعان كەمپىر ساناپ، جاس سۇلۋ ساعان قوسپاق بولدى. كوڭىلىم وزىندە ەكەندىگىن سەزدىرسەم دە ساعان يتەرمەلەي بەردى. ماقپال تابىلعاندا بار قۋانىشىمەن توي جاساپ قوستى. باسقانىڭ باقىتى ءۇشىن ءوز باقىتىن قۇربان ەتەتىن وسىنداي جۇرەك قانشا ادامدا بار؟ كۇلاندى سول ءۇشىن تەڭدەسسىز ايەل دەپ بىلەمىن.
- ەندى ءتۇسىندىم. مەن سونداعى سەنىڭ سىنىڭا تولماي قالعان قالىسىمنان-اق كەمسىنىپ، دەرتكە شالدىققانمىن. مىنا سەبەپتەرىڭدى سوندا بىلسەمشى!...
- سۋ-سۋ!... اقيا، اقيا!- دەگەن قۇلجاننىڭ شالا جانسار داۋىسى شىقتى وسى شاقتا. ءىش كويلەكشەڭ عانا جايناڭداپ وتىرعان اق سازانداي اقيا، سول جەكسۇرىن داۋىستى تۇنەرە تىڭدادى دا، اۋىرلاي تۇرەگەلدى ورنىنان.
- تىماۋ تيەر، كيىنىپ بارساڭشى!
- قارسى ۇيدەگى كەرەۋەتىمنەن تۇرعان بولىپ كىرەيىن، سول حالىنە قاراماي ءوزى اسقان كۇمىنقور، قىزعانشاق يت! - ەسىك سىقىرىن بىلدىرمەي شىعىپ كەتتى. كوشەدەن شۋ كوتەرىلدى ول شىعىسىمەن. تارس-تۇس مىلتىق اتىلدى. اقيا جۇگىرىپ قايتا كىردى كلەتكە. - كيىن، كيىن، جەر استىنا ءتۇسىپ ال! «ءبىرىنشى» مەن «ءۇشىنشى» جەڭىپ، قۋىپ كەلەدى. ارميا قۇرالداندىرىپ، كومەكتەسكەن ەكەن! «ەكىنشىنىڭ» ادامدارىن ىزدەپ ەندى بار ءۇيدى تىنتەدى!
- اقيا، اقيا!.. مەنى جەتكىز ۇڭگىرگە تەز جەتكىز!- دەپ ءتىلىن شايناي ىشقىنعان قۇلجانعا ايەلى مۇرنىن تىجىرا كۇلدى. - مەنى ولتىرەدى عوي اقياش، ولتىرەدى عوي ەندى، تەز اكەت قۇلىڭ بولايىن! -دەپ كەمسەڭدەگەنىنە ءتىپتى كۇلدى.
قوناعى كيىنە سالا ساقال مۇرتىن جانقالتاسىنا سالىپ، ەكى تاياعىن الا ۇمتىلدى ۇڭگىرگە. قول شىراعىن قوناعىنا بەرىپ، كەسەك كومىردى اۋدارا سالا اقيا، ۇڭگىر اۋزىنا قويعان قاراقوجالاق تەمىر قاقپاقتى جۇلىپ الدى.
- باسپالداق بار، دومالاپ كەتپە، ءۇشىنشى تارماعىنا كىر!- دەي سالا قۇشاقتاپ، قوناق، ءۇي يەسى ايتقان ءۇشىنشى بۇرماسىنا كىردى. راسىندا دا جاۋ قورقارلىقتاي ۇڭىرەيگەن كوپ ۇيالى ۇڭگىر ەكەن. ءتۇپ جاقتاعى ءبىر دالداسىنا توسەنىش سالىنىپتى. سەنىمدى جاي تاپقان قوناق ءبىرازدان سوڭ ۇيقىعا كەتتى.
ۇڭگىر قاقپاعىنىڭ تاقىلداعانىنا ويانىپ، ساعاتىنا قاراعان قوناق، ۋاقىت كۇندىزگى ونعا كەتكەنىن ءبىر-اق كوردى. تاماعىن كەنەپ دىبىس بەرگەنىنەن اقيا كەلگەنىن ءبىلىپ، قايتا قۇلادى ورنىنا. اقيا سيپالاپ كەلىپ تاۋىپ، كەۋدەسىنە قۇلاي كەتتى. ايمالاسا ءتۇستى دە بويىن تەز تارتتى.
- مۇنان سوڭ نىساپتىراق بولۋدى ۇمىتپايىقشى!... ماقپال كەلگەنشە سەنى جاپ-جاس جىگىتكە اينالدىرسام!...
- مىنا ۇڭگىردى كىم جاساعان؟ - قوناق قۇشاعىنا قايتا تارتا سۇرادى.
- حالىق الدىندا قىلمىس كوپ جەندەتتەر بىرلەسىپ جاساعان!- دەپ كۇرسىندى اقيا. - مىنا جالاقورلارداعى كەگىن بىزدەن الادى دەپ قورقىپ ايەلدەرى ءتىپتى قاتتى ىستەدى!
- تۇندە مەن مۇندا ءتۇسىپ العان سوڭ نە بولدى؟.. جاساقتار كەلىپ ءتىنتتى مە؟
- تىنتكەندە دە قانداي، بىراق، بۇل ۇڭگىردى ولار بىلمەيدى. اناۋ قورتىقتى تاعى دا تەپكىلەپ كەتتى. «سەن وسىلاي قۇسىپ-تىشىپ جاتىپ توڭكەرىس ىستەمەكپىسىڭ»، «شتاپقا نەگە بارماي قويدىڭ»، «ەكىنشىمەن بايلانىسىڭدى ايت» دەسىپ تەپكىلەدى دە، جاۋاپ بەرە المايتىن ءحالىن بىلگەن سوڭ ماعان ءتيىستى: «بۇعان نەگە اراق بەرەسىڭ، بۋرجۋازياشا شىرىكتەستىرىپسىڭ» دەپ زەكىدى. مەن ولارعا ءيتىمنىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتتىم. «بۇل ماعان فەودالدىق ۇكىم جۇرگىزەدى، اراق بەرمەسەم ۇرادى!» دەپ شاعىندىم. ەندى اراق بەرمەۋىمدى، ۇرسا شتاپقا بارىپ مالىمدەۋىمدى تاپسىردى. قۇلجانعا تاڭەرتەڭ ەرتە باتاليون شتابىنا بارىپ جاۋاپ بەرۋىن، ەكى قۇلاعىن جۇلىپ تۇرىپ ۇقتىردى. قاسىنا تاڭەرتەڭ كىرسەم، ساڭىراۋ بولىپ قالعاندىعىن ايتىپ جىلادى! - اقيا قۋانىشىن جاسىرماي ساقىلداپ كۇلىپ ايتتى بۇل حاباردى. - ساڭىراۋ عانا ەمەس مۇلدە كەرەڭ بولعانىن، ءسوزىمدى ايقايلاپ ۇقتىرا الماعانىمنان ءبىلىپ قۋاندىم. سۇيرەلەپ تۇرعىزىپ، سۋىق شاي بەردىم دە تاياعىن ۇستاتىپ ارەڭ شىعاردىم قاقپادان. «سەن ەرتىپ اپار» دەيدى حا-حا-حا-ھا...ا... وسىندا شەشىنە عوي،- دەدى سونسوڭ اقيا. - جاڭا كيىم دايىنداپ قويدىم، كىلەتكە شىعىپ جۋىنىپ اۋىستىرايىق!
قوناعىن تولىق شەشىندىرىپ، جاڭا كويلەك-شتانمەن عانا شىعاردى كلەتكە وتتى مول جاعىپ، سۋ جىلىتىپ قويعان ەكەن. ۇلكەن لەگەنگە جالاڭاشتاپ ءتۇسىرىپ جۋىندىردى دا، سونسوڭ ءوزى جالاڭاشتانىپ جۋىندى. قوناق تا بىلەگىن ءۇي يەسىنشە سىبانىپ، وزىنشە سابىنداپ، ىسقىلاپ جۋىندىردى. ەكەۋىنىڭ بار ارەكەتى ءلاززاتتى كۇلكىگە اينالدى. اقيا كوزىنەن قۋانىش جاسىن پارلاتىپ جىبەرىپ كۇلدى دە، قوناق كۇرسىنە كۇلەدى...
- ساعان قازىرشە مىناداي ىقشام كيىم لايىق!- دەپ ماقتالى سارى بەشپەت-سىم كيگىزدى اقيا. - بۇگىن-ەرتەڭ ەشقايدا شىقپايسىڭ. «ءبىرىنشى-ءۇشىنشى جاساق» قۋىلعانشا شىقپاعانىڭ جاقسى!... ولار قازىر وسى ماڭدى تۇگەل قورشاپ الدى. ۇيعىر مەن قازاق كورسە قاتتى تەكسەرەدى. «ەكىنشى جاساقتىڭ» نەگىزگى كوپشىلىگى ينستيتۋتتا قورعانىپ سوعىسىپ جاتىر ەكەن. ولاردا قۇرال تاپقان سياقتى. باسقا رايوندارداعى كومەك كۇشتەرىن كەلتىرىپ، مىنالاردى قالا ىشىنە قايتا قۋىپ تاستاي السا، سولاردىڭ قۇپيا بەلگىسىمەن دە ساقال، بالداعىڭمەن دە شىعىپ تۇرۋىڭا بولادى.
- وعانعا دەيىن ماقپالداردى ىزدەمەيمىز بە؟
- ولاردى مەن ىزدەپ-سۇراستىرامىن، بەيعام جاتا بەر!- دەدى دە قوناعىنىڭ موينىنا اسىلىپ ماڭدايىنان ءسۇيدى. ونىڭ تۇندەگىدەي ىرقىنا كونە قويمادى بىراق. - مەن قازىر سەنەن دە بەتەر، كۇلىپ جىبەردى. - ءتىرىلىپ كەتتىم. سويتسە دە ۋاقىتقا باعىنايىق! مۇنان سوڭ سەنىڭ ارناۋلى دوقتىرىڭمىن، ءبىلىپ قوي!
- ولاي بولسا، ماقۇل!... ال، سەن ولاردى قالاي ىزدەيسىڭ، كىمنەن سۇراستىراسىڭ؟
- قازىر قۇلاعى ءۇزىن جەسىر قاتىندار كوپ، ايدالىپ كەتكەن «وڭشىل-ۇلتشىلداردىڭ»، جاقىندا قولعا الىنعان «قۇقىق يەلەرى» مەن «كەرى توڭكەرىسشىلەردىڭ» ايەلدەرى. بۇلار بۇرىن مەنەن تىڭشى دەپ قورقاتىن. مەنىڭ جايىمدى جاقىننان بەرى ءبىر-بىرىنەن ەستىپ، ءتۇسىنىپ قالعانىن ءبىلدىم. قۇلجانعا ورناتقان «باقىتىمنان» تۇسىنگەن سياقتى. بۇگىننەن باستاپ سولاردى شايعا شاقىرامىن. ءبارى اراق ىشەتىن بولعان. ولاردىڭ جوعارىراق بىلىمدىلەرى قازىر ۇلانبايعا باقىلاۋ استىندا الىنىپ، شوشقا، سيىر باعىپ جاتىر. ولارعا دا وزدەرى اڭسايتىن ءبىر نارسەلەر اپارىپ، كوڭىلدەرىن سۇراپ قايتامىن. نۇرياشىڭ مەن كۇلاشىڭنىڭ قايدا ەكەندىگىن سولاردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى بىلمەي مە!... دۇرىس پا بۇل ءادىسىم؟
- وسى اقىلىڭ ءۇشىن، اكەلشى ءبىر ءسۇيىپ الايىن!
- مىنە جەرىمنەن عانا! - اقيا ماڭدايىن ەركەلەي نۇسقادى. قوناعى قۇشاقتاپ تارتىپ الدى دا ميىعىنا ساپ ەتە ءتۇستى. - انە، انە!... سەنىڭ ەرنىڭ... اسقان بۇزىق ەكەن!- دەي سالا «دوقتىردىڭ» ءوزى دە جابىسا كەتتى. ەستەن تانا جابىستى...
تاڭەرتەڭگى تاماق ەكەۋىنىڭ ەستىنە سونان سوڭ ءتۇستى.
اقيا ەكى شىنى شايدى اسىعا ءىشىپ تۇرەگەلدى. جەر استى ۇڭگىرىنە تۇننەن قالعان ەتى مەن كونياكتى، راديو قابىلداعىش پەن كورپە-جاستىعىن، ءتىپتى داستارقان مەن تەرموسىن دا تاسىدى.
- ال، سەن سوندا بارىپ اسىقپاي ءىش! شام جاعىپ قويدىم، سىرتتان باسقا دىبىس ەستىلسە وشىرە سال! قاقپانى سىرتىنان قۇلىپتاپ كەتەمىن. الگى ماسكۇنەمنىڭ بارا سالىپ قامالاتىنى بەلگىلى!
- توقتاي تۇر، جوعىمىزدى تابۋعا اقشا دا ەس قاتىپ قالار، شىرىكتەسكەن شاق قوي، قانشا پارا بولسا دا تارتىنبا! - قوناق جاڭا كيىم قالتالارىن سيپاپ قويىپ، ۇڭگىرگە قاراپ ۇمتىلىپ ەدى، اقيا ۇستاي الدى.
- اقشا ما؟... وزىڭدە تۇرسىن، كەيىن كەرەك!... ءۇرىمجى بازارىندا قازىر ەش نارسە جوق. ساقتىق ءۇشىن ءبارىن دە بۇرىن الىپ قويعانمىن!... ال ءتۇس، ۇيرەنگەن زىندانىڭا! مەن تەز قايتىپ كەپ، داستارقان دايىندايمىن!
- گۇلنيسا دەيتىن ءانشى قىزدى بىلەسىڭ عوي، تابىلسا سوعان مەنى جاسىرماي ايت، كەلىپ كورىسۋىنەن قاۋىپتەنبە!
- ول قولعا الىنعان، قازىر ەڭ قيىن تۇرمەدە... ونىڭ وقيعاسىن كەيىن ايتايىن!
قوناق، گۇلنيسا جونىندەگى مىنا حاباردان اۋىر كۇرسىنىپ ءتۇستى ۇڭگىرگە. ىڭعاي جاڭا توسەنىشى سالىنعان ورنىنا كەلىپ قۇلاي كەتتى دە، راديو قابىلداعىشتى ايلاندىردى. بەلگىسىز ءبىر ستانتسيادان تۇندەگى وقيعانىڭ حابارى بەرىلىپ جاتىر ەكەن. ءبىر جۋان داۋىستى ۇيعىر ۇكىمەتكە اشىق قارسى، اۋىر نارازىلىق جاريالادى.
«توڭكەرىس شەبىندەگى ەكى كوزقاراستى بىرلىككە كەلتىرىپ تىنىشتاندىرۋدىڭ ورنىنا ءبىر جاعىنا اسكەري قۇرال بەرىپ، ەكىنشى جاعىن قىرعىنداتتى. وزدەرى جاريالاعان «قالام كۇرەسىنىڭ» ورنىنا «الەم كۇرەسىن» جۇرگىزىپ، ىشكى سوعىسقا وت تۇتاتتى. ءسويتىپ بۇل رەتتە دە قاندى قىرعىندى باستاعان ۇكىمەتتىڭ ءوزى! ەكىنشى كوزقاراستاعى جاستار دا قۇرالدانۋعا ءماجبۇر بولدى. قىرىلعان، جارالانعان توڭكەرىسشى ساپتاستارىنىڭ ادال قانىنا قان، جانىنا جان الۋعا اتتاندى. جولداستار، دوستار، جالپى اتتانىسقا كەلىڭدەر، سوعىسقا سوعىسپەن جاۋاپ بەرمەي، بۇل قىرعىن توقتامايدى. قۇتقارىڭدار باۋىرلاستارىڭدى!»... «وزدەرىڭىزگە ءمالىم، ءبىز بۇلارعا ەشقاشان قورىققاندىعىمىزدان باعىنعان ەمەسپىز، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قۇرمەتىنە باس يگەنبىز. بۇل ديكتاتورلاردىڭ كوممۋنيستىك كوزقاراستان اينىپ، ازعىنداعانى بۇگىن عانا ەمەس، ساپتاستار جاعىنان الدەنەشە رەت ەسكەرتۋ ايتىلعان. كوممۋنيزم ارەكەتىن ماۋلارمەن ۋاڭداردى سىننان قورعاۋ دەپ قانا تانيتىن كوزقاراستى ۇرىڭدار تۇمسىققا! بۇل ماركستىك-لەنيندىك كوزقاراس ەمەس! سىننان قاشاتىن «كوممۋنيزمشى»، «كوممۋنيزمشى ەمەس!...»، «ءبىز ءوز وتانىمىزدا اقيقي سوتسياليزم مەن كوممۋنيزمدى عانا قارسى الامىز! جوعالسىن جاڭا زامان فەودالدارى!...»
وسىنداي جالىندى سوزدەر راديودان سويلەنىپ جاتقاندا ۇڭگىردەگى جاسىرىن قوناق مىتي بەردى كوكىرەگىن، اۋناقشي بەردى. اراق تا جۇتتى، ىستىق شاي جۇتىپ جىبەرىپ، وڭەشىن دە كۇيگىزدى. ءبىر شاقتا بۇل راديو وشە قالدى دا، سونىڭ ءدال قاسىنداعى توشكىدەن ۇكىمەتتىڭ اشكەرە راديوسى ۇرانداتا جونەلدى: «تەڭدەسسىز كوسەمىمىز ماۋزىدۇڭ جاساسىن! قۇقىق اقيقي ماۋزىدۇڭشىلارعا عانا ءتان!... ۇكىمەتسىزدىككە سوققى بەرەلىك! بارلىق كەرى توڭكەرىسشىلەردى، بارلىق كەرتارتپا كۇشتەردى، تاپ جاۋلارىن جويالىق!» دەگەن ۇراندارى ەستىگەن قوناقتىڭ بەت-اۋزى بىرىسا قالدى. راديو قابىلداعىشتى وشىرگەنشە، «شۋجىڭجۋيشىلار» مەن «وڭشىل ءوپپورتونيزمدى» دە سىباپ ۇلگەردى لەگالدى راديو.
قوناق، ۇڭگىردىڭ قاقپاعى اشىلىپ، اقيانىڭ ءۇنى ەستىلىسىمەن ۇمتىلدى جەر بەتىنە. «بۇگىنگە ەكى جەسىردى عانا شاقىرا الدىم. سوعىس قىزىپ بارادى!»- دەپ اقيا قۇشاقتاي الدى. - «تىڭدا، تىڭدا!» دەدى سونسوڭ. ەكى جاقتىڭ ەلەكترلى كەرنايلارمەن ياناتتاسىپ، ايتىسىپ، بەيبەرەكەت شۋلاسىپ جاتقانى ەستىلدى.
اقيا كلەتتىڭ تەرەزە پورتوشكاسىن اشىپ قويىپ، ەستىپ كەلگەن حابارىن قىسقاشا سويلەدى قوناعىنا.
«قىزىل ەكىنشى جاساقتىڭ» كورشى اۋداندارداعى اتىرەتتەرى كەلىپ جاتىر ەكەن. ءتىپتى تاۋداعى قازاقتاردىڭ اتتى اتىرەتتەرى دە كەلىپ قالا سىرتىنا ورنالاسىپتى. تولىق قۇرالىپ، «قىزىل 1, 3» بۇگىن تۇننەن قالدىرماي قۋىپ سالۋدىڭ دايىندىعىندا ەكەن. مىنا كەرنايلارىن سول دايىندىقتارى ءۇشىن عانا ايقايلاتىپ ايتىستىرىپ قويىپتى.
- سوندىقتان قازىرشە ەشقاي جاق حالىقتى تىنتە المايدى. سەن وسى جەردەن تىڭداپ تۇر، مەنىڭ جۇمىسىم بار! - اقيا كلەتتى سىرتتان قۇلىپتاپ تاستاپ ۇيىنە جۇگىردى.
«قۇرال تاستاپ، قول كوتەرىپ شىعىڭدار!»، «قۇتىلار جولدارىڭ قالمادى، بەرىلمەسەڭدەر تۇگەل قىرىلاسىڭدار!»- دەپ ايقايلادى «ءبىرىنشى، ءۇشىنشى» بۇل جاقتان.
- قورشاۋدا قالعان ءبىز ەمەس، سەندەرسىڭدەر، «تاريحتىڭ جاراتۋشىسى حالىق»[3] بولسا، قانىشەر بۇزاقىلاردى جويۋشى دا حالىق بولماق!»- دەپ ينستيتۋت جاقتان «ەكىنشى» ايقايلادى.
- «كىم دە كىم توڭكەرىسشى حالىق جاعىندا تۇرسا سول توڭكەرىسشى، كىم يمپەرياليزم، فەوداليزم، بيروكرات كاپيتاليزم جاعىندا تۇرسا ول كەرى توڭكەرىسشى»[4], جەڭىمپاز ماۋزىدۇڭ يدەياسىنا قارسى تۇرىپ، اربا دوڭگەلەگىنە جابىسقان تاۋەتشە جانشىلماڭدار!
- وسى نۇسقاۋدى وزدەرىڭ وقىڭدار جالدان با يتتەر! فەودال بيروكرات قۇقىقتىلاردىڭ ايتاعىمەن ارسىلداعانشا وتىڭدەر حالىق جاققا!
- ەي جىن-شايتاندار، حالىقتىڭ كىم ەكەندىگىن الىگە دەيىن تۇسىنبەيسىڭدەر مە!
- «حالىق» دەگەندەرىڭ - ءوزىن حالىق دەپ اتاپ، حالىقتىڭ قۇقىعىن تارتىپ العان بيروكرات فەودالدار ما! ەي سوقىرلار، حالىق ونىڭ بۇتىندەي قارسى جاعىندا، مىنە ءبىز جاقتا تۇر!
«قىزىل ەكىنشىنىڭ» وسى جاۋابىنا «قىزىل ءبىرىنشى مەن ءۇشىنشى» وقتان باسقا قارۋ تابا الماي قالعانداي، اۆتوماتتان وق جاۋدىردى. كىشكەنە قاقپا دا اۆتوماتشا تاقىلداعاندا اقيا جۇگىرىپ شىقتى ۇيىنەن. كىلەت تەرەزەسىندەگى قوناعىنا باسىلىپ وتىر دەگەندى قولىمەن ىمداي جونەلدى. ءۇيىنىڭ كوشە جاق تەرەزەسىنەن ايەلدەردىڭ ساسقالاق داۋىستارىن ەستىگەن ەكەن، شاقىردىم دەگەن «ەكى جەسىرى» قاقپا اشىلىسىمەن سىپ-سىپ ەتە ءتۇستى. «جاڭا داستۇرمەن داۋىستاپ «سالەم بەرە» كىردى ۇيگە.
- «حالىق ءۇشىن ىستەلىك!»[5]
- «بەلدى بەكەم بۋىپ، قۇربان بولۋدان قورىقپاي، ۇزدىكسىز جەڭىسكە جەتە بەرەيىك!»[6]
- «ءبىرىنشى قيىنشىلىقتان قورىقپايىق، ەكىنشى ولىمنەن قورىقپايىق!»[7]- دەپ ءۇي يەسى «سالەم الدى».
وزدەرىنىڭ سالەمدەسكەن بولمىستارىنا ۇيگە كىرە سالا ساقىلداپ كۇلىستى وزدەرى.
دانىشپان تەرگەۋشىم، ءسىزدىڭ «حالىق» اتتى ويىنشىعىڭىزدىڭ سىرى، ەرتەگىدەگى «ۇر توقباقتان» دا قيىنداپ كەتتى. مىنا شۋلاپ جۇرگەن پەندەلەرىڭىزدە جارىلماعان باس، شىقپاعان كوز قالماي بارادى. ءوزىڭىز قامقورلىق ەتىپ، جالعىز قۇيرىقتى ايقىن تۇسىنىك بەرمەسەڭىز مەنىڭ باسىم بىت-شىت بولعانى عوي. ولاي بولعاندا جانىڭىزعا جاعارلىق قىلمىس تاۋىپ بەرە الۋىم مۇمكىنبە!...
باياعىدا ءبىر ءمانساپتى حالىققا ءتان بارلىق قۇقىقتى قۇرال كۇشى ارقىلى شاتىنا جيىپ العان ەكەن. سول مىقتى، «حالىقتىڭ ەڭ قۇقىقتى قوجاسى - مەن، سوندىقتان مەنى مەن مەنىڭ سويىل سوعارلارىم عانا حالىق» دەپتى. ال، سىزشە؟... «حالىق» دەگەن سونداي سويىلدىلار عانا ما، ءيا وسى ەلدى ءوز سانىمەن قۇراپ، كۇشىمەن اسىراپ وتىرعان كوپشىلىك ەڭبەكشىلەر جۇرتشىلىعى ما؟ ەگەر سول ءمانساپتىنىڭ ۇكىمى دۇرىس بولسا، «حالىق جاۋى» دەگەن كىم بولماق؟
ادىلەتتى ايتقىسى كەلەتىن تورەشىنىڭ وسى جونىندەگى قىلمىستى ايىرۋدان باسقا پالەندەي قاجەتتىلىگى جوق بولسا كەرەك قوي!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] داشىزى (حانزۋشا اتاۋ) - ۇرىمجىدەگى ۇلكەن تورتكوشە ءتۇيىلىسى.
[2] قىزىل 1-ءشى، 3-ءشى قوسىندار - اۆتونوم رايوننىڭ باس سەكرەتارى ۋاڭ ىنماۋدى قورعاۋشى قوسىندار. قىزىل ەكىنشى قوسىن - ولارعا قارسى گەنەرال ۋگۋاڭدى قورعاۋشى قوسىن.
[3] ماۋزىدۇڭ سوزدەرىنەن ءۇزىندى.
[4] ماۋزىدۇڭ سوزدەرىنەن ءۇزىندى.
[5] ماۋزىدۇڭ سوزدەرىنەن ءۇزىندى.
[6] ماۋزىدۇڭ سوزدەرىنەن ءۇزىندى
[7] ماۋزىدۇڭ سوزدەرىنەن ءۇزىندى.
