ەل-جۇرتتىڭ جادىندا، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قارساڭىندا سوناۋ 1991 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە بۇل ورالدا ورىس-كازاكتارى جەرگىلىكتى كومپارتيالىق باسشىلىقپەن بىرىگىپ، وزدەرىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشىسى، پاتشاعا قىزمەت ەتۋىنىڭ، ياعني قازاق جەرىن وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزۋىنىڭ 400 جىلدىعىن سالتاناتتى تۇردە اتاپ وتكىسى كەلدى. حالىق، قازاق قارسى تۇرىپ، ولاردىڭ دىتتەگەنى بولمادى. ءبىر قاۋىپ-قاتەردەن، ماسقارادان سولاي امان قالعانبىز. سودان بەرى ايلار اۋناپ، جىلدار جىلجىپ جاتىر. جىل سايىن وزگە قالالار سياقتى ورالدىڭ دا ءتول مەرەكەسى «قالا كۇنى» اتالىپ وتەدى. ءالى جەلىگى باسىلماعاندار مەن اتا تاريحىن شالا-شارپى بىلەتىندەر بيىل دا «ورال قالاسىنىڭ كۇنى» مەيرامى قارساڭىندا: «ءبىزدىڭ قالامىزعا بيىل 399 جىل، كەلەسى 2013 جىلى 400 جىل تولادى» دەپ تاعى داۋرىعىپ بارىپ باسىلدى. ونى «ورال اپتالىعى» سياقتى ورىس ءتىلدى باسىلىمدار مەن «تدك-42» جەكە كاسىپكەر ارناسى ماقالا جازىپ، سيۋجەت ازىرلەپ، جالاۋلاتىپ تا تاستادى. بىراق بۇرىنعىداي ەمەس، بۇقارا ول جەلىككە سامارقاۋ قاراعانداي، سايابىر تاپقانداي كورىندى. بۇل حالىق ساناسىنىڭ سەرگەكتىگىن بايقاتادى.

ەل-جۇرتتىڭ جادىندا، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قارساڭىندا سوناۋ 1991 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە بۇل ورالدا ورىس-كازاكتارى جەرگىلىكتى كومپارتيالىق باسشىلىقپەن بىرىگىپ، وزدەرىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشىسى، پاتشاعا قىزمەت ەتۋىنىڭ، ياعني قازاق جەرىن وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزۋىنىڭ 400 جىلدىعىن سالتاناتتى تۇردە اتاپ وتكىسى كەلدى. حالىق، قازاق قارسى تۇرىپ، ولاردىڭ دىتتەگەنى بولمادى. ءبىر قاۋىپ-قاتەردەن، ماسقارادان سولاي امان قالعانبىز. سودان بەرى ايلار اۋناپ، جىلدار جىلجىپ جاتىر. جىل سايىن وزگە قالالار سياقتى ورالدىڭ دا ءتول مەرەكەسى «قالا كۇنى» اتالىپ وتەدى. ءالى جەلىگى باسىلماعاندار مەن اتا تاريحىن شالا-شارپى بىلەتىندەر بيىل دا «ورال قالاسىنىڭ كۇنى» مەيرامى قارساڭىندا: «ءبىزدىڭ قالامىزعا بيىل 399 جىل، كەلەسى 2013 جىلى 400 جىل تولادى» دەپ تاعى داۋرىعىپ بارىپ باسىلدى. ونى «ورال اپتالىعى» سياقتى ورىس ءتىلدى باسىلىمدار مەن «تدك-42» جەكە كاسىپكەر ارناسى ماقالا جازىپ، سيۋجەت ازىرلەپ، جالاۋلاتىپ تا تاستادى. بىراق بۇرىنعىداي ەمەس، بۇقارا ول جەلىككە سامارقاۋ قاراعانداي، سايابىر تاپقانداي كورىندى. بۇل حالىق ساناسىنىڭ سەرگەكتىگىن بايقاتادى.

تاعى دا ءتورت ءجۇز؟ بۇل نە قىلعان بىتپەيتىن ءتورت ءجۇز دەرسىز. الدىڭعىسى «اق پاتشاعا» ادال قىزمەتتەرىنىڭ بوداۋى بولسا، سوڭعىسى «ورىس-كازاكتارى ىرگەسىن قالاعان» ورال قالاسىنىڭ عۇمىر جاسى... ول عۇمىر جاستى جەرگىلىكتى ورىس-كازاك تاريحشىلارى 1613 جىلدان تارقاتىپ ءجۇر. 2002 جىلى قۇرىلىپ، وسى ءوڭىردىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن زەرتتەپ، قازبا جۇمىستارىن ۇدايى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان باتىس قازاقستان وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ عالىم ماماندارى بۇل دەرەكتەرمەن كەلىسپەيتىندىگىن ايتىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزدى. ناتيجەسىندە ەلدىڭ دە عالىمداردىڭ دا كۇمانى راسقا اينالىپ، شىنايى تاريحتىڭ ۇشىعى كورىندى، اقيقاتتىڭ اۋىلى «مەن مۇندالاي» باستادى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ عالىمدارى جۋىقتا «ەجەلگى جانە قازىرگى ورال» اتتى قوماقتى، ءىشى تاريحي دەرەكتەر مەن فوتوسۋرەتكە تولى كىتاپ شىعاردى. اتالعان ەڭبەككە كوز مايىن تاۋىسقان عالىمداردى اتاي وتسەك: قر ۇعا اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور كارل بايپاقوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، ارحەوگرافيا جانە دەرەكتانۋ ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، ورتا عاسىر جانە قازىرگى زامانعى قازاقستان تاريحى بويىنشا مامان يرينا ەروفەەۆا، ولكەتانۋشى، باتىس قازاقستان وبلىستىق مۇراعات جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ باستىعى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سۆەتلانا كريۆوبوكوۆا، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، باتىس قازاقستان وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى مۇرات سىدىقوۆ. مىنە، وسى وقىمىستى عالىمدار ايتۋلى ۇجىمدىق ەڭبەكتە ورال قالاسىنىڭ تاريحى 1613 جىلدان ەمەس، ودان دا ارىدەن باستالادى دەپ وي قورىتادى، تۇجىرىم جاسايدى. «ۇزاق ۋاقىتتان بەرمەن ورال قالاسىنىڭ نەگىزى 1613 جىلى قالانعان دەپ سانالدى. الايدا بۇل تۇجىرىم سول زامانعى كوپتەگەن دەرەكتەرگە قايشى كەلەدى. دەرەك كوزدەرى سول كەزدىڭ وزىندە بۇل جەردە ەل-جۇرتتىڭ قونىس ەتكەنىن كورسەتەدى. (دەرەكتە بۇل ارا العاش رەت 1580 جىلى اتالادى) سونداي-اق بارلىق ەڭبەكتە قالاشىقتىڭ ورنى الدەنەشە قايتارا اۋىسقانى ايتىلادى. كوپ دەرەكتىڭ ىشىنەن وسى - 1613 جىل جاي عانا تاڭداپ الىنا سالىنعان، ونى ايعاقتايتىن ەشقانداي دا نەگىز جوق» دەپ وي قورىتىپ، وعان ايقىن دالەل كەلتىرەدى. سونىمەن 1613 جىل قايدان شىققان دەسەك، ونى 1964 جىلدىڭ 30 ساۋىرىندەگى №284-ءشى: «باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ورال قالاسىنىڭ 350 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ» شىعارعان قاۋلىسىنا سۇيەنىپ جالاۋلاتىپ كەلەدى ەكەن. راسىمەندە بۇل رەسمي قۇجاتتىڭ ارتىندا ەشقانداي دا عىلىمي زەرتتەۋ، بەلگىلى ءبىر تاريحي دەرەك كوزى جوق، ويدان قۇراپ شىعارا سالعان سول كەزگى بيلىكتىڭ قۇيتىرقى ءبىر ايلاسى عانا. 1964 جىلى، ياعني كەشەگى قىزىل كەزەڭدە قولدا كۇش تۇرعاندا شىعارعان دا تاستاعان ءبىر قاۋلى. جانە ونى كىم شىعارعان دەيسىڭ عوي، سول، سونىڭ ءوزى - قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى مەن قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسى. سونىڭ ءوزى دەيتىنىمىز بۇل بيلىك 1991 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ورىس-كازاكتاردىڭ پاتشاعا قىزمەتىنىڭ 400 جىلدىعىن تويلاپ بەرمەكشى بولعان، ياعني ەجەلگى داعدىسىنان تايماي حالىقتىڭ باسىن قاتىرىپ، ايتەۋىر ءبىر دۇربەلەڭدى قولدان جاساپ، تاريحتى بۇرمالاۋعا شەبەر-اق. جارار، اراعا ۋاقىت سالىپ، شىندىق، ادىلدىككە بىرتىندەپ قول جەتكىزىپ جاتىرمىز. دەسەك تە كومپارتيا سالىپ كەتكەن سۇرلەۋ داڭعىلىمىزعا شىعارماي، ءالى دە كوپ تۇستا قيسىقاۋىزداردىڭ قارۋى بولىپ كەلەدى. «ورالدىڭ ىرگەسىن ءبىز قالادىق، ءبىزدىڭ اتا-بابامىز سالعان» دەيتىن كەشەگى كىرمەنىڭ بالاسى ءوز پىكىرىن تاڭىپ قويۋدان قاجىمايدى.

ولارعا قالا ىرگەسىنەن تابىلعان ورتا عاسىرعى جايىق قالاسى جاۋاپ ەمەس پە؟ باتىس قازاقستان وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇرات ناۋرىزعاليۇلى باستاعان عالىمدار سوڭعى ون جىلدا وسى ماسەلەمەن اينالىسىپ كەلەدى. قر ۇعا اكادەميگى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور كارل بايپاقوۆ: « بۇل اراداعى قالانىڭ ناقتى اتاۋى ءالى انىقتالماسا دا قولدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنىپ، ءبىز ونى شاكافني دەپ وتىرمىز. يتالياندىق جيھانگەزدەر جاساعان، 15-16 عاسىرداعى كارتالار ساقتالعان، سوندا جايىق بويعى شاھارلاردىڭ اتاۋلارى كورسەتىلگەن. وندا سارايشىق قالاسى دا بار، ول جەر حانداردى جەرلەگەن قورىم سانالادى. شاكافني اتاۋى ءبىزدى قايران قالدىرادى. اتىراۋ ماڭىندا لاياتي اتتى جانە ءبىر قالا بار، ول دا التىن وردا زاماعى، بىراق تۇركى تىلىنەن ونداي قالا اتاۋىن تاۋىپ، تۇسىنە المادىق. سول سياقتى بۇل قالانىڭ اتاۋىن بولاشاقتا انىقتاي جاتامىز. بۇل قالا جايىقتىڭ ساعاسىندا ورنالاسقان. جان-جاعىندا سۋ بوگەتتەرى بولعان. قالا تۇرعىندارى ساۋدا-ساتتىقپەن، قولونەرمەن اينالىسقان. كىرپىش سوعىلىپ، كۇيدىرىلگەن. ۇيلەر ءار تۇستا اۋقىمدى ورىنداردى الىپ جاتقان. ءىرى مونشانىڭ، حامامنىڭ بولۋى، مەشىتتىڭ ورنى ءبارى-ءبارى التىن وردا داۋىرىندە گۇلدەنگەن ادەمى قالانىڭ سيپاتىن بەرەدى. ارينە، بۇل شاكافني شاھارى التىن وردانىڭ وزگە قالالارى ساراي-باتۋ، ساراي-بەرەكلەرمەن سالىستىرعاندا شاعىن، نەبارى 8 گەكتار جەردى الىپ جاتىر. دەي تۇرعانمەن قالانىڭ اتى قالا.

بۇل كونە شاھاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قاشان توقتاتقانىن ازىرگە ءدال انىقتاعانىمىز جوق، 14 عاسىردا ءومىر سۇرگەنىن بىلەمىز، نەگىزى 100-150 جىلداي ءتۇتىن تۇتەتىپ، شاڭىراعىن كوتەرگەن دەپ بىلەمىز. بۇل ارادان توعىزىنشى، ودان دا ارعى عاسىرعى قاباتتاردى تاۋىپ جاتساق، وندا كوپ نارسە انىقتالادى. سول كەزدە بۇل قالانىڭ جاسى 200-300 جىلعا ارىگە كەتۋى مۇمكىن» دەگەن بولاتىن. وسى سياقتى رەسەي عا ەتنولوگيا جانە انتروپولگيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ەمما زيليۆينسكايا،  تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور (چەليابينسك، رەسەي) گەنادي زدانوۆيچ جانە وزگە دە اتاقتى عالىمدار بۇل جەردە ورتا عاسىرعى قالا مادەنيەتىنىڭ بولعانىنا ابدەن كوز جەتكىزدى جانە قازىرگى ورالدىڭ تاريحىن ءسوز ەتكەندە تابىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق جادىگەرلەرمەن ساناسۋ قاجەتتىگىن العا تارتتى. ايتىلعانداي، ارحەولوگيالىق ورتالىق ون جىل ىشىندە قازاق تاريحىن دۇرىستاپ تانىپ-بىلۋگە بەتبۇرىس جاسادى دەسەك، جالاڭ ماقتاعاندىق بولماس، سەبەبى تابىلىپ جاتقان جادىگەرلەر وتە قۇندى، ولاردىڭ دەنى: جايىق، جالپاقتال، سارىوزەن ەسكەرتكىشتەرى، «التىن ايەل» جەرلەنگەن تاقساي، سەگىزساي، قىرىق وبا، ىلەكشار، بۇلدىرتى سياقتى كەشەندەردەن الىنۋدا.  باسقاسىنا توقتالماي جايىق قالاشىعىنا زەر سالساق، سول ورتا عاسىرعى مادەنيەتتىڭ ءوز زامانىنىڭ جوعارى تەحنولوگياسىمەن دامىعانىن كورەمىز. قالا ۇيلەرى، كەسەنەلەرى قازىرگى كەزگىدەي كىرپىشتەرمەن قالانعان. جاتقان ەسەپ، ماتەماتيكالىق جۇيە. جەراستى پەشىمەن قىزدىرىلاتىن مونشا قۇرىلىسى تىپتەن كەرەمەت. سۋ جۇرەتىن جۇيەلەر ءبىر-بىرىنە جالعانعان ارنايى تۇتىكتەردەن تۇرادى. وسى سياقتى اس قالدىقتارىن توگەتىن ورىن، كىرپىش كۇيدىرەتىن پەش ت.ب. قۇمىرالار مەن وزگە دە ىدىستار سىنىعى، ولارداعى كوك-جاسىل بوياۋ رەڭى مەن «التىن وردا» تەڭگەلەرى كوز تارتادى. نەگىزى وسىنداي جادىگەرلەر ساقتالۋى مۇمكىن مۇسىلمان قابىرلەرى توناۋعا ءتۇسىپتى. قابىر كىرپىشتەرى بۇزىلىپ الىنعانى دا انىقتالعان. ونى توناۋشىلار وسى ولكەگە اياق باسقان قاراقشى كازاك جاساقتارى. ورالدىڭ كۋرەنەي اۋدانى قالاداعى «العاشقى قۇرىلىسى باستالعان تۇس» رەتىندە ايتىلىپ ءجۇر، ونى سالعان ورىس-كازاك كىرمەلەرى، مىنە، سول ارادا ەسكى شىركەۋ تۇر، سول شىركەۋدىڭ ىرگەتاسىنا تونالعان قابىرلەردىڭ تاستارى پايدالانىلىپتى. اراپشا جازۋى بار قۇلپىتاستاردىڭ دا سول ماڭايدان شىققانى ءبىر كەزدەرى ايتىلعان ەدى. اششى دا بولسا، بۇل تاريح. مۇنى جايىقتىڭ سۋىن بىرگە ءىشىپ وتىرعان «تامىرعا» قاراتىپ، جامان پيعىلمەن ايتىپ وتىرعانىمىز جوق. شىندىقتىڭ ءجۇزىن ءبىلۋ ءۇشىن عانا مۇنداي «ۇساق-تۇيەككە» دە ءمان بەردىك. تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن. ال اقيقاتىندا كازاك دەپ جۇرگەندەرىمىز ۇلت ەمەس، اسكەريلەنگەن قۇرىلىم عانا، جانە ول باستاپقىدا رەسەيدەن قاشىپ-پىسقان قاراقشىلار توبىرى بولسا، كەيىن كەلە ونىڭ قۇرامىنا ءار ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى ەنىپ، ءتۇر-ءتۇسى، تەگى دالالىقتارعا ەداۋىر جاقىندادى. جاقىنداعانى ەمەي نەمەنە، ءارى-بەرىدەن سوڭ باسقا-باسقا ولار بۇل دالاعا قاشقىن قاراقشى بولىپ ەنىپ، «كازاك» اتاندى، بۇل اتاۋ قازاق اتاۋى عوي، ءبىز امالسىز ورىسشادا «كازاح» بولدىق. ءسويتىپ اتىمىزدى دا ولجالادى. وسى جولى ورالعا كەلگەن تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى يرينا ەروفەەۆا دا:«كازاكپىن دەپ جۇرگەندەر وزدەرىنىڭ ارعى تەگىن بىلمەيدى، بۇلاردىڭ ءتۇپ-تۇقيانى مىرزالار عوي، مۇراعات سولاي دەيدى» دەپ قالدى. تاريحشىنىڭ «مىرزالار» دەگەنى كوشپەندىلەردى، ءوزىمىزدىڭ نوعاي-قازاقتى مەڭزەگەنى. ال كەرەك بولسا؟ قان ارالاستى، سۇيەك جاڭعىردى، ءبارى دە مۇمكىن نارسە. تازا ورىسپەن كازاك-ورىستى سىرت سيپاتىنان وڭاي اڭعارۋعا بولادى. كازاكتىڭ كوبىنىڭ شاشى مەن كوزى قوڭىر، قارا بولىپ كەلەتىنى جانە اتى-جوندەرى مەن قولدانىستاعى ءبىراز ءسوز تىركەستەرىنىڭ قازاقى قالىپقا جاقىندىعى اڭعارۋ قيىن ەمەس. بۇل جەردە ولاردى تازا كوشپەندىنىڭ ءبىر ۇلىسى دەپ جاتقانىمىز جوق، بىراق تەگىندە ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن قازاقتاي ۇلتتىڭ بەلگىلەرى بارىن ويعا تۇيگەنىمىز.

تاعى ءبىر جايت ەسكە تۇسەدى، بۇرىندارى كەمەدە اتجالماندار قاپتاپ كەتكەندە ماتروستار ولاردى ۇستاپ الىپ، توپىرلاتىپ ءبىر جەرگە قاماپ تاستايدى ەكەن. سودان ابدەن اشىققان اتجالماندار ءبىرىن-ءبىرى جەي باستايدى. ەڭ سوڭىندا ەشقايسىسىنا جەم بولماي، جەڭىمپاز بىرەۋى عانا قالادى ەكەن. ونى «كرىسالوۆ» اتايدى. جانە ونى كەمەگە بوس قويا بەرەدى. تەك قانا ءوز قانداستارىن جەپ دانىككەن كوزى قىزىل پالە كەمەنى كەمىرگىشتەردەن تازارتۋعا كىرىسىپ كەتەدى. ماتروستاردىڭ ەڭ سەنىمدى كومەكشىسى بولادى. مىنە، سول سياقتى عوي بۇل تاريح، ورىستىڭ پاتشاسى رەسەيدەن قاشقان قاراقشى توپتاردى ورتا ازيا ەلدەرىن، قازاق جەرىن، ءسىبىردى جاۋلاۋعا شەبەر پايدالاندى. اسىرەسە، قازاقتىڭ ۇلان-عايىر جەرىنە يە بولۋ ءۇشىن جاڭاعى ماتروستار ءادىسىن جۇزەگە اسىردى. اتى بىزگە ۇقساس، زاتى تاعى سايكەس، ات قۇلاعىندا ويناپ، قىلىش سەرمەپ، اتىس-شابىسقا قازاقتاي بەيىم مۇنداي اسكەري جاساق پاتشانىڭ يمپەريانى ۇلعايتۋداعى باستى كۇشىنە اينالدى. وعان قالاۋىنشا جەر بەردى، قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتتى. ات ءمىنىپ، ايدار قويعان كىرمە اق پاتشاعا ارقا سۇيەپ، قىر بالاسىنان جايىقتىڭ سۋىن دا، نۋىن دا، بالىعى مەن اڭ-قۇسىن، جەمىس-جيدەگىن، شۇرايلى قارا توپىراعىن دا قىزعانىپ، كۇنى كەشەگە شەيىن تاسىنىپ كەلدى. ورىس-كازاكتىڭ «ورال قالاسىن سالعان ءبىز جانە پاتشاعا ادال قىزمەتىمىزدىڭ 400 جىلدىعىن تويلايمىز» دەپ جەلىگىپ، دۇربەلەڭ جاساعانى دا سونىڭ سالدارى. قازىر شۇكىر، تاتۋلىعىمىز ارتقان، ءبىر-بىرىمىزگە قۇرمەتپەن قاراپ، وتكەندى بەتكە باسپاي، اسپاي-تاسپاي ءدام-تۇزىمىز جاراسىپ عۇمىر كەشۋدەمىز. قۇدايىم وسىدان ايىرماعاي. بۇگىن بىزدە «كورشىڭمەن تاتۋسىڭ با؟» دەيتىن قيامەتتىك ساۋالعا ەكى جاق بولىپ دايىن بارارمىز دەگەن ءۇمىت پەن سەنىم باسىم. وقىرمان تاريح، اقيقات ءۇشىن ايتىلعان ءبىرلى جارىم تومپاق ءسوزىمىزدى باسقاشا قابىلداماعاي دەپ جانە ءبىر قاتەرگە سالامىز دا نەگىزگى ويدى تياناقتاۋعا قام جاسايمىز.

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ استانا فيليالىنىڭ ديرەكتورى زەينوللا ساماشۇلى: «بۇعان دەيىن التىن وردا ءداۋىرى زەرتتەلمەدى، ءتىپتى «بۇلاردا قالا مادەنيەتى مۇلدە بولماعان، جابايى حالىق» دەگەن  يدەولوگيا ۇستەمدىك ەتتى، ەندى، مىنە، سونىڭ ءبارى جالعان ەكەندىگىن زاتتىق ايعاقتارمەن ناقتى دالەلدەۋ ۇستىندەمىز.ون ءۇشىنشى عاسىرداعى جوشى ۇلىسى كەزىندەگى مادەنيەتتىڭ جۇرناعى كوز الدىمىزدا سايراپ جاتىر. سوندىقتان بۇل اراعا 17 عاسىردا ورىستاردىڭ كەلۋىمەن العاشقى قالا پايدا بولعان دەگەن دەرەك نەگىزسىز، زەرتتەۋ جالعاسۋدا، ءارى قاراي وعىز، قىپشاق زامانىنا قاراي كەتۋىمىز عاجاپ ەمەس، سوندا ورال تاريحى تەرەڭدە جاتىر دەگەن ءسوز » دەپ وي قورىتتى.

بيىلعى جىلدىڭ اياعىنا قاراي گەرمانيانىڭ بوحۋم قالاسىندا حالىقارالىق كورمە وتەدى. سوعان قازاقستان تاريحىنىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە باتىس قازاقستان وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعى دايىنداعان: وسى وڭىردەن تابىلعان ساق، سارمات تايپالارى كەزەڭگى جادىگەرلەر مەن جايىق (شاكافني) قالاسى تۋرالى كورمە ەۋروپا جۇرتشىلىعى نازارىنا ۇسىنىلماقشى. بۇل عىلىمي اينالىمعا ەنە باستاعان ءبىزدىڭ اتا تاريحىمىزعا وسىعان شەيىن تاڭىلىپ كەلگەن قاساڭ كوزقاراستاردىڭ ءتىنىن سوگىپ، سەڭىن بۇزاتىن قۇبىلىس. بۇگىندە الماتى قالاسىنىڭ دا تاريحى مىڭجىلدىقتىڭ شاڭىن قاعىپ جاتىر، ونىڭ ىرگەسىنەن دە كونە شاھار ورنى تابىلدى. بۇل «قازاق دالاسىنا وركەنيەتتى ءبىز اكەلدىك» دەپ كەۋدەمسوقتىق كورسەتەر كەيبىر يمپەرياشىل كوزقاراستان ءالى ارىلا قويماعان ورىس عالىمدارى مەن سوعان سەنەتىندەرگە قارسى جاۋاپ، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتار، ۇرپاق تانىمىن، رۋحىن وسىرەر ۇلى ءىس.

الدا كونە جايىق قالاشىعىن اسپان استىنداعى كەشەندى مۋزەي قىلۋ مىندەتى تۇر. عالىمدار ورالدىڭ عۇمىر جاسىن ازىرگە ناقىتىلاماعانمەنەن ونىڭ 17 عاسىردان باستالمايتىنىن قۇزىرلى ورىنداردان باستاپ، بۇقاراعا دالەلدەدى. كىم بىلگەن، ورالدىڭ دا جاسى الماتىمەن شامالاس، ءتىپتى ودان دا ەگدە بولىپ قالۋى كادىك. كەيىنگى ءسوز تاريحشى عالىمداردا. قايتەمىز، كۇتەمىز. ۋاقىت بار. بىراق الداعى جىلى الگى داۋرىعۋشىلار «ءتورت ءجۇز جىل» دەپ تاعى شىقپاسىنا كىم كەپىل؟ قازىردىڭ وزىندە ىرگەمىزدەگى جايىق قالاشىعىن كورسە دە كورمەيتىندەر، سوڭعى عىلىمي جاڭالىقتاردى بىلسە دە بىلمەيتىندەر قيسىق اۋىزدارىن تۇزەۋگە ىقىلاس ءبىلدىرىپ وتىرعانى شامالى. سوندىقتان تەزىرەك قالامىزدىڭ تاريحى قاي كەزەڭنەن باستالاتىنى تۋرالى، ياعني ناقتى جىلى انىقتالىپ، جانە ول كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ، سەمىز سۇراققا دىراۋ جاۋاپ بەرىلسە، ءسوز سوڭىنا كوپ نۇكتە ەمەس، ءبىر عانا نۇكتە قويىلسا ەكەن. قازاقستاننىڭ باتىس قاقپاسى كونە ورالدىڭ ارعى-بەرگىسىن تۇگەندەپ، ايقىنداپ الۋ - ەلدىگىمىزدى كۇشەيتۋدىڭ ءبىر جولى.

ورال قالاسى

«Abai.kz»