باسى: دەن سياوپين جانە قىتايدىڭ ديپلوماتيالىق ستراتەگياسى

باسا بيلەۋگە قارسى تۇرۋ مەن الەمدىك بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ دەن ءسياوپيننىڭ №1 ديپلوماتيالىق باعىتى بولاتىن. ول: «باسا بيلەۋگە قارسى تۇرىپ، بەيبىتشىلىكتى قورعاۋدى تۋ ەتە وتىرىپ، بەيبىتشىلىكتى قورعاۋشى كۇشتەرمەن ءبىر مايداندا تۇرۋعا ءتيىسپىز. كىم باسا بيلەگىسى كەلسە، ءبىز سوعان قارسى تۇرامىز. كىم سوعىس ءورتىن تۇتاتسا، ءبىز سوعان قارسى تۇرامىز. ءبىز قىتايدىڭ بەيبىتشىلىك سۇيگىش كۇش ەكەندىگىن، سوعىستى تەجەيتىن كۇش ەكەندىگىن الەمگە ايگىلەۋگە ءتيىسپىز. ەلىمىزدىڭ مۇنداي وبرازدى قالىپتاستىرۋى ەرەكشە ماڭىزدى»، - دەپ اتاپ كورسەتتى. باسا بيلەۋگە قارسى تۇرۋ باسا بيلەۋشىلەرگە قىر كورسەتۋ ءۇشىن عانا ەمەس بولاتىن. ونداي بولعاندا، ول «ەرەكشە ماڭىزدى ساياسات» بولماس ەدى. بۇل جايلى دەن سياوپين بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ ءۇشىن قاجەت بولعاندا قارۋ قولدانۋعا دا دايىن ەكەندىگىن ەسكەرتتى. باسا بيلەۋگە قارسى تۇرىپ، بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ قىتاي ءۇشىن قانداي رەالدىق ماڭىزى بار؟

قىتايدىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىندە زورلىقتى كۇشكە قارسى تۇرىپ، ءالسىزدىڭ مۇددەسىن قورعاۋداي رۋحاني  قۇندىلىق بار. كۇشتىنىڭ السىزگە زورلىق كورسەتۋى «باسىنۋ»، «باسا بيلەۋ» دەپ اتالادى. مۇنداي ادامي-رۋحاني قاسيەت السىزدەردىڭ الاڭسىز ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاساۋعا باعىتتالعان. سول كەزدەگى حالىقارالىق قاتىناستا قىتاي، داۋ جوق، السىزدەردىڭ قاتارىنان تابىلدى. كوپتەگەن جاقتاردان ءوزىن كۇشتى سەزىنە المايدى. باتىستاعى دامىعان ەلدەرمەن، اسىرەسە، شەكتەن شىققان ءىرى ەلدەرمەن بەلدەسۋگە ءتىپتى دە قاۋقارسىز. سول سەبەپتى بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ - مەملەكەتتەردىڭ ۇلكەن-كىشى، كۇشتى-السىزدىگىنە قاراماي تۇگەلدەي تەڭدىك ءپرينتسيپىن ۇستانعاندا عانا مۇمكىن بولادى. ءالسىزدى كۇشتىگە تالاتپايتىن تەڭ قۇقىلى ءپرينتسيپى، داۋ جوق، قىتاي ءۇشىن پايدالى بولماق. ەڭ ماڭىزدىسى، سول كەزدە، ءتىپتى قازىر دە بولسىن، السىزدەردىڭ سانى كۇشتىلەردەن الدەقايدا كوپ. باسقالارعا قارۋ كەزەنىپ، باسىنا اڭگىرتاياق ويناتاتىن باسا بيلەۋشىلەردىڭ سانى ءتىپتى دە كوپ ەمەس. دەن ءسياوپيننىڭ ساياساتى بارلىق ەلدەرمەن بارىس-كەلىس جاساۋ. ول قۇدىرەتتى بولا ما، ءالسىز بولا ما، ۇلكەن بولا ما، كىشى بولا ما – ءبارىبىر. كەلگەندەرگە قىتايدىڭ ەسىگى ايقارا اشىق. بىراق ەگەر ول باسا بيلەۋشى بولسا، السىزدەرگە اڭگىرتاياق ويناتسا، ءتىپتى ول قىتايمەن ەشقانداي بايلانىسى بولماسا دا،  قىتاي مۇنداي ارەكەتتەردى ايىپتايدى، ادىلەت ءۇشىن كۇرەسەدى، قولدان كەلگەنشە كۇشتىلەرگە تەجەۋ سالادى. بۇل ساياسات ازداعان باسا بيلەۋشى ءىرى ەلدەردىڭ شامىنا ءتيۋى مۇمكىن. بىراق، الەمدەگى باسىم كوپشىلىك ەلدەرمەن ىنتىماق-بەرەكەدە بولۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەگەر كوپشىلىك قولداسا، پالەندەي قۇدىرەت-قارىمى جوق قىتايدىڭ ءوزى الىپ كۇشكە اينالۋى مۇمكىن. ال ءوزىنىڭ باسا بيلەۋ ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن قىتايمەن قىرعي قاباق بولعان ەلدەر دە قىتايعا تۇك ىستەي المايدى. «باسا بيلەۋگە قارسى تۇرۋ» دەپ اتالاتىن بۇل قۇرال كۇشتىنى تەجەپ، السىزبەن دوس بولۋعا جول اشادى. السىزدەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى قىتايدىڭ قاناتىنىڭ استىنا توپتاسا باستايدى. كۇشىتلەر دە ويىنا كەلگەنىن ىستەي المايدى. بۇل ساياساتتىڭ ەرەكشە ماڭىزى وسىندا جاتىر.

قىتاي السىزدەرمەن ءبىر مايدانعا تۇرىپ قانا قويماي، الەمنىڭ تورتتەن ءۇش بولىگىن الىپ جاتقان ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىمەن ىنتىماق-بەرەكەسىن كۇشەيتۋ ارقىلى بەيبىتشىلىككە ءزارۋ كۇشتەردى توپتاستىرا الادى. مىنە، سول ارقىلى قىتاي ديپلوماتياسىنىڭ كوكجيەگى كۇن وتكەن سايىن كەڭەيە تۇسەدى. الەمدە بەيبىتشىلىك سۇيگىش حالىقتار مەن مەملەكەتتەردىڭ كوپ بولۋى سوعىستان قىرۋار پايدا تاۋىپ وتىرعان ەلدەر دە اياعىن اڭدىپ باسىپ، كورىنىستە بولسا دا بەيبىتشىلىكتىڭ سويىلىن سوعادى. تۇپتەپ كەلگەندە بۇل ساياسات السىزدەردى بەيبىتشىلىك ءۇشىن ءبىر توبەنىڭ باسىنا جيناپ، باسا بيلەۋشىلەردى وقشاۋلاۋ ءۇشىن كەرەك. دەن سياوپين باسا بيلەۋگە قارسى تۇرۋ مەن بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋدى قاتار قويۋ ارقىلى باسا بيلەۋدىڭ الەمدىك بەيبىتشىلىككە قاتەر توندىرەتىندىگىن دالەلدەۋمەن بولدى. قىتايدىڭ بۇل جاقتاعى ناقتى ارەكەتتەرى ونىڭ باسا بيلەۋدى تەجەۋدەگى توزىمدىلىگىنە، مۇمكىندىلىگىنە، تولىمدىلىعىنا كۇشتىلەر مەن السىزدەردىڭ كوزىن قاتار جەتكىزدى.

دەن ءسياوپيندى ەڭ الاڭداتاتىن ماسەلە سوعىس ءورتى بولاتىن. ول الەمنىڭ قاي تۇكپىرىنەن تۇتانسا دا، الەمدىك گەوساياساتقا كەرى ىقپالىن تيگىزبەي قويمايتىن. سول سەبەپتى قىتايدىڭ باسا بيلەۋگە قارسى تۇرىپ، بەيبىتشىلىكتى جاقتاۋى تەك قانا ءوز قورعانىسى ءۇشىن ەمەس بولاتىن. بەيبىتشىلىك قىتايدىڭ وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسىنداعى بەيبىت حالىقارالىق ورتا عانا ەمەس، الەمدىك گەوساياساتتا دا ايرىقشا ماڭىزعا يە.

الەمنىڭ بارلىق ەلى قىتايدى ءالسىز ەلدەردىڭ قاتارىنا ساناي بەرمەيدى. ءتىپتى الەمدە «قىتاي قاۋپى» تۋرالى قاۋەسەت شۇرقان بوپ شاۋىپ ءجۇر. ول ءتىپتى قىتايمەن كورشى قازاقستاندىقتار ءۇشىن تۇسىڭنەن شوشىپ وياناتىن قۇبىجىققا اينالدى. مۇنداي قاۋەسەت ول كەزدە دە از بولمايتىن. قىتايدىڭ باسا بيلەۋگە قارسى تۇرىپ، بەيبىتشىلىكتى جان سالا دارىپتەۋى ونىڭ الەم حالىقتارى اراسىنداعى سۇيكىمسىز وبرازىن دا جاقسارتۋعا ءوز سەپتىگىن تيگىزدى. بىراق كۇدىك-كۇمان سول بەتى سەيىلگەن جوق. سەبەبى قىتاي الەمدەگى جەر كولەمى جاعىنان ءۇشىنشى ۇلكەن مەملەكەت. ال جان سانى ەڭ كوپ. ول كۇندەردىڭ كۇنىندە كۇشەيىپ، قۇدىرەتتى ەلگە اينالسا، سول السىزدەردى ءوزى باسىنۋى دا مۇمكىن عوي. كوپتەگەن شاعىن ەلدەر وسىنداي كوڭىل-كۇيمەن قىتايعا جاقىنداسۋعا ساقتىقپەن قارايتىن. ءتىپتى، ءبىر بارماعىن ىشىنە بۇگىپ، ساقتىقپەن جۇرەتىن. ولار ءبىر قىرىنان قىتايدىڭ باسا بيلەۋگە قارسى ساياساتىن قولداعانىمەن، كۇندەردىڭ كۇنىندە قىتايدىڭ تۇزاعىنا ءتۇسىپ قالام با دەپ الاڭدايتىن. بىراق دەن سياوپين قىتايدىڭ ماڭگى ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىنىڭ قاتارىندا قالاتىندىعىن، باسا بيلەۋ مەن بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ ساياساتىن جالعاستىرۋدى ايتۋدان جالىقپادى. ول ءتىرى كەزىندە وسى ساياساتتى تاباندى جۇرگىزدى. كەيىنگى ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ۇرپاق قىتاي بيلەۋشىلەرى دە اتالعان ساياساتقا تاباندى بولدى. بىراق، بۇگىنگى قىتاي تۋرالى ولاي كەسىپ ايتا المايسىڭ.

قىتايدىڭ ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىمەن ءبىر مايداندا تۇرۋ ساياساتى

دەن سياوپين ماو تسزەدۋڭنىڭ الەمدى ءۇش دۇنيەگە جىكتەۋ ستراتەگياسىن جوعارى باعالايتىن. ول الەمنىڭ بارلىق بەيبىتشىلىك سۇيگىش حالىقتارىمەن ىنتىماقتاسا وتىرىپ، الەمدىك گەوساياساتتاعى ساياسي كۇشتەردىڭ ارا قاتىناسىن رەتتەۋگە ايتارلىقتاي بەلسەندى ءرول اتقاردى. ونىڭ ساياساتى كەڭەس وداعىنىڭ باسا بيلەۋ ساياساتى ارقىلى قىتايدى وقشاۋلاۋ جوسپارىن بۇزىپ، قىتايدىڭ حالىقارالىق ورتاداعى ورنىن بەكەمدەپ، بەدەلىن ارتتىرۋدا تەڭدەسسىز ءرول ويناعانى شىندىق بولاتىن.

دەن سياوپين ءداۋىرى باستالىپ، قىتاي جاڭا تاريحي كەزەڭگە اياق باسقاندا قىتاي مەن الەم ەلدەرى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. بىراق دەن سياوپين قىتايدىڭ ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىنىڭ قاتارىندا قالاتىندىعىن ۇزدىكسىز دارىپتەۋمەن بولدى. ول ءبىر رەت ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىنەن كەلگەن دەلەگاتتاردى قابىلداعاندا اعىنان جارىلىپ: «قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ بەس تۇراقتى مۇشەسىنىڭ ءبىرى - قىتاي. قىتايدىڭ وسى مانداتى ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىنە ۋاكىلدىك ەتەدى. قىتايدىڭ ءوزى دە ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىنىڭ ءبىر مۇشەسى»، - دەگەن بولاتىن.

ادامداردىڭ ءبارى بىلەدى، ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرى تۇگەلگە جۋىق شاعىن، كەدەي، ءالسىز مەملەكەتتەر. قالاي قاراساڭ دا، قىتاي اتالعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا كوش ىلگەرى، الىپ مەملەكەت دەۋگە بولادى. ءتىپتى سول كەزدىڭ وزىندە بۇگىنگىدەي تۇمسىعىن كوتەرىپ، باسقا ەلدەرگە ايبات شەگۋىنە بولار ەدى. بىراق  دەن سياوپين بۇلاي ىستەۋگە استە جول بەرگەن جوق. مۇنداي اپەرباقان ساياسات قىتايدىڭ ءداستۇرلى اقىل-پاراساتىنا ساي ەمەس دەپ ءبىلدى. قىتاي ءوزىن السىزدەردىڭ قاتارىنا قويىپ، سولارمەن ءبىر مايداندا بولعاندا عانا ءوزىن شىنايى كۇشتى رەتىندە سەزىنە الادى. سەبەبى الەمدە  السىزدەردىڭ قاتارى كوپ. ولار بىرىكسە – الىپ كۇشكە اينالىپ، كۇشتىلەرمەن يىق تىرەسە الادى.

دەن ءسياوپيننىڭ ماو تسزەدۋڭنىڭ عالامشاردى ءۇش ءتۇرلى الەمگە جىكتەۋ ستراتەگياسىنا مۇراگەرلىك ەتىپ، قىتايدى ءۇشىنشى دۇنيەگە جاتقىزۋىنىڭ ەكى ءتۇرلى ەرەكشە ءمانى بار بولاتىن:

• ءبىرىنشى. ءوزىن ءۇشىنشى دۇنيەگە جاتقىزۋ ارقىلى الەمدەگى باسا بيلەۋ ساياساتىنان زورلىق كورگەن باسىم كوپشىلىك ءالسىز ەلدەرمەن ىنتىماقتاسۋ ارقىلى باسا بيلەۋ ساياساتىنا ورتاق قارسى تۇرۋعا بولادى. بۇل قىتايدىڭ عالامدىق ساياساتتاعى سالماعىن ارتتىرا تۇسەدى. قىتاي سول داۋىردە پالەندەي قۇدىرەتتى ەل بولماعاندىقتان، باسىم كوپشىلىكتى قۇرايتىن ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىمەن دوستاسۋ ارقىلى الەمدەگى ەڭ قۋاتتى ەلدەردى وزىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر ەتە الاتىن ەدى;
• ەكىنشى. ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىندەگى دامۋشى ەلدەرمەن ءوزارا سەلبەستىكتى كۇشەيتۋ ارقىلى دامىعان ەلدەردىڭ قىتايمەن قارىم-قاتىناسىن جاقسارتۋعا دا سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇدان بۇرىن ايتىپ وتكەنىمىزدەي، وڭتۇستىك ەلدەردىڭ ءوزارا سەلبەستىگى ارقىلى وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك اراسىندا ديالوگ ورناتۋعا بولادى. دامۋشى ەلدەردىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعى دامىعان ەلدەردى وزدەرىمەن سەلبەسۋگە يتەرمەلەيدى. مىسالعا، دامىعان ەلدەر عالامدىق دامۋ مەن بەيبىتشىلىكتىڭ قاجەتتىلىگى ءۇشىن دامۋشى ەلدەرگە كاپيتال جانە تەحنولوگيا جاقتان كومەك كورسەتىپ، ورتاق دامۋعا جول اشادى;

استە باس بولۋعا ۇمتىلماۋ – قىتاي ديپلوماتياسىنىڭ تۇپكىلىكتى ساياساتى بولۋعا ءتيىس

ءوزىن ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىنىڭ قاتارىنا جاتقىزۋدىڭ دا تۇرلىشە جولدارى بار. ءوزىڭدى دۇرىس ورىنعا قويا بىلسەڭ، قىتاي ءۇشىن پايداسى شاشا ەتەكتەن. ال دۇرىس ورىنعا قويا بىلمەسەڭ، ازاپ پەن توزاقتان ارىلمايسىڭ. بۇل دەن ءسياوپيننىڭ باستى ۇستانىمى ەدى.

اتالعان ماسەلەگە بايلانىستى دەن پارتيا ىشىندە مىناداي ەسكەرتۋ جاساعان بولاتىن: «ءۇشىنشى دۇنيەگە جاتاتىن كەيبىر ەلدەر قىتايدى وسى ەلدەردىڭ باس قالقاسى، اعاسى بولسا دەيدى. ءبىز ەشقاشان استە دە باس بولۋعا ۇمتىلماۋىمىز كەرەك. بۇل قىتاي ديپلوماتياسىنىڭ تۇپكىلىكتى ساياساتى بولۋعا ءتيىس».

باس بولۋدىڭ، اعا بولۋدىڭ  قانداي پايدا-زيانى بار؟ تاريحقا كوز جىبەرىپ، تالداۋ جاساپ كورەيىك. ءبىر كەزدەرى كەڭەس وداعى كۇللى سوتسياليستىك لاگەردىڭ باس قالقاسى، اعاسى بولدى ەمەس پە؟! كەڭەس وداعى وسىدان نە پايدا كوردى؟ شىنىندا، تۇك پايدا كورە العان جوق. سول كەزدەگى سوتسياليستىك لاگەردى ۇلكەن ءبىر وتباسى دەپ ەسەپتەسەك، سوتسياليستىك لاگەردىڭ ىشىندە دە اعايىن-باۋىردىڭ ءوزارا قىرقىسى ءبىر تولاستاعان جوق. قاي ەلدە دۇربەلەڭ بولسا، كەڭەس وداعى ارالاسىپ، رەتتەۋگە ءماجبۇر بولاتىن. ال سىرتقا قاراتا، ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋدى دا ءوز مىندەتىم دەپ سانايتىن. ناتيجەسىندە، ءوز حالقىنىڭ قان-تەرىن سۇلىكتەي سورۋ ارقىلى اسكەري جاقتان قۇدىرەتتى ەلگە اينالۋعا ۇمتىلدى. ال ەكونوميكالىق جاقتان سول ءالسىز كۇيدە قالا بەردى. سىرتقا دا جامان اتتى، ءوز حالقىنا دا سۇيكىمسىز بيلىككە اينالدى. ەڭ سوڭىندا، كۇيرەپ تىندى.

مادەنيەت توڭكەرىسى جىلدارى قىتاي دا قايىرشىنىڭ كۇيىن كەشىپ جاتقانىنا قاراماستان، كەڭەس وداعىنا ەلىكتەپ، ءوزىن ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىنىڭ قورمالى سانادى. ونى ايتىپ، دارىپتەپ قانا قويسا، ءبىر ءسارى عوي. قىتايدى الەمدىك توڭكەرىستىڭ بازاسى رەتىندە دارىپتەپ، ءوز حالقى اش-الاڭاش جۇرسە دە، ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىنە اسا جومارتتىقپەن كومەك كورسەتتى. ءتىپتى تۇتاس ادامزاتتى ازات ەتەمىز دەپ ۇرانداتاتىنىن قايتەرسىڭ. دەن سياوپين مۇنداي ساياساتتان تۇبىرىنەن باس تارتتى. قىتايدى ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىنىڭ قاتارىنا قويۋعا بولادى، بىراق ول ءۇشىن باسى ارتىق مىندەتتەمە الۋدىڭ قاجەتى جوق. ولار ءۇشىن اقيقاتتى ايتىپ، رۋحاني دەمەۋ بەرسەڭ، جەتىپ جاتىر. بىراق ولارعا باس قالقا، اعا بولامىن دەپ تىراشتانۋدىڭ كەرەگى جوق. ونىڭ زيانىنان باسقا پايداسى بولمايدى.

مۇنىڭ بىرنەشە ءتۇرلى سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، قىتاي - ەكونوميكا جاعىنان ءالسىز ەل.   ءوزىڭ ديۋاناسىڭ، كىمگە ءپىر بولاسىڭ دەگەندەي، ءوزىڭ جارىماي ءجۇرىپ، كىمگە پانا بولىپ جارىتاسىڭ؟ باس بولۋ دەگەن ءسوز - بىرەۋدىڭ موينىنداعى جۇكتى ءوز موينىڭا ءىلىپ الۋ دەگەن ءسوز. ول جۇك سەنىڭ بەلىڭدى جازدىرمايدى، ادىمىڭدى اشتىرمايدى. قىتاي ولسىز دا دامۋدا الەمدىك دەڭگەيدە كەنجەلەپ قالعان ەل. ءوز جىرتىعىن جاماپ السا دا، ۇلكەن ولجا. ال بىرەۋگە اعا بولادى ەكەنسىڭ – ءىنى-باۋىرلارعا قول ۇشىن بەرىپ، كومەكتەسىپ وتىرۋعا ءماجبۇرسىڭ. بەرمەسەڭ – ولار سىرت اينالادى. سول ءۇشىن ۇنەمى جاقسى اتانىپ وتىرۋ كەرەك. ال ءوزىڭ جارىماي تۇرىپ، باسقالارعا جاقسى اتتانۋدىڭ قاجەتى قانشا؟!

ءبىزدىڭ قازاقستاندا سىرتقى ەلدەرگە جاردەم بەرەتىن سونداي ءبىر كوميتەتتىڭ قۇرىلعاندىعىن قۇلاعىم شالعانى بار. ميللياردتاعان سىرتقى قارىز ارقالاعان ەلىمىز ءۇشىن ويلاناتىن شارۋا عوي دەپ ويلايسىڭ كەيدە. ءبىز دە كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىمىزگە بايلاپ، بوسقا تىراشتانىپ جۇرگەن جوقپىز با ءوزى؟!

دەن سياوپين: «قىتايدا ميللياردتان اسا حالىق تۇرادى، سولاردىڭ قارنىن توق، كويلەگىن كوك قىلساق تا ادامزاتقا قوسقان تەڭدەسسىز ۇلەس بولادى. ميللياردتاعان حالىقتىڭ مۇددەسىنەن بەزىپ، كەدەي جومارتتىق جاساۋ جاراسپايدى»، - دەپ ەسەپتەيتىن.

ەكىنشىدەن، ءبىر توپ اعايىنعا باس قالقا بولدىم دەگەن ءسوز – ءتۇبى تەسىك شەلەكپەن سۋ تاسىعانداي ەڭبەگىڭ ەش، تۇزىڭ سور بولارى داۋسىز. ءوز ەركىڭنەن، ءوز ىرىقتىلىعىڭنان ايىرىلاسىڭ. وندا سەن ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىمەن ءبىر كەمەگە شىعاسىڭ. شىعىپ قانا قويمايسىڭ، جانە كەمە كاپيتانى بولۋىڭ كەرەك. ولاردى مەجەلى جەرگە ەسەن-ساۋ جەتكىزۋدى مىندەتىڭە الاسىڭ. تەوريالىق تۇرعىدان العاندا، ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرى باي-قۋاتتى ەلدەرمەن، اسىرەسە، شەكتەن تىس ءىرى ەلدەرمەن جاۋلاسۋعا بەيىم. سەن ولاردىڭ باس قالقاسى بولعان سوڭ، ءوز ءىنى-باۋىرلارىڭدى قورعاۋ ءۇشىن اتالعان ەلدەرمەن سەن دە جاۋلاسۋعا مىندەتتىسىڭ. باي-قۋاتتى، دامىعان ەلدەرمەن جاۋ بولعان سوڭ، دەربەس، ءوز-وزىڭە قوجا بولىپ، ولارمەن دوستىق قارىم-قاتىناس، ءتىپتى، قاراپايىم ەكونوميكالىق ىستەستىك جاساۋ دا قيىنداي تۇسەدى. دەمەك، قىتاي ءوزىنىڭ قاعىلەز-ەپتىلىگىنەن، ىرىقتىلىعىنان ايىرىلادى. قىتايدىڭ ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىمەن ءسوز جۇزىندە ءبىر مايداندا بولۋى شەكتەن تىس ءىرى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستاعى ماڭىزدى ءبىر كوزىرى ەسەپتەلەدى. ەگەر سول ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىنە اعا بولىپ، ءوزىن قۇيعانعا باتىرسا، قىتاي وسى اش-ارىق، كەدەي ەلدەردىڭ قولىنداعى كوزىرگە اينالادى. مۇندايدا دامىعان ەلدەر قىتايمەن ىنتىماق-بەرەكەدە بولىپ، وعان كاپيتال مەن تەحنولوگيا بەرمەك تۇگىلى، قىتايدى بوساعاسىنان دا سىعالاتپايدى. مىنە بۇل دەن ءسياوپيننىڭ سىرتقى ساياساتتا شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەيتىن كەمەڭگەرلىگىنىڭ ءبىر قىرى بولاتىن.

قوعامدىق ءتۇزىم مەن يدەولوگيا سىرتقى قارىم-قاتىناسقا كەدەرگى بولماۋعا ءتيىس

دەن ءسياوپيننىڭ حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنداعى ديپلوماتيالىق يدەياسىن بەينەلەيتىن مىنا ءبىر اتاقتى ءسوزى بار: «مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستاعى ەڭ باستى ماسەلە – مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق مۇددەسى مەن قاجەتتىلىگى باستى نازارعا الىنۋعا ءتيىس. قوعامدىق ءتۇزىم مەن يدەولوگيالىق پارىققا ءمان بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى».

دەن سياوپين داۋىرىنەن بۇرىنعى 30 جىلدان استام ۋاقىتتاعى قىتاي ديپلوماتياسىنىڭ تابىسسىز بولۋى، ءتىپتى الەمدىك قاۋىمداستىقتان وقشاۋلانۋىنىڭ باستى سەبەبى كاپيتاليزم مەن ءسوتسياليزمنىڭ يدەولوگيالىق قۇندىلىقتارىن حالىقارالىق قاتىناسقا اكەلىپ تەلۋىندە جاتىر. مۇنداعى ۇعىم تىم قارابايىر بولاتىن. قوعامدىق ءتۇزىم مەن يدەولوگيا قاس پەن دوستى ايىرۋدىڭ ولشەمىنە اينالدى. بۇل ءوز ويىڭدى باسقالارعا زورلىقپەن تاڭۋمەن بىردەي ەدى. ءتىپتى، سوتسياليستىك ەلدەردىڭ كەيبىرى ءوز جاعدايلارىنا قاراي باسقا ءبىر جولدى تاڭداسا، ول دا قىتايعا ۇناي بەرمەيتىن. ۇناي بەرمەيدى دەگەنىمىز جۇمسارتىپ ايتىلعان ءسوز. ولاردان مۇلدە تەرىس اينالىپ، جاۋعىپ شىعا كەلەتىن. وسى ويدىڭ جەتەگىندە قىتاي اقش-پەن 20 جىلداي داۋلاستى. باتىستاعى دامىعان ەلدەرمەن مۇلدە ات ءىزىن سالىسپادى. ءتىپتى كەشە عانا قامقور اعاسى بولعان كەڭەس وداعىمەن دە بىتىسپەس جاۋ بولىپ شىقتى. ارينە، بۇل جەردە سول ەلدەردىڭ دە بەلگىلى كىناسى بولۋى مۇمكىن. بىراق، باستى كىنا قىتايدىڭ وزىندە بولاتىن. بىرەۋسىن يمپەرياليزم، بىرەۋسىن كاپيتاليزم، تاعى بىرەۋسىن ماركسيزم-لەنينيزمنەن بەزگەن تۇزەتىمپازدار دەپ جازعىرىپ، ءوزىن الدەقانداي بىرەۋ ساناپ، بۇكىل جاۋ كۇشتەردى ءتۇپ-تۇگەل جويىپ جىبەرەمىز دەپ ۇرانداتاتىن. ءوزىنىڭ جاۋلىق پيعىلىن جاسىرىپ-جاپپاي ايتىپ، ايبار شەگىپ وتىرعان قىزىل كوز بىرەۋمەن قاي ەل ىنتىماق-بەرەكەگە كەلىپ، ءبىر داستارحاننان ءدام تاتا قويۋشى ەدى؟! دەن سياوپين مۇندايدى ءبىر اۋىز سوزبەن، «ءوز وزىڭە ور قازۋ، ءوز قولىڭدى ءوزىڭ بايلاۋ» دەپ اتاعان بولاتىن. شىن مانىندە، مەملەكەت ارالىق قارىم-قاتىناستىڭ باستى كەدەرگىسى ادامداردىڭ وي-قيالى ەمەس، ونىڭ تۇپكى ءمانى مۇددەلى قاقتىعىستا جاتادى. ال وعان قوعامدىق ءتۇزىم مەن يدەولوگيالىق كەدەرگىلەر بارىپ قوسىلعاندا، جاعداي ودان بەتەر كۇردەلىلەنە تۇسەدى. كۇرمەۋى شەشىلمەس تۇيىنگە اينالادى. ەگەر تەك قانا مۇددەلى كەلىسپەۋشىلىكتەر بولسا، ونى داستارحان باسىندا، جايباراقات وتىرىپ تالقىلاپ، اقىلداسىپ، كەڭەسىپ، ەكى جاق تا قابىلدايتىنداي شەشۋ جولدارىن ىزدەۋگە بولادى. ال وعان قوعامدىق ءتۇزىم مەن يدەولوگيالىق پارىقتاردى ارالاستىرىپ جىبەرسەڭ، ەكى جاق ءبىر-بىرىمەن جاۋ بولىپ شىعا كەلۋى مۇمكىن. وندا جاۋمەن تەك قارۋدىڭ كۇشىمەن عانا سويلەسۋگە ءماجبۇر بولاسىڭ. ءبىر-بىرىنە جول بەرسە، وندا قارسى جاققا تىزە بۇككەن بولىپ شىعادى. سودان بارىپ بىتىسپەس جاۋلىق، قىرعيقاباق كۇندەر جالعاسا بەرەدى. ودان ەڭ باستى زارداپ شەگەتىن بيلەۋشىلەر ەمەس، قاراپايىم حالىق بولادى. قوعامدىق ءتۇزىم مەن يدەولوگيالىق پارىقتاردى مەملەكەت ارالىق قارىم-قاتىناسقا ارالاستىرۋدىڭ سوڭى باسقالاردى جاۋ دەپ جازعىرۋمەن بىرگە ءوزىڭدى دە وقشاۋلاي تۇسەسىڭ. وزىڭمەن بىردەي قوعامدىق تۇزىمدەگى ۇقساس قۇندىلىقتارمەن ءومىر سۇرەتىن ەلدەردى ىزدەسەڭ، وندا تەك ءوزىڭدى وقشاۋ، جالعىز قالدىم دەپ ەسەپتە. سەنىمەن ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ەل جەر شارىندا بولماۋى دا مۇمكىن، سول سەبەپتى قىتاي بۇكىل ادامزاتتى باۋىرىم دەپ، سىرتقى الەمگە ەسىگىن ايقارا اشۋى ءۇشىن اتالعان قۇندىلىقتاردان بويىن اۋلاق ۇستاعانى ماقۇل. دەن سياوپين سولاي ويلادى جانە سولاي ىستەدى. بۇكىل ادامزاتتى تۇگەلدەي باۋىرىم دەپ قاراعان سوڭ، قىتاي ديپلوماتياسى ءۇشىن بارىمەن دە ءتىل تابىسۋ ءداۋىرى باستالدى. ءۇشىنشى دۇنيە ەلدەرىمەن دە، دامىعان كاپيتاليستىك ەلدەرمەن دە، وڭتۇستىك كورەيامەن دە، سولتۇستىك كورەيامەن دە. سول باياعى «اق مىسىق، قارا مىسىق – تىشقان السا، جاقسى مىسىق» دەگەندەي، ايتەۋىر قىتايدىڭ دامۋىنا پايدالى بولسا، بارىمەن دە ءتىل تابىسىپ، دوستاسۋعا ۇمتىلۋ كەرەك. بارىمەن دە دوستاسۋ كەرەك بولعاننان كەيىن، ىبىلىسپەن دە ءتىل تابىسۋعا تۋرا كەلەدى. بۇرىنعى اتا جاۋ، قاس دۇشپان ساناپ كەلگەن ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس جاساۋدا، داۋ جوق، ەرەكشە پاراساتتىلىق كەرەك. بارىس-كەلىس بارىسىندا پايدالىسىن الاسىڭ، زياندىسىنان بەزەسىڭ دەگەندەي. مۇنداعى پرينتسيپ - بىرەۋدىڭ وتباسى، وشاق-قاسىنداعى تىرلىگىمەن قىتايدىڭ شارۋاسى جوق. سەن دە مەنىڭ وتباسىلىق تىرلىگىمە قول سۇقپاي-اق قوي. الىستان سىيلاسىپ، جاقىننان ارالاسىپ دەگەندەي، بەيبىت، قاتار تىرلىك كەشەيىك دەۋ بولاتىن. ديپلوماتياداعى مۇنداي يكەمدىلىك، داۋ جوق، ايرىقشا تابىستى بولدى.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى

Abai.kz