قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دەموگرافيالىق ماسەلەلەر وتە وتكىر تۇردى. سەبەبى كسرو قۇلاعان سوڭ توقىراۋ كەزەڭى باستالدى. جۇمىس جوق، قارجى تاپشى ۋاقىتتا كوپتەگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى ءوز تاريحي وتاندارىنا كوشۋ پروتسەسىن باستادى. ولاردىڭ ىشىندە ءبىر ميلليوننان استام نەمىس ۇلتى مەن بىرنەشە ميلليون ورىس ۇلتى بولاتىن. وسىلايشا قازاقستان حالقى ەكى جارىم ميلليون ادامعا ازايدى. كسرو قۇرامىنان شىققاندا 16 ملن بولعان حالىقتىڭ سانى 14 ملندى عانا قۇراعان ساتتەر بولدى.

قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىنىڭ تاڭىندا بىرقاتار ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە تاپ بولدى: نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ كەزىندەگى كۇردەلى ەكونوميكالىق جاعداي، حالىقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى، الەۋمەتتىك قورعاۋدىڭ كۇرت ناشارلاۋى ورىن الدى. بۇل رەتتە جۇيەلى دەموگرافيالىق ساياسات ايتارلىقتاي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋگە جانە ەل دامۋىنىڭ جاڭا دەڭگەيىنە شىعۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. سەبەبى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ بىرقاتار قيىندىقتارمەن تاپ كەلدى. سوندىقتان دا دەموگرافيالىق ساياساتتى وزگەرتۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. قازاقستان ول ماقساتتى ىسكە اسىرۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە اتاجۇرتقا قيىن-قىستاۋ ساتتە ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولعان قانداستاردى اكەلۋ قاجەتتىلىگىن العا تارتتى. وسىلايشا ۇلى كوش باستالدى. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزگە كوشىپ كەلگەن قانداستاردىڭ سانى ميلليوننان اسادى. بۇل ءوز ناتيجەسىن بەرگەن ساياسات بولدى. وسى ارقىلى تيتۋلدى ۇلتتىڭ سانى ارتتى، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى بىرقاتار دارەجەدە كوتەرىلە باستادى.

قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا دەموگرافيالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن، سونداي-اق وتباسىلاردى قولداۋدىڭ كەڭ تەتىكتەرى مەن تاسىلدەرىن قاراستىراتىن ينستيتۋتسيونالدىق ورتا مەن نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر جۇيەسى قالىپتاستى. ۇزاققا سوزىلعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق داعدارىس جانە ودان كەيىنگى رەفورمالارمەن سيپاتتالعان ءبىرىنشى كەزەڭدە (1991-1999 ج.ج.) حالىق سانى 1,3 ميلليون ادامعا قىسقاردى. بۇعان كوبىنە ەميگراتسيا پروتسەسى ىقپال ەتتى: سول جىلدارى ەلدەن 2,6 ميلليوننان استام ادام كوشىپ كەتتى، ال جالپى كوشى-قون سالدوسى -1,8 ميلليون ادامدى قۇرادى. سونىمەن بىرگە تۋ جانە ءولىم-ءجىتىم پروتسەستەرىندە قولايسىز ءۇردىس بايقالدى. تۋدىڭ 38,5%-عا تومەندەۋى ءولىم-ءجىتىمنىڭ 9,7%-عا وسۋىمەن قاتار حالىقتىڭ تابيعي ءوسىمىنىڭ ءۇش ەسە – 1991 جىلعى 218,8 مىڭنان 1999 جىلعى 72 مىڭ ادامعا دەيىن تومەندەۋىنە اكەلدى.

حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 3 جىلعا، ناقتىلاپ ايتساق 1990 ج. – 68,7 بولسا، 1999 65,7 بولدى، ال ەرلەر اراسىندا – 3,3 جىلعا، ايەلدەر اراسىندا – 2,2 جىلعا قىسقاردى. ايەلدەر مەن ەرلەر اراسىنداعى ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ الشاقتىعى 9,2 جاستان 10,3 جاسقا دەيىن ءوسىپ كەتتى. بۇل ەكونوميكا مەن جۇمىسقا قابىلەتتى جاندار ءۇشىن ءساتسىز بولاتىن.

1990 جىلداردىڭ سوڭىنداعى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك رەفورمالار قازاقستان ءومىرىنىڭ ايتارلىقتاي جاقسارۋىنا ىقپال ەتكەندىكتەن، دەموگرافيالىق جانە كوشى-قون ۇردىستەرى وزگەردى. حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ءوسۋى مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنداعى وڭ وزگەرىستەر تۋ كورسەتكىشى مەن حالىق سانىنىڭ وسۋىنە قولايلى اسەر ەتتى.

وسىلايشا، 2000 جىلدان 2013 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە حالىق سانىنىڭ تومەندەۋىنىڭ تەرىس تەندەنتسياسىنىڭ بىرتىندەپ جويىلۋى بايقالدى. حالىقتىڭ ءوسىمى 13,5% (نەمەسە 2 ملن. ادامنان استام) قۇرادى، حالىق سانى 16,9 ملن. ادام شەگىنە جاقىندادى. وسى كەزەڭنىڭ سوڭىندا تۋ كورسەتكىشى 1990 جىلعى دەڭگەيدەن اسىپ، 387 مىڭ ادامدى قۇرادى، ال ءولىم كورسەتكىشى 9%-عا تومەندەدى. وسى كەزەڭدە حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى 5,17 جاسقا ارتىپ، 70,62 جاستى قۇرادى.

كوشى-قون احۋالىندا دا ەلەۋلى وزگەرىستەر بولدى – كوشى-قوننىڭ وڭ سالدوسى العاش رەت 2004 جىلى تىركەلدى. بۇل ءۇردىس 2004-2011 جىلدار ارالىعىندا بايقالدى. تۇراقتى دەموگرافيالىق كورسەتكىشتەردى جانە ۇدايى ءوندىرىستىڭ قارقىندىلىعىن قولداۋ ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ ماڭىزدى باسىمدىعى بولىپ قالا بەرەدى جانە بۇگىنگى كۇنى ونىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى بار.

سونىمەن قاتار، قازاقستان مەملەكەتتەن بارعان سايىن ءتيىمدى شەشىمدەردى تالاپ ەتەتىن جاڭا دەموگرافيالىق مىندەتتەرگە تاپ بولىپ وتىر. سوڭعى 10 جىلدا حالىق قۇرىلىمىندا ەڭبەككە جارامدى جاستاعى حالىقتىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ازايۋى، ەڭبەككە قابىلەتتى جاستان ەگدە جانە اسىرەسە جاس حالىقتىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ ارتۋى بايقالادى. ياعني، ەل دەموگرافيالىق قارتايۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىندە تۇر.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ساراپشىلارى قازاقستانعا دايىنداعان الداعى بىرنەشە ونجىلدىقتاعى دەموگرافيالىق بولجامدار 65 جاستان اسقان حالىق سانىنىڭ ايتارلىقتاي وسەتىنىن كورسەتەدى. 2050 جىلعا قاراي «قالىپتى» بولجام بويىنشا ەگدە جاستاعى تۇرعىنداردىڭ سانى 2,2 ەسەگە ارتىپ، 14%-دى قۇرايدى. 2050 جىلعا قاراي بالالار سانىنىڭ ۇلەسى 29%-دان 2050 جىلى 23%-عا دەيىن تومەندەيدى دەپ كۇتىلۋدە. سوندىقتان قازىردەن باستاپ اتالمىش ماسەلەنى رەتتەۋ ساياساتى باستالدى.

وتكەن جىلى جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعىنىڭ ناتيجەسى بيىل جاريالانادى. قازىردىڭ وزىندە حالىقتىڭ سانى 19.2 ملن ەكەنى انىقتالدى، ەندى ناقتى ساندار ايتىلاتىن كۇن دە الىس ەمەس.

Abai.kz