كەڭەس وداعى ىدىراپ، تەمىر تور شەكاراسى سوگىلىپ، جابىق ەسىگى اشىلىسىمەن-اق، مونعولياعا اعىلعان الەم تۋريستەرى ارقىلى مونعوليادا سانى 400-گە جاقىن قازاق بۇركىتشىلەرىنىڭ سۋرەتى الەم عالامتورىنان تۇسپەيتىن ەڭ قىزىقتى تاقىرىپقا اينالدى.ءار ەل ونداعى قازاق قۇسبەگىلەرى جايلى دەرەكتى فيلم جاساپ، فوتو كىتاپ شىعارىپ مارە-سارە.تەمىردى قىزعان كەزدە سوق دەگەندەي، بايان-ولگەي ازاماتتارى كازبەك، مەدەۋحان، ەدىلحاندار 13 جىل بۇرىن مونعوليا قۇسبەگىلەرىنىڭ باسىن قوسىپ، «بۇركىت تويى» اتالعان جارىس ۇيىمداستىرىسىمەن-اق جىل سايىن قىزىعۋشىلىق ارتىپ، جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. الەم ەلدەرىنەن تۋريستەر ارنايى بارىپ كورۋ ءۇشىن ءبىر جىل بۇرىن تىلەك بىلدىرەتىن بولدى. بايان-ولگەيلىكتەر مۇنىمەن شەكتەلمەدى. بايان-ولگەيدەن تۋىپ شىققان تانىمال ساياساتكەر، ەلشى سايران قادىرۇلى بايان-ولگەيدەگى بۇركىتشىلەردى بۇركىتىمەن بىرگە 1600 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى مونعول استاناسى - ۇلانباتىرعا جەتكىزىپ، سونداعى قالا جۇرتشىلىعىنا قازاقتىڭ قۇسبەگىلىك ونەرىن پاش ەتسە،بۇل ءىستى تۋريزم كومپانيالارى ءىلىپ اكەتىپ جالعاسىن تابۋدا. سايران قادىرۇلى بايان-ولگەيلىك بۇركىتشىلەردى بۇركىتىمەن قوسا ساۋد ارابياسىنا اپارىپ، اراب شەيحتەرىنە قازاقتىڭ قۇسبەگىلىك ونەرىن كورسەتتى. فوتوگراف جاناربەك قۇسبەگىلەر فوتو البومىن دايىنداۋدا. ا.اتاي باستاعان ىسكەر اعالار ساداق جەبەسىن ىستەر ەلدەرگە بۇركىت تۇلەگەندەگى تۇسكەن قاۋىرسىنىن ساتىپ، بۇركىتشىلەردىڭ بۇركىتىنە ازىق الىپ بەرەر تيىن-تەبەنىنە سەپتىگىن تيگىزىپ ءجۇر. بايان-ولگەيدىڭ بيلىككە جاقىن ءار قاراكوزى ءوز شامالارىنشا قارجى جانە رۋحاني جاعىنان ايانباي قۇسبەگىلەرگە كومەكتەسىپ تە كەلەدى.

بايان-ولگەيدە 2012 جىلعى 5-6 قازاندا 13-ءشى رەت وتكىزگەن «بۇركىت تويىنا» ارنايى ات تەرلەتىپ كەلگەن قىتايدىڭ شىڭگىل اۋدانى شاعانعول اۋىلىناي  باستىعى ايدىن قاراقۇل جانە وسى اۋىلدىڭ بۇركىتشىلەر وداعىنىڭ باستىعى  قۇرىمبەك توقتاۋبايۇلىمەن جاساعان سۇحباتىمدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىن.

- ايدىنبەك، قىتايداعى قازاقتارعا العاش رەت سونداعى بۇركىتشىلەردىڭ باسىن قوسىپ ءبىر توي جاساپ جىبەردى دەپ ەستىپ جاتىرمىز. جاي-جاپسارىن ايتىپ وتسەڭىز، مۇنداي يگى باستاماعا نە مۇرىندىق بولدى؟

قىتايداعى قازاق تەلەارنا جۋرناليستەرى مونعولياداعى قازاقتار مەكەن ەتكەن بايان-ولگەيدەگى قازاقتىڭ قۇسبەگىلەرى جايلى تۇسىرگەن تۇسىرىلىمدەرىن ءبىزدىڭ جاققا نەشە قايتارا تەلەارنادا حابارىن تاراتتى جانە سىزدەر جاقتاعى وسى بۇركىت تويى ءدۇبىرىن دە ەستىپ جۇرەتىنمىن.

ماعان وسىلار اسەر ەتتى. جان-جاقتى ساراپتاي كەلە، ەشكىمدى شاقىرماي، تەك اۋىلىمىزداعى بۇركىتشىلەردىڭ باسىن قوسىپ، العاشقى ءىس-شارامىزدى 2011 جىلى قاراشادا وتكىزدىك. شاعىنداۋ جاساعان سەبەبىم - كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي قالا ما، قازاقتا «بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ» - دەگەن ەل سوگىسىنە قالمايىن دەگەن دە ساقتىق ءارى جاۋاپكەرشىلىك تە بار ەدى.

- سونداعى حالىق العاشقى ءىس-شاراڭىزدى قالاي قابىلدادى؟

ءبىر اۋىلدا عانا وتكەن وسى شارامىز بۇكىل قىتايداعى قازاققا اسەر ەتكەنى سونشا، مەن قايدا بارسام سول جەردىڭ قازاقتارى «مەنى نەگە شاقىرمادىڭ؟» - دەپ رەنجىگەندەر كوپ بولدى. «كەلەر جولى مەنى قالدىرما» - دەپ ەسكەرتكەندەرى دە كوپ. بۇعان قاراپ، قازاقتىڭ وسى ءبىر ونەرىن جانداندىرىپ ۇيىمداستىرىپ جىبەرۋ وتە كەرەك ەكەن دەپ ويلادىم.

- ەندى قىتايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرسىڭدار، بيلىكتەگىلەر قالاي قابىلدادى؟

شىڭگىل اۋدان اكىمى مارلان جاقسىحان وتە ۇلتجاندى ازامات. ول ءبىزدى قولداپ قولپاشتاپ، «بۇدان ءارى ۇلتتىق ونەردى كەمەلدەندىرىڭدەر، قولدارىڭنان كەلەتىننىڭ ءبارىن جاساڭدار، ءوز تاراپىمنان قانداي كومەك كەرەك ەكەنىن ايتىڭدار»، - دەپ اقتارىلدى. مىنە، سول مارلان اكىمنىڭ قولداپ قولپاشتاۋىنىڭ ارقاسىندا ءبىز ەش بوگەتسىز وسى بۇركىت تويلارىڭدى كەلىپ تاماشالاپ جاتىرمىز. بىلتىر دا كەلىپ كوزايىم بولىپ كەتكەن ەدىك.

- بىرنەشە جىل كەلىپ كورىپ ءجۇر ەكەنسىزدەر، قانداي اسەر الدىڭىز؟

مونعولياداعى قازاقتار بۇركىت تويىن جاساپ جۇرگەلى 13 جىل بولىپتى. ول از ەمەس. بايقادىم - شەت ەلدەردەن فوتواپپاراتىن قولىنا ۇستاپ العان تۋريستەر ارنايى كوپ كەلەدى ەكەن. سىزدەر ولاردى قىزىقتىرىپ اكەلىپ تاماشالاتىپ قويدىراتىن دارەجەگە جەتكىزۋ - ول ۇيىمداستىرۋدىڭ جاقسى جولعا قويىلعانىنىڭ دالەلى. ال قاتىسىپ جاتقان قۇسبەگىلەردىڭ ىشىندە جاستار دا، اعا بۋىن دا ءجۇر. ءتىپتى ۇلكەن اقساقالدار دا جاستاردان قالىسپاي ونەر كورسەتىپ جاتىر. ءار قۇسبەگىنىڭ  قانجىعاسىندا قاجەت جابدىقتارىنىڭ ءبارى بار. ءبارىنىڭ ۇستىندەگى قازاقتىڭ كونە پۇشپاق تىماعىنا ۇكى تاعىپ كيگەن ۇستىندە ءار ءتۇرلى ويۋلى شاپانى، كۇمىس بەلبەۋى، كەستەلى شالبارى، ساپتامالى ەتىگى، قولدا قامشىسى بار. كەرەمەت قازاقىلىق جاراسىم تاپقان. مۇنداعى ىسكەر قىز-كەلىنشەكتەر اركىم وزىنشە قازاقتىڭ كەستەلى قول ونەرىن پايدالانىپ قول كادە بۇيىمدارىمەن شاعىن ساۋداسىن قىزدىرىپ جاتىر. ونىڭ سىرتىندا قازاقتىڭ اق بوز ءۇيىن تىگىپ ءار ءتۇرلى تاعامدارىمەن داياشىلىق ىستەۋ مۇمكىندىكتەرىن دە جاقسى قاراستىرعان ەكەن. قازاقتىڭ ات ۇلتتىق ويىندارى  قىز قۋ،تەنگە الۋ،كوكپاردى دا وسى تويدا سايىستىرىپ، تويدىڭ داڭقىن اسىرىپ جاتىر.

- الدا قانداي ويىڭىز بار؟ قىتاي قازاعىنا وسىنداي تاماشا ءبىر توي جاساپ بەرە الاسىز با؟

بۇل جەرگە كەلىپ جاتقانىم دا - ءسىز ايتقان ويدىڭ جەتەگى عوي. سىزدەردەگى تويدى  زەرتتەپ كورىپ ۇيرەنىپ جاتىرمىن. ەندى اللا قالاسا، ءبىزدىڭ جاقتاعى قازاقتار اقىرىنداپ بۇل ءىس-شارانى جاسايتىن بولامىز. الەم قازاقتارى قازاقتىڭ قۇسبەگىلىك ونەرىن زاماناۋي ۇلگىدە دامىتۋىمىز كەرەك.

- بايان-ولگەيدەگى ۇلتجاندى اعالار وسى بۇركىت تويىن ەل كولەمىنەن اسىرىپ ءبىر جاعى ورتامىزعا قازاقى ءداستۇر-سالتتى ناسيحاتتاپ جاتىر. ال سىزدەردە وسىنداي شارادان نە بار ايتارلىقتاي؟

بىزدە اقىندار ايتىسىن جاقسى جولعا قويىلعان.وسى ايتىسىمىز باستالاردا ەڭ باسىندا شەرۋ جاسايمىز وندا سىزدەردەگىدەي قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن شەرۋ رەتىندە كورسەتەمىز. ەندى وسى بۇركىت تويىن ءبىر جولعا قويىپ الساق، ءالى دە دامىتىپ كەمەلدەندىرۋ بولادى دەپ  جوسپارلايمىن.

- جاقسى، راحمەت! مەنىڭ بلوگشى ەكەنىمدى باسىندا ايتتىم بۇل اڭگىمەنى  عالامتورعا جاريالايمىن قازاق ەلىنىڭ ازاماتتارى دا وقىسىن. قازاق ەلىنە نە ايتقىڭىز كەلەدى؟

ەندى دۇرىس تۇسىنىڭىزدەر، مىنانداي سالىستىرۋ ايتايىن.بۇل توي مونعولدا ەمەس، قازاقستاندا دا وتسە، تاماشا بولار ەدى. قازاق ەلى الەمدە شاشىراپ جۇرگەن قۇسبەگىلەردىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر تاماشا توي جاساسا، ءبىز بارىپ شات-شادىمانعا بولەنىپ جاتساق كەرەمەت ەدى. اتتەڭ ولاي بولماي ءجۇر عوي. قازاق ەلى قازاق رۋحىن كوتەرەر ءبىر ءىس جاساپ جاتسا، ءبىز سوعان قاراپ شاتتانامىز. قازاق ەلىنە قاراپ، قازاقىلىعىمىزدى جوندەيمىز. ءبىز الىستا جۇرسەك تە سىزدەردى ەش ويىمىزدان شىعارمايمىز. «مارتەبەلەرىڭىز بيىك بولسىن، قازاق ەلى!» دەگىم كەلەدى.

- ءسىزدىڭ تىلەكتى ءبىز دە تىلەيىك. قازاق ەلىندە دە مىقتى ۇلتجاندى ازاماتتار كوبەيىپ كەلەدى. مىسالى سىزدەردىڭ وي ارمان ماقساتتارىڭىزدى ەرلان قارين اتتى وتە ۇلتجاندى دوسىما جەتكىزەتىن بولامىن. سىزدەردى قولداپ قولپاشتاپ جۇرگەن وزدەرىڭىزدەگى مارلان اكىمگە بىزدەن سالەم جولداڭىزدار. قىتايداعى بارلىق قانداستارعا جالىندى سالەم جولدايمىن. ارقاشان اماندىقتارىڭىزدى تىلەيمىن.

سالەمەت بولسىن،ايتىپ بارام اماناتىڭىزدى.

راحمەت قايدا جۇرسەڭىز امان جۇرىڭىزدەر!

***

سونداي-اق ءبىز شاعانقول اۋلىنىڭ بۇركىتشىلەر ۇيىمىنىڭ باستىعى قۇرىمبەك توقتاۋبايۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك. قىتايداعى قازاقتار قۇسبەگىلىك ونەردى دامىتۋ ءۇشىن بەي رەسمي ۇيىم قۇرىپ، ازىرشە باستىعىنا تاعايىنداعان ەكەن. «الدا رەسمي تۇردە وداق ۇيىم قۇرىپ جۇمىس ىستەيمىز»، - دەيدى قۇرمانبەك توقتاۋبايۇلى.

- قۇرىمبەك اعا بىلتىر وتكىزگەن بۇركىتشىلەر تويىنا قانشا بۇركىتشى قاتىستى؟

ءوز اۋىلىمىزدان 14 بۇركىتشى قاتىستى. باسقالارىن شاقىرعان جوقپىز. بىراق وسى ءىس-شارامىز اۋدان كولەمىن قوپارا ەلەڭ ەتكىزدى.تالايعا وي سالدىق، كوپتىڭ ءۇمىتىن جاندىردىق-اۋ. ەندى وسى ءىس-شارامىزدى ۇلكەنىرەك قىلىپ ۇيىمداستىرۋدىڭ جولىن قاراستىرۋدامىز.

- نە كەدەرگى بار دەپ ويلايسىز؟

قىتاي زاڭى بويىنشا، ءاربىر قۇس - قىتاي بايلىعى. ولاردى قورعاۋ زاڭى بويىنشا قىتايداعى قازاق قۇسبەگىلەر بۇركىتىن زاڭسىز ۇستاپ وتىرعان بولادى. قازىر بىزدە باستى ماقسات - وسىنداعى قازاقتاردىڭ قولىنداعى بۇركىتىن زاڭداستىرۋىمىز كەرەك. سودان بارىپ ءبىز ولاردى ۇلكەن ءىس-شاراعا قورعالاماي شاقىرىپ وسىنداي ۇلكەن ءىس ۇيىمداستىرا الامىز.

- جالپى قىتايدا قانشا بۇركىتشىلەرى بار دەپ ويلايسىز؟

ەندى جوعارىدا ايتتىم عوي، ءبىز ولاردىڭ قولىنداعى بۇركىتتى زاڭداستىرعان سوڭ  بارىپ ناقتى سانى بەلگىلى بولادى. مەن ءومىر سۇرەتىن شىڭگىل اۋدانى بويىنشا 40-قا جۋىق قۇسبەگى بار دەپ جورامالدايمىن.

- قىتايداعى قازاق قۇسبەگىلەر اراسىندا اعا بۋىن كوپ پە جاس بۋىن كوپ پە؟ ولاردىڭ قۇسبەگىلىك ونەرگە دەگەن تانىمدىلىعى قالاي؟

اعا بۋىن دا، جاستار دا كوپ. بىراق جاستاردىڭ كوبى بۇركىتشىلىكتىڭ قىر-سىرى جايلى كەرەمەت ءبىلىپ وتىر دەپ ايتا المايمىن. قۇسبەگىلىك جايلى ءبىر-بىرىنەن ۇعىنۋ ءۇشىن وسىنداي ءىس-شارا قاجەت.

- بۇل جاقتان العان اسەرىڭىزدى ايتا كەتسەڭىز.

مۇندا قازاقىلىعىمىز جاقسى دامىعان. ءبارى جاراسىپ تۇر. ءتىپتى ۇيىمداستىرىپ جاتقان تورەشىلەر دە وزدەرى ۇلتتىق كيىم كيگەن. مۇندا تەك شىنايى قازاقيا،ماعان ۇنادى. ءبىزدىڭ دە ىزدەپ كەلگەن ماقساتىمىز وسى بۇركىتشىلەر تويىن قىتايداعى قانداستار ورتاسىندا جانداندىرساق دەپ اتسالىسىپ جاتىرمىز. ناتيجەسىن الدا كورەسىزدەر.

ىستەرىڭىزگە ساتتىلىك تىلەيمىن. قايدا جۇرسەڭىزدەر امان جۇرىڭىزدەر.

راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن - جاناربەك اقىبيۇلى، «كوكبورى» بلوگىنىڭ اۆتورى

«Abai.kz»

1 - cۋرەتتە - (وڭنان سولعا قاراي) قۇرىمبەك توقتابايۇلى، جاناربەك اقىبي، ايدىن قاراقۇل

2 -سۋرەتتە - ايدىن قاراقۇل

3 - قۇرىمبەك توقتابايۇلى