«تازا ءمىنسىز اسىل تاس سۋ تۇبىندە جاتادى،
تازا ءمىنسىز اسىل ءسوز وي تۇبىندە جاتادى.
سۋ تۇبىندە جاتقان تاس – جەل تولقىتسا شىعادى،
وي تۇبىندە جاتقان ءسوز – شەر تولقىتسا شىعادى». 
اسان قايعى.

ءداستۇرلى قوعامنىڭ قۇندىلىقتارى... ولاردى قايتسەك ايىرماقپىز؟ ولار مەن داستۇرسىزدىك اراسىنداعى پرينتسيپتىك وزگەشەلىك نەدە؟ ءداستۇرلى قوعامدى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ شارتتارى قايسى؟ تومەندە وسى ايتىلعان فيلوسوفيالىق-دۇنيەتانىمدىق  ساۋالداردىڭ جاۋابىن ىزدەستىرىپ كورمەكپىز.

«دۇنيەنى تانىپ-ءبىلۋدىڭ ەكى ءتۇرلى جولى بار، – دەيدى شاكارىم «ءۇش انىق» اتتى ەڭبەگىندە. – ءبىرىنشىسى، قۇداي بار، جان جوعالمايدى دەيتىن يدەاليستىك، ەكىنشىسى، قۇداي جوق، جان دا جوق، بارلىق تىرشىلىك يەلەرى وزدىگىنەن ءوسىپ-ءونىپ جاتىر دەيتىن ماتەرياليستىك كوزقاراس». قوعامدى ءداستۇرلى جانە ءداستۇرسىز دەۋىمىزدىڭ كىلتى وسى ارادا. كەز كەلگەن ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا توركىنىن وسى ەكى تانىمنان ىزدەڭىز. ءداستۇرلى قوعام رۋحانياتتى تورگە شىعارماق. جان قالاۋى ەسكەرىلىپ، تۇرمىستى سانا بيلەمەك. وسىمەنەن ەرەكشەلەنەدى. قاي ۇلتتىڭ بولماسىن عاسىرلار بويى  تىرنەكتەپ جيناقتاعان قۇندىلىقتارى تامىرىن وسى يدەاليستىك تانىمنان تارتادى.

مىسالعا قازاق حالقىنىڭ سالەم بەرۋ، ۇلكەندى سيلاۋ، ۋادەدە تۇرۋ، قۇدايدى تانۋ، انتتان قورقۋ، ارۋاقتى سيلاۋ، مەيىرىمدىلىك، قاناعات، راقىم سياقتى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ، ەڭ باستىسى، ومىردە تاستاي عىپ ۇستانۋ پارىز. ءداستۇرلى قوعامدى قۇرۋ، قالپىنا كەلتىرۋ دەگەن وسى. ءار ادام جۇرەگىمەن سەزەدى – جاراتۋشى يە بار جانە ول ماتەريا ەمەس ء(وزىنىڭ دە ماتەريا عانا ەمەس جان يەسى ەكەنىن بىلەدى). بىراق پەندە بولعاندىقتان قىم-قۋات تىرشىلىكتە وزىندە بار رۋحانيلىقتى كومىپ، ۇمىت قالدىرادى. ويتكەنى، الەۋمەتتىك ورتا مەن ۇستەم يدەولوگياعا باعىنىپ ءومىر ءسۇرۋ، ارينە، وڭاي.

ءداستۇرلى قوعامدى قۇرۋ ماسەلەسىنەن بۇرىن ءداستۇرسىز قوعامدى ءسوز ەتەيىك. ەگەر قوعامدا  قاناعاتسىزدىق، تۇتىنۋشىلىق، ماقتانشاقتىق، مال شاشپاق، سانقويلىق، كەربەزدىك، ەلىكتەۋشىلىك، مەنمەندىك، كورەالماۋشىلىق، ارسىزدىق سياقتى ادامشىلىققا جات ادەت-قىلىقتار – «يت مىنەزدەر» (اباي) قاۋلاپ تۇرسا، بۇل قوعام ءداستۇرسىز دەلىنەدى. بۇل يمانى ءالسىز، سانانى تۇرمىس بيلەگەن، ماتەريالدىق الەم جارقىلىنا تابىنعان قوعام. وسى ايتىلعان ءداستۇرسىز، ياعني جاساندى قوعامعا ۇلتتى ۇلت قىلۋ كەرەكسىز، تەك قانا توبىرلىق سانا سالتانات قۇرماق. قالىڭ بۇقارا تۇتاستاي تەرىس يدەولوگيا قۇربانىنا شالىنباق. فرانتسۋز ويشىلى پەر بۋاست (1765-1824): «بىلىمدىلىك پەن وتانسۇيگىشتىك ۇلتتى، ال ناداندىق پەن  وزىمشىلدىك توعىشار قالىڭ بۇقارانى جاسايدى» دەپ وسىنى ايتقان. ۇلت پەن توبىردىڭ اراسى جەرمەن كوكتەي الشاق. عالىمنىڭ سوزىنەن وسىنى دا اڭعارۋعا بولادى.

ءتان قۇمارى بيلەگەن زامان قاشان، قالاي پايدا بولدى؟ بۇل ساۋالدىڭ جاۋابى دايار – قۇداي جوق دەيتىن ءداستۇرسىز قوعامدى ورتا عاسىرلىق ەۋروپا رەنەسسانسى، دالدىسىندە، ونىڭ ماتەرياليستىك تانىمى دۇنيەگە اكەلدى. وعان امەريكا مەن ازيا ەلدەرىن وتارلاۋ جۇيەسى شىرماپ العانى ايقىن دالەل.

كولونيالدىق رەجيمنىڭ قوزعاۋشى كۇشى – ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم. ەڭ جامانى، الەمدى شىرماۋىقشا وراعان وتارشىلدىق ەجەلگى ادەت-عۇرىپ، سالت-سانانى تۇرالاتتى. ونىڭ ەزگىسىنەن حالىق «جاقسى مەنەن جاماندى ايىرا المايتىن» ءدۇبارا حالگە ۇرىندى. ءداستۇرلى قوعام شاڭىراعى شايقالىپ، وعان قوسا، كىسىلىك قاسيەتتەر كۇيرەدى. ابايدىڭ:

باي سەيىلدى،
ءبىر پەيىلدى
ەلدە جاقسى قالمادى.
...تانىمادىق،
جارىمادىق
جاقسىعا ءبىر ىرگەلى.
قولىنا الىپ،
پالە سالىپ
اڭدىعانى ءوز ەلى، –

دەپ قامىققانى سول. جان الەمى تاپتالعان، ەسكەرىلمەگەن جەردە، ەسكى سالت-سانانىڭ ورنىن جاساندى  «جاڭاسى» باسادى. «سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك» (1886) دەگەن ولەڭىندە اباي: «ءبىر ءسوز ءۇشىن جاۋ بولىپ، ءبىر كۇن  ۇشىن دوس بولىپ، ءجۇز قۇبىلعان سالت شىقتى» دەيدى.

قالىپتى تۇرمىس-تىرشىلىكتى ءجۇز  قۇبىلعان ءداستۇرسىز سالت-سانا جەڭىپ، بيلەپ كەتەتىنى نەسى؟ ابايعا تاعى ءبىر جۇگىنەيىك، ۇلى اقىن «جۇرەكتە قايرات بولماسا» (1898) ولەڭىندە بىلايشا ۇقتىرادى:

ءتان سۇيگەنىن بەرمەسە،
جان شىداماس جانى اشىپ.
بەرە بەرسەڭ بەر دەسە،
ءۇمىت ەتەر تالاسىپ.

ابايدىڭ بىلۋىنشە، مەيىرىمدىلىك، ادىلەتتىلىك، جىلىلىق پەن جاناشىرلىق – تەك قانا جۇرەكتىڭ (جاننىڭ) ءىسى. وزىمشىلدىك، قاتىگەزدىك، الداپ-ارباۋ، ساراڭدىق – ءتاننىڭ ءىسى. سوڭعىنىڭ «بەر، بەر، بەرە بەر» دەگەن دامەسى زور. سوندىقتان جان مەن ءتاننىڭ تالاسى تولاستاماق ەمەس. ادام ولە-ولگەنشە جۇرەگىندە «ماحاببات پەن عاداۋات مايدانى» جالعاسا بەرمەك. مىقتى ۇلتتىق يدەولوگيا جوق جەردە، وي-سانامىزدى وتكىنشى، ءداستۇرسىز قۇندىلىقتار وپ-وڭاي جاۋلاپ الماق.  جۇگەنسىز كەتكەن ماتەريالدىق پيعىلدىڭ رۋحانياتتى گۇلدەي سولدىرارى انىق. كۇردەلى تاقىرىپتى تەرەڭىرەك اشۋعا وسى ايتىلعان دۇنيەتانىمدىق-فيلوسوفيالىق پايىمدار جەتكىلىكتى سياقتى.

ەندى ماسەلەگە ومىرلىك، تاجىريبەلىك قىرىنان كەلەيىن. ءسوز ەتىلگەن ءداستۇرسىز قوعامنىڭ ناقتى مىسالى – كورشىمىز رەسەي فەدەراتسياسى. الەم تاريحىندا ۇلتتار اراسىندا جەر ءۇشىن سوعىس بارشىلىق. بىراق ۋكراينا مەن رف اراسىنداعى ەتنوسارالىق سوعىس جەر ءۇشىن عانا ەمەس، ەكى ءتۇرلى كوزقاراستىڭ، تۇپتەپ كەلگەندە، ەكى وركەنيەتتىڭ اراسىنداعى سوعىس بولىپ تابىلادى. قوستانايلىق اقىن اقىلبەك شاياحمەت «ۋكراين باۋىرىم» دەگەن ولەڭىندە ءوز قولداۋىن بىلايشا جەتكىزىپتى:

كوتەرگەن تاعدىردىڭ اۋىرىن
نە كۇيدە ۋكراين باۋىرىم؟!
ءتاستۇيىن بەكىنگەن شىعار-اۋ
پيعىلىن بىلگەن سوڭ جاۋىنىڭ.
تاپ بەرسە قالىڭ جاۋ ساۋىتتى،
توندىرسە زۇلماتتى قاۋىپتى.
جول جاۋىپ ۇلكەن دە، كىشى دە،
قۇر قولمەن توقتاتتى تانكتى.
اقىندار جازاتىن داستان قىپ،
بار ەلدىڭ تىلەگى – بوستاندىق!
ەركىندىك كەڭەيتسىن ءورىسىن،
قاسكويدەن كەلمەسىن قاستاندىق.

ءشۇباسىز، قاستاندىق پەن زۇلىمدىقتى اي استى الەم ءبىراۋىزدان ايىپتاپ وتىر. ويتكەنى، تاپ قازىر ۋكراينا ەركىندىك، بوستاندىق پەن دامۋ باعىتىن ءوزى تاڭداۋ ءۇشىن كۇرەسۋدە. ءوزىنىڭ شىنايى ازاتتىعىن قورعاۋدا. ال، رەسەي فەدەراتسياسى ءوزىنىڭ وكتەمدىگىن جۇرگىزۋشى اگرەسسور، كوزدەگەن ماقساتى – كەشەگى الىپ يمپەريانى قالپىنا كەلتىرۋ. ونىڭ حالقىنىڭ ساناسىن ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم ۋلاپ وتىرعانى قۇپيا ەمەس. ويتكەنى، اگرەسسيانى حالىقتىڭ 70-80 پايىزى قولداپ وتىر. «بۇل نەعىلعان ەل، ءوزى؟!» دەپ بۇكىل الەمنىڭ جاعاسىن ۇستاتقان ءجايت مىنە وسى. ءسوز جوق، رەسەي قالىپتى ەلدەرگە ەش ۇقسامايتىن وزبىرلىق ۇياسى، زۇلىمدىق يمپەرياسى. ايتا بەرسەك، بۇلاي سانالۋىنىڭ سەبەپتەرى كوپ.

ءبىزدىڭ قازاقستان حالقى شە؟ تاياۋدا جۇرگىزىلگەن ساۋالناما بارىسىندا (1100 ادام سۇرالعان) ءورىستىلدى رەسپوندەنتتەردىڭ 60 پايىزى، قازاقتىلدى رەسپوندەنتتەردىڭ 40 پايىزى «رەسەيدىكى ءجون، جاقتايمىز» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ال، كەرەك بولسا؟ اقتى قارا، قارانى اق دەپ شاتاسۋىمىزدىڭ سىرى نەدە؟ بۇل ۇلىدەرجاۆالىق يدەيانى كۇنى-ءتۇنى ناسيحاتتاعان اقپاراتتىق قۇرالداردىڭ «جەڭىسى» ەكەندىگى تالاسسىز. قازاقستان حالقى وسى اقپارات كەڭىستىگىنىڭ تۇتقىنى ەكەندىگى ايپاراداي انىقتالىپ وتىر. سەبەبى، ءاربىر يمپەريا، كەز كەلگەن اۆتوكراتيالىق-توتاريتارلىق بيلىك قوعامدىق سانانى قۇرىقتاۋعا، بۇقارانى قۇلدىق سانا-سەزىمدە ۇستاۋعا مۇددەلى. كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگيا ءالى دە سانامىزدا، بۇگىنگى زۇلىمدىقتى جاقتاۋشىلاردىڭ كوپتىگى وسىمەن دە ءوز تۇسىنىگىن تابادى.

ايتىلعان احۋالدان قانداي ساباقتار الۋعا ءتيىستىمىز؟ وسىعان ويىسايىق.

مەملەكەت دامۋىنىڭ ەكى عانا باعىتى بار: ءبىرى – دەموكراتيالىق، ەكىنشىسى – اۆتوريتارلىق. سوڭعىسى ۇلىدەرجاۆالىق ءشوۆينيزمدى تۋ ەتكەن، سونداي-اق،  وزىمشىل پەندەنىڭ شەكسىز بيلىككە يە بولۋى ارقىلى پايدا بولعان وليگارحتار مۇددەسىن قورعايتىن، الەۋمەتتىك بولىنىستەر شىڭىراۋ، سايلاۋ ءادىل وتپەيتىن مەملەكەتتەر. ولارعا كەرەگى – توبىرلىق سانا، «اقىلى جوق» (اباي) توعىشار بۇقارا (قازىرگى لەكسيكادا «زومبي» دەيدى). تەرىس باعىتتى تاڭداعان مەملەكەتتە ادام ءومىرى ارزان، زاتتار قىمبات بولادى. حالقى قايىرىمسىز ءارى رۋحاني سوقىر بولادى. دەموكراتيانى تاڭداعان ەلدەردە ءبارى باسقاشا. حالىقتىڭ پەيىلى اق، نيەتى ءتۇزۋ، قايىرىمدى، ياعني «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم» يدەياسىن مويىنداپ عۇمىر كەشەدى. مۇنداي «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» ء(ال-فارابي) ءبىرى بىرىنە قۇرمەتپەن قاراپ، سىيلاستىقتا ءسۇرىپ،  اقىر سوڭى، ءدىنى، ناسىلىنە قاراماستان ءبىر ۇلت بولىپ ۇيىسادى. دەموكراتيالىق مەملەكەت بولۋعا ۇمتىلۋدىڭ ماڭىزدىلىعى وسى ارادا.

سونىمەن، العاشقى ساباعىمىز – دەموكراتيا دەڭگەيى جوعارى بولۋى كەرەك. سوندا سىني ويلاي بىلەتىن، ءار ماسەلەگە وزىندىك كوزقاراسى بار، سىرتتان كەلىپ تۇسكەن اقپارات اعىنىنا («اناۋ دا، مىناۋ، ءۇيت، ءبۇيت دەگەن» دەيتىن) كۇمانمەن قاراۋعا قابىلەتتى ازاماتتار قالىپتاسادى. مىسالعا سولتۇستىك كورەيا ازاماتىندا وزىندىك ۇستانىم بولۋ مۇمكىندىگى جوق، ول تولىق ماعىناسىندا اۆتوريتارلىق، ميليتاريستىك مەملەكەتتىڭ تۇرعىنى. ەكىنشى مىسال، ۇلىبريتانيا ازاماتى. ونى وزىندىك پىكىرى جوق، كىم ايتسا، سوعان كونە سالاتىن جان رەتىندە كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. ۇلتتىق نامىسى بيىك، داستۇرىنە بەرىك بۇل ەلدە ءاربىر ازامات دەرلىك بىربەتكەي مىنەز يەسى. «توبىرلىق سانا» دەرتى جۇقپاعان حالىق ءۇشىن وزگە مەملەكەتتىڭ نەمەسە وداقتىڭ جەتەگىندە ءجۇرۋ ماسقارا ەسەپتى. سوندىقتان مىنە سان عاسىر بولدى، انگليا – الەمدەگى ەڭ وزىق ەلدىڭ ءبىرى. دەموكراتيا دەڭگەيى نەلىكتەن جوعارى بولۋ كەرەك دەگەنگە ايتپاعىم وسىلار.

كەلەسى ساباق – ۇلتتىق مۇددەنى تۋ ەتۋ، الدىعا شىعارۋ. ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى ء(تىل، سالت-سانا، ۇلتتىق تاربيە، مادەنيەت) ءتىرىلتۋ، زاڭعا باعىنىشتى ەلگە اينالۋ ماقساتى ۇلتتىق مۇددە دەلىنەدى.  «...قازاق جەرىندە عىلىمعا، سونىڭ ىشىندە تاۋەلسىز عىلىمعا، ۇلتتىق داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيا ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرىلۋى ءتيىس، – دەپ وسيەتتەيدى ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان. – ونىڭ دۇرىستىعىنا سامۋرايلىق داستۇرگە نەگىزدەلگەن جاپون ۇلتىنىڭ بار-جوعى 20 جىلدىڭ ىشىندە ءبىرتۇتاس يمپەرياعا اينالىپ شىعا كەلۋى دالەل بولسا كەرەك!».

سىني ويلايتىن ازاماتتارىنىڭ قاتارى سەلدىرگەن، ۇلتتىق مۇددەسىن ۇمىتقان ەلدىڭ بولاشاعى بار ما؟ بۇل جايىندا حالىق جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋين اعامىز بىلاي دەيدى: «قازاق ۇلتتىق سىپاتىنان ايىرىلسا، كوپ ۇزاماي قازاق اتىمەن اتاناتىن ەل دە جەر بەتىنەن كوشەدى. قالعان قاراپايىم جۇرت ءدال بۇگىنگىشە يتشىلەپ تاعى دا ءبىراز تىرشىلىك كەشەر». بۇل ءسوزدىڭ جانى بارىنا كۇمانىڭ قالمايدى. ويتكەنى، بۇگىنگى قازاق قاۋىمىنىڭ باسىم بولىگى انا ءتىلىن ۇمىتىپ، ءوزارا بوتەن تىلدە شۇلدىرلەسىپ ءجۇر. سوندىقتان قازاق مەملەكەتقۇرۋشى ۇلت ەكەندىگىنە ءمان بەرىلەتىن، سول ءۇشىن ۇلتتىق يدەولوگيانى قولعا الاتىن كەز جەتتى. ۋكراينا سوعىسىنان الاتىن ساباقتاردىڭ باستىسى دا وسى بولسا كەرەك.

نوعايلى ءداۋىرىنىڭ ءىرى وكىلى قازتۋعان جىراۋ نە دەيدى؟ ونىڭ ايتقانى:

كەيىنگى وسكەن جاس بالا،
اق بالتىرىن ءتۇرىنىپ،
باسارىنا ەرىنىپ،
كوكىرەگى كۇيىنىپ،
تەك تىرلىككە ءسۇيىنىپ،
ىقتيارسىز جۇگىرىپ،
اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ
ەتپەگەي ەدى جۇمىسىن!

ەسكىرمەگەن پايىم! كەيىنگى وسكىننىڭ جۇرەگى جاپون، اعىلشىندىكى سەكىلدى «ءوز ەلىم، ءوز جەرىم» دەپ سوعۋى كەرەك! بۇل – مەملەكەتتىك ماسەلە.

قورىتا ايتقاندا، قازاقستان – بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دەربەس، دەموكراتيا دەڭگەيى جوعارى، ازاماتتارى سىني ويلاۋعا قابىلەتتى، بيلىگى ۇلتتىق مۇددەنى كوزدەيتىن مەملەكەت بولۋعا ۇمتىلۋى قاجەت. سوندا عانا جاڭا قازاقستان قۇرۋ مۇمكىن بولادى. ايتپەسە جوق.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى

Abai.kz