«...تام گدە پوتەرپەل نەۋداچۋ بايازيد، دوبيلسيا ۋسپەحا تيمۋر»

يسپانسكي پاسول كلاۆيحو.

1399 جىلى يمپەريا ورتالىعى سامارقاند قالاسىندا ءامىر تەمىر قۇرىلتاي شاقىرىپ، ءوزىنىڭ ەندىگى ماقساتى، (…كۋرۋلتاي تيمۋرا وبياۆيل و دالنەيشەم پوحودە) ماملۇكتەر باسشىلىق جاساعان مىسىر مەن بايازيد سۇلتاننىڭ جەتەكشىلىگىندەگى وسمان ەلدەرىنە جورىقا شىعاتىندىعىن مالىمدەدى. ءسويتىپ، وسى جىلى ءوزىنىڭ ەڭ كوپ ۋاقىت جىبەرگەن جەتى جىلدىق جورىعىنا شىعادى. ارينە، الدىمەن مۇسىلمان الەمىندەگى ەڭ باي جانە ساۋدا-ساتتىق قۇرىلىمى ايتارلىقتاي دامىعان، سول كەزدەگى قۋاتتى مەملەكەت بولىپ سانالاتىن،  مىسىرعا باعىت الادى. بۇل كەزەڭدە كارى قۇرلىقتى شاڭعا بولەپ، كورولدىق مەملەكەتتەر ورنالاسقان ايماقتا، وسمان تۇرىكتەرىنىڭ سۇلتانى ءىلدىرىم بايازيد سوعىس جۇرگىزىپ جاتقان ۋاقىت بولاتىن. بىرىنەن كەيىن ءبىرى تالقاندالىپ، تاۋەلدىلىككە بەرىلىپ جاتقان ەۋروپا ەلدەرى، ۇرەيدەن تىزەلەرى قالتىراپ، مىنا پالەدەن قالايدا قۇتىلۋعا وزدەرىنە جول ىزدەپ، كومەك قاراستىرا باستاعان كەز ەدى. مىنە، وسى تۇستا ماۆەرانناحر بيلەۋشىسى ءامىر تەمىر ارمياسىنىڭ اينالاسىنداعى ازيالىق ەلدەردى تۇگەلىمەن وزىنە باعىندىرىپ، ەشكىمنەن جەڭىلمەي كەلە جاتقاندىعىن ەستىگەن، كارى قۇرلىق كورولدىكتەرى ونىمەن وداقتاس بولۋعا تالپىنا باستايدى.

دەگەنمەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن، ياعني بۇدان ءتورت جىل بۇرىن روجدەستۆو مەرەكەسى كەزىندە سەر دجەيمس دە حەللي  فرانتسۋز كورولىنە، سۋىق حابار جەتكىزەدى. ول بولسا، ءوز كەزەگىندە، حريستيان الەمىنىڭ پاپاسى مەن پرينتستەرى ۇيىمداستىرعان كرەس جورىعى دىتتەگەن جەرىنە جەتپەي،  دۋناي وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى بويىنداعى نيكوپول تۇبىندە وسمان تۇرىكتەرىنەن اياۋسىز جەڭىلىس تاۋىپ، فرانتسيا، بۋرگۋنديا، ۆەنگريا جانە باسقا دا كورولدىكتەردىڭ  رىتسارلارىنىڭ كوپشىلىگى قازا بولعاندىعىن جانە جىبەرگەن قالىڭ ارميانىڭ  تولىق تالقاندالعانىن ايتادى.

«...تۋركي زاحۆاتيلي اندرياپول (ەدرين) ي ۋتۆەرديلي تام سۆويۋ ەۆروپەيسكۋيۋ ستوليتسۋ. ۆ 1389 گودۋ وني ودولەلي ۆ بيتۆە پري كوسوۆە (سەربيا) ۋپورنوە سوپروتيۆلەنيە سەربوۆ ي درۋگيح سلاۆيانسكيح نارودوۆ، كوتورىە ستالي تۋرەتسكيمي ۆاسسالامي». «بايازيد، پروزۆاننىي ەلدەريم، مولنيەنوسنىي (نايزاعايداي جىلدام), ستال ۆلاستەلينوم مالوي ازي ي بولشەي چاستي بالكانسكوگو پولۋوستروۆا».

كەزىندە نەگىزىن گرەكتەر قۇرعان ەكى عاسىرلىق ۆيزانتيا يمپەرياسىنىڭ كۇنى ساناۋلى ەدى. وسمان تۇرىكتەرىنىڭ ۇزدىكسىز سوققىسىنان، ورتالىعى كونستانتينوپول بولىپ سانالاتىن يمپەريا مەن تۇتاس باتىس حريستيان الەمى ۇرەي قۇشاعىندا بولاتىن. بۇل كەزگە دەيىن كوشپەلى جالايىر كاۆالەرياسىنىڭ (اۆانگاردنىي) ارقاسىندا (شىنىندا دا سولاي), بولگار، سەرب، سلاۆەنيا، چەحيا، ەلدەرىمەن قوسا تۇرىك سۇلتانى بايازيد ۆەنگەر كورولدىگىنىڭ ءبىراز اۋماعىن جاۋلاپ العان سوڭ، وسى ۆەنگەر كورولى سيگيزمۋند بۇكىل حريستيان الەمىنە كۇش بىرىكتىرۋگە، بۇلارعا قارسى كرەس جورىعىن ۇيىمداستىرۋعا شاقىردى. ءتىپتى، تۇرىكتەردىڭ ەۋروپاداعى تابىستى جۇرگىزگەن شابۋىلدارىنىڭ اسەرىنەن، اعىلشىن مەن فرانتسۋزداردىڭ اراسىنداعى تالاي جىلدارعا سوزىلعان سوعىستىڭ ءوزى، ءبىراز ۋاقىتقا توقتاعان ەدى. «...ستولەتنيايا ۆوينا مەجدۋ انگليەي ي فرانتسيەي بىلا وتسروچەنا پەرەميريەم، نو موگلا ۆوزوبنوۆيتسيا ۆ ليۋبوي مومەنت».  دەگەنمەن، كارى قۇرلىقتى مەكەندەگەن حريستيان جانە كاتوليك ەلدەرى ءجۇز مىڭعا تامان اسكەر جيناپ، بۇل وسىعان دەيىنگى كرەس جورىعىنا جينالعان ارميانىڭ سانىنان الدە قايدا اسىپ  ءتۇستى. «... حريستيانە بىلي نا ستولكو ۋۆەرەنى ۆ سۆوەي سيلە، چتو پوحۆالياليس، چتو ەسلي بى ۋپالو نەبو، وني پوددەرجالي بى ەگو سۆويمي پيكامي». بىراق، سيگيزمۋند باسشىلىق جاساعان حريستياندار اسكەرى، دۋناي وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى كىشىگىرىم  نيكوپول قالاسىنىڭ تۇبىندە، سول ۋاقىتتاعى اسا ءىرى شايقاستاردىڭ بىرىنە  سانالاتىن بۇل مايداندا، تۇتاسىمەن قىرعىن تابادى. كۇيرەي جەڭىلگەن كارى قۇرلىق، ەندى وزدەرىن ساقتاپ قالاتىن، سۇيەنىش بولاتىن تىرەك ىزدەي باستادى. «...گوردىي پوبەدوي بايازيد ۋگروجال، چتو وساديت بۋدۋ، چتوبى پوكوريت پريلەگايۋششيە سترانى – گەرمانيۋ ي يتاليۋ، ي چتو ناكورميت وۆسوم سۆويۋ لوشاد نا التارە حراما سۆ.پەترا ۆ ريمە». مىنە، ءسويتىپ تۇرىك سۇلتانى ءوزىنىڭ ارمياسىنىڭ كۇش-قۋاتىنا سەنىپ، تۇتاس ەۋروپانى الداعى ۋاقىتتا تولىعىمەن جاۋلاپ الارىنا شىنىمەن دە ۇمىتتەنگەن ەدى. ەگەر نازار اۋدارىپ، وسى دەرەكتەرگە ناقتى قارايتىن  بولساق، وسمان تۇرىكتەرىنىڭ سول كەزەڭدەگى مۇمكىندىكتەرى ءبىزدىڭ التىن ورداعا قاراعاندا الدە قايدا ىقتيمال جانە شىنايى ەدى دەۋگە بولادى.

«...ەتوت تۋروك بىل پريزنان ۆ كاچەستۆە سۋلتانا ۆسەگو رۋما (ۆيزانتيسكايا يمپەريا) ۆراگوم تيمۋرا».

وسى ارادا ازداپ شەگىنىس جاساپ، مىنا جايتتى ايتا كەتەيىك.

وسى ۋاقىتقا دەيىن، ءامىر تەمىر ماملۇكتەر باسشىلىعىنداعى مۇسىلمان مىسىر مەملەكەتىن تالقانداپ، وزىنە قاراتىپ ۇلگەرگەن ەدى. ەندىگى كەزەك كىشى ازيا مەن كارى قۇرلىق ەلدەرىن اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاۋعا باعىت العان بايازيدپەن ەكى اراداعى شەشۋشى سوعىس بولاتىن. كوپتەگەن الەم جازۋشىلارى مەن عالىمدارى جازعانداي، كوشپەلى ەلدىڭ ۇلانى ءامىر تەمىردىڭ سوعىس جۇرگىزۋ ءتاسىلى، ۇيىمداستىرۋ شەبەرلىگى، وزىنەن بۇرىنعى شىڭعىس حاننىڭ ۇرىس جۇرگىزۋ ادىستەرىنەن  اۋمايتىن ەدى، -  دەيدى.

ەندى، سول عالىمداردىڭ ءبىرىنىڭ جازعان ورتا ازيالىق بارىس تۋرالى مالىمەتىن كەلتىرەيىك.

«تيمۋر روديلسيا 9 اپرەليا 1336 گ. ( تىشقان جىلى) بليز شاحريسيابزا. ون بىل سىنوم تاراگايا يز پلەمەني نايمانوۆ, ەگو رودا بارلاسوۆ. كوچەۆنيكي كوتورىە پريشلي ۆ ماۆەرانناحر س چاگاتايامي  (شاعاتايمەن).

س يۋنوشەسكيح لەت تيمۋر پوكازال سەبيا پريۆەرجەننىم ك تراديتسيام ستەپنىح كاچەۆنيكوۆ: «زناتنىە ليۋدي پودوبنوگو سورتا ۆسەگدا پرەدپوچيتالي ستەپي گورودۋ». ون بىل ودنيم يز تەح، كتو زنال دو تونكوستەي لوشاد ي موگ ودنيم ۆزگليادوم وتليچيت پو ۆنەشنيم وچەرتانيام حوروشۋيۋ پورودۋ وت پلوحوي. ون بىل حوروشيم ناەزدنيكوم ي پرەۆوسحودنىم سترەلكوم يز لۋكا.»، - دەپ جازادى ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە  حيلدا حۋكحەم.

كىشى ازيا مەن ەۋروپانىڭ بايازيدتەن جەڭىلگەن بيلەۋشىلەرى، قاشىپ كەلىپ، ءامىر تەمىردى كەلىپ پانالادى. «تيمۋر، حوروشو ينفورميروۆاننىي وب ەتيح دەلاح ي ۆدوحنوۆلەنىي سۆويمي نوۆىمي سويۋزنيكامي، ت.ە.پرەجنيمي پراۆيتەليامي مالوي ازي ي ەۆروپى، نە سيدەل سلوجا رۋكي». ەكى جاقتا مايدانعا شىعىپ، سوعىسپاي، بىتىمگە كەلمەيتىندەي جاعدايعا تىرەلدى. دەگەنمەن، تەمىرلان سوعىستى باستاماي تۇرىپ، الدىمەن بايازيدپەن حات الماسۋ ارقىلى، ءوزىنىڭ وعان قوياتىن تالاپ-تىلەگىن ءبىراز ۋاقىت جەتكىزىپ تۇردى. ونى ءامىردىڭ رەزيدەنتسياسىندا ءبىراز ۋاقىت بولعان ەلشى كلاۆيحو بىلاي دەپ جازادى: «مەجدۋ كيپچاكوم ء(امىر تەمىردى ايتادى) ي تۋركوم (بايازيد) پرويزوشلا وجيۆلەننايا پەرەپيسكا. تيمۋر پوترەبوۆال وستانوۆيت اگرەسسيۆنىە دەيستۆيا. ون پرەدۋپرەديل، چتو نە ناكازال ەگو دو سيح پور ليش پوتومۋ، چتو بايازيد ۆەل ۆوينۋ پروتيۆ نەۆەرنىح ( ەۋروپالىق حريستياندار) ي بويالسيا، چتو كونفليكت مەجدۋ نيمي ۆىزوۆەت رادوست ۋ نەۆەرنىح ي وگورچەنيە ۋ مۋسۋلمان. نو ون پرەدۋپرەديل بايازيدا نە زانوسيت سۆويۋ چەستوليۋبيۆۋيۋ رۋكۋ زا پرەدەلى سۆوەي دەرجاۆى. ون بىل ليش مۋراۆەم ي نە سلەدۋەت ەمۋ پىتاتسيا ۆوەۆات سو سلونوم، پيسال ەمۋ تيمۋر. مەلكي كنيازەك پودوبنو بايازيدۋ نە دولجەن سكرەششيۆات سابلي  س پولكوۆودتسەم، ي ەگو گنەۆ نە پرينەسەت ەمۋ نيچەگو حوروشەگو، تاك كاك كاجدىي زناەت، چتو تۋروك نە يمەەت رازۋما». بىراق، وعان كونبەگەن تۇرىك سۇلتانى، ءوزىنىڭ امىرگە ارنالعان حاتىندا بىلاي دەپ جازدى: «و كروۆوجادنىي پەس، يمەنۋەمىي تيمۋروم…»، ناچال سۆوي وتۆەت بايازيد ي پوسمەل پرودولجيت ەگو, - دەيدى كلاۆيحو. وسى ۋاقىت ارالىعىندا، باتىس ەلدەرى ءارتۇرلى جولدار ارقىلى، ءامىر تەمىرمەن قاتىناس ورناتىپ جانە ونىمەن جاقىنداسۋدى تەزدەتىپ قالپىنا كەلتىرە باستادى.

1402 جىلى (جىلقى جىلى) ماۋسىم ايىنىڭ اياعىندا، انكارا قالاسىنىڭ تۇبىندە، شىبىققابات جازىعىندا سول داۋىردەگى اسا ءىرى سوعىس باستالدى. كەزىندە، وسى اتى اتالعان ايگىلى جازىقتىقتا، كونە ريم يمپەرياسىنىڭ گەنەرالى پومپەيدىڭ وزىنە قارسى شىققان ميتريداتتىڭ ارمياسىن تالقانداعان بولاتىن. مىنە، وسى ارادا تاعىدا داقپىرتى تالاي زامانعا كەتەتىن ۇلى شايقاستىڭ ءبىرى ورىن الدى. بۇل ەندى ورتا ازيالىق سايىپ قىران مەن وسماندىق تۇرىك ءبايازيدتىڭ اراسىنداعى قان-قاساپ قاقتىعىس ەدى.

كەزىندە تۇرىكتىڭ جاياۋ اسكەرلەرى (يانىچارلارى) سوعىس اشقان ەلدەرگە شاما­سى كەلمەي، قايسىبىر كەزدەردە جەڭىلىپ قالا بەرگەن سوڭ، تۇرىك سۇلتاندارى ورتا ازيالىق كوشپەلى جالايىر قىپشاقتار­دىڭ تايپا باسشىلا­رى­نا ەلشىلەرىن جىبەرىپ، مۇمكىن بولعانشا ولارعا التىن مەن كۇمىستى اياماي توگىپ، اتتى اسكەرلەرىن جالعا العان بولا­تىن. ءسويتىپ بارىپ، وسى جالدامالى قالىڭ اتتى اسكەرلەر وسمان تۇرىكتەرىنە ەۋروپا ەلدەرىمەن سوعىستا ولاردى كۇيرەتە جەڭىپ، جول اشىپ بەردى. جانە بۇل قىپشاقتىڭ اتتى ساربازدارىنىڭ كۇشىمەن تۇرىكتەر  ەۋروپا­نىڭ،  سونداي-اق، اينالاسىنداعى ازيانىڭ ءبىراز ەلىن باسىپ الىپ، وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. بايازيد پەن ءامىر تە­مىر ارمياسى انكارا تۇبىندە سوعىسۋعا قارسى تۇرعان كەزدە جاڭا­عى جالايىرلار ءوز قانداستارىنا قول كوتەرۋگە ءداتى جەتپەي، تەمىرلان جاعىنا شىعىپ كەتتى. ونى يسپاندىق ەلشى كلاۆيحو بىلاي دەپ جازادى:

«كوگدا وني سبليزي­لي­س درۋگ س درۋگوم دليا بيتۆى، پەرۆوە نەسچاستە، كوتوروە وبرۋ­شيلوس نا بايازيدا، بىلو تو، چتو كوچەۆوە پلە­ميا جالايىرى, ۆسە پوگولوۆنو پرەدالي ەگو، ا تاك كاك وني سوس­تاۆليالي گلاۆنۋيۋ چاست ەگو ۆويسك، تو ەگو ارميا بىلا سيلنو وسلا­ب­لەنا».

امالى قالماعان بايازيد قو­لى­نا قىلىشى مەن بالتاسىن الىپ، سو­عىس­قا ءوزى ارالاستى. «بايازيد پرويزۆەل ۋجاسنۋيۋ اتاكۋ س سابلەي ۆ رۋكە ي بوەۆىم توپوروم، ي پرودولجال سراجاتسيا دو ناستۋپلەنيا نوچي».

بىراق، ءامىر تەمىردىڭ جەڭىمپاز ارمياسى قوي­سىن با، بىرنەشە ساعاتتىڭ ءىشىن­دە تۇرىك يانىچارلارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى.

«يسترەبيتەل حريستيانسكوگو زاپادا بىل رازگروملەن ورلوم بارلاسوۆ» (حيلدا حۋكحەم).

وسىلايشا، ساقىپ قىران ء(امىر تەمىردى ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس دوستارى وسىلاي اتاعان) وسمان يمپەرياسىنىڭ نايزاعايداي جىلدام سۇلتانى ءبايازيدتى جانە ونىڭ كارى قۇرلىقتى ۇرەيدە ۇستاعان جاۋجۇرەك، قالىڭ اسكەرىن تالقانداپ، ازيا كەڭىستىگىندە وزىنە قارسى كەلەتىن ەشكىمدى قالدىرمادى. «ودنيم سيلنىم ۋداروم تيمۋر رازگروميل وسمانسكوگو تۋركا ي پوستاۆيل نا كولەني مامليۋكسكوگو سۋلتانا ەگيپتا ي حانا زولوتوي وردى توكتامىسا»، - دەيدى كلاۆيحو.

«ۆيزانتيسكي يمپەراتور مانۋەل پالەولوگ، ۆىزۆاننىي تيمۋروم، پوسپەشيل وبراتنو س زاپادا نا سۆوي ترون ۆ كونستانتينوپولە (قازىرگى ستامبۋل قالاسى ). ۆيزانتيسكايا ستوليتسا ي حريستيانسكايا ەۆروپا بىلي سپاسەنى وت تۋروك نا پولستولەتيا».

ءسويتىپ، ۇلى ءامىر تەمىردىڭ ارقاسىندا بۇكىل ەۋروپا قۇرلىعىن مەكەندەگەن ۇلتتار مەن ۇلىستار، جارتى عاسىرعا ەركىن دەمالۋعا جانە تاۋەلسىز ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك الدى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz