ءبىر كەزدە قازاقتىڭ ناعىز زيالىلارى، ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعالارى، الاش ارىستارى شەتەلدەردە قازاقتىڭ ۇلعاۋسار ءبىر بولىگى جاتقانىن ءاردايىم ەستەرىنەن شىعارماعان جانە ولار ءۇشىن قولدارىنان كەلگەنشە ارەكەت ەتكەن. ولاردى كورە قالعان كەيىنگى بۋىن اعالار دا كۇنى كەشە تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن  سىرتتا قازاق بارىن ەل تىزگىنىن ۇستاعان ازاماتتاردىڭ ەسىنە سالىپ وتىردى.

ەگەر تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا سىرتتاعى اعايىننىڭ ەلگە ورالۋىنا بايلانىستى قاندايدا ءبىر مەملەكەتتىك ساياسات جولعا قويىلسا، بۇل سولاردىڭ ەرىك-جىگەرىنىڭ ارقاسى دەر ەدىم. قازىر ولاردىڭ كوبىنىڭ كوزى كەتتى، قالعاندارى قارتايىپ قالدى. قازاقستاننىڭ بيلىك باسىنا ەندى جاڭا بۋىن جاس ازاماتتار كەلىپ جاتىر. جاڭا قازاقستان جاڭا ۇرپاقپەن جاڭارۋدا.

وسى جاڭا بۋىن، بارىنەن بۇرىن قازىرگى ءتۇرلى سىن-قاتەرلەرگە توتەپ بەرەتىن، ەلىمىزدى ناعىز تاۋەلسىزدىككە باستايتىن الەۋەتتى توپ بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىز. سول سياقتى، ولار العى بۋىن اعالار سەكىلدى سىرتتاعى قازاقتى دا ۇمىتپاسا ەكەن دەيمىز. وكىنىشكە وراي، وسى سوڭعى بۋىننىڭ اراسىنان قانداستار ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوتەرەتىن ازاماتتار كەزدەسپەي تۇر. مەن ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ الاش يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ جۇرگەنىن، وزدەرىن الاش ارىستارىنىڭ ءىزباسارى قاتارىنا قويعىسى كەلەتىندەرىن جاقسى بىلەمىن. ولاردىڭ الدى پارلامەنتكە، ۇكىمەتكە، ءتىپتى، پرەزيدەنتتىڭ ماڭىنا دەيىن باردى. ءبىرازى سالالىق باسشىلىق قىزمەتتەردە وتىر. باس قوسىپ، پىكىرلەسىپ، ارەكەت ەتسە قازاق حالقى ءۇشىن ءبىراز ماسەلەلەردى ەڭسەرىپ تاستايتىن دەر شاقتارى. بىراق ولار شەتتەرىنەن قىزدان زيات، ساق، ءسوز-ارەكەتتەرى مايدان قىلشىق سۋىرعانداي. قاشان دا ءوز ويلارىن ىركىپ قالۋعا ادەتتەنگەن. ەلدىڭ ۇل-قىزدارى وتانىن قورعاۋ ءۇشىن كۇنى-ءتۇنى اس ىشپەي، بەل شەشپەي، سىز وكوپ پەن يەن دالادا قۋ تولاعاي باستانىپ، ءجايى كەلسە قۇرباندىقتار بەرىپ جاتقاندا ءبىزدىڭ ازدى –كوپتى اتقارعان ىستەرىمىز نەگە تۇرار ءتايىرى. الاششىلدىق تەك الاش ارىستارى، ولاردىڭ جولى، مۇراتى، بولمىسى تۋرالى ايتىپ تامسانۋ عانا ەمەس، ولاردىڭ كۇرەسكەرلىك ءداستىرىن جالعاستىرۋ، ۇلت مۇراتىن تۋ ەتۋ. الاش قايراتكەرلەرى ۇستانعان ۇلت مۇراتى – اتا-بابا جولىمەن بار قازاقتىڭ باسىن قوسۋ، جاپونيا سەكىلدى ونەركاسىپتەنگەن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ەمەس پە ەدى! سول ءۇشىن احمەت بايتۇرسىنۇلى سوناۋ 1918 جىلى كوكتەمدە شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ اراسىنا بارىپ، ونداعى اعايىننىڭ ءمان-جايىن ءبىلىپ قايتىپ ەدى. ءاليحان بوكەيحان بار قازاقتى ءبىر قازاق دەپ ويلاعاندىقتان، 1944 جىلى وسپان باتىر باستاعان ءور التاي كوتەرىسشىلەرى ونى «قازاقتىڭ كوسەمى» دەپ اتاپ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ادامدارىنان ونىڭ قۇنىن داۋلاعان ەدى. قازاقتىڭ ولاردان كەيىنگى تالاي ارىستارى كەڭەس وداعىنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە دە، باستارىنا تونگەن قاۋىپ-قاتەرگە قاراماي شەتتەگى اعايىندارىن ىزدەپ ەدى. شەتەلدەگى اعايىن ەستىسىن، وقىسىن دەپ راديو حابارلارىن تاراتىپ، ولارعا ارناپ گازەت-جۋرنالدار، كىتاپتار شىعارىپ ەدى... ەندەشە، ولار سونشاما ەلەڭدەپ، تىلەۋىن تىلەردەي سول شەتتەگى قازاقتار كىم ەدى؟ ءابىشتىڭ (كەكىلباەۆ) سوزىمەن ايتقاندا ولار ءبىر كەزدەرى  قيىر جايلاپ، شەت قونعان، ءبىزدىڭ جىرىمىزدى، شەجىرەمىزدى، قۇدايدان باسقاعا ايتپايتىن سىرىمىزدى ساقتاعان ءبىر تۋعان باۋىرلارىمىز ەدى. ولاي بولسا، الاش دەگەنىمىز بۇگىنگى قازاقستاندى قامتىعان بارشا قازاق بالاسى! الاش يدەياسى الاش مۇراتى بۇگىنگى قازاقستانمەن عانا شەكتەلمەيدى. الاش - كۇللى قازاقتىڭ تاريحى، كوز جاسى، مۇڭلى مۇراتتارى ءبىر-بىرىمەن قاباتتاسقان قاسيەتتى ۇعىمدار جيىنتىعى. بار قازاقتى باۋىر كورۋ، ولاردىڭ قۋانىشى مەن قايعىسىنا ورتاق بولۋ، ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىگۋ، تۇعىرى بيىك ەل قۇرۋ – الاش يدەياسىنىڭ وزەگى. ەگەر كىمدە كىم ءوزىن الاششىلمىن دەسە الدىمەن وسى ميسسياعا دايىن بولۋى كەرەك.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى 15 جىلىندا العى بۋىن اعالارىمىز باستاعان قازاق كوشى كەيىنگى 15 جىلدا ىشكى-سىرتقى سەبەپتەرگە بايلانىستى توقتاپ قالعانىن قوعام جاقسى بىلەدى. مۇنداعى ىشكى سەبەپ، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ قانداستاردى ورنىقسىزدىق فاكتورى رەتىندە سيپاتتاپ، جولىنا بوگەت قويۋى بولسا، سىرتقى سەبەپ - شىعىستاعى كورشىمىزدىڭ ولاردى ترانسشەكارالىق تەرروريزمنىڭ تاسىمالداۋشىسى رەتىندە قاراپ، اعايىننىڭ كوشىپ-قونۋىنا تيىم سالعاندىعى بولدى. وسى ەكى سەبەپ تە، تۇپتەپ كەلگەندە، ءبىرىن ءبىرى نەگاتيۆتى تۇردە ناقتىلايدى جانە تولىقتايدى. بۇل دەگەنىڭىز  كورشىنىڭ «شىعىستان ايعاي بەرىپ، باتىستان سوققىلاۋ» ءتاسىلى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ بىرلىگىنە قارسى كۇشتەر ءىش پەن سىرتتان سايكەسە وتىرىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى باستالعان ۇلى كوشكە تۇساۋ سالدى. اعايىندار قينالدى. وسىنداي  قيىن-قىستاۋ كەزدەردە ءبىزدىڭ الاششىلدار ءۇنسىز قالدى.  تىم بولماسا، ولاردىڭ كۇشىمەن كوشى-قون ۇدەرىسىنىڭ ەلىمىزگە قاتىستى تۇستارىن رەتكە كەلتىرۋگە بولار ەدى،  ول بولمادى.

قوعام تاراپىنان ورىن العان قانداستار تاعدىرىنا قاتىستى وسىنداي ەنجارلىقتار كەسىرىنەن ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتى ون بەس  جىلعا كەشەۋىلدەدى. وسى ون بەس جىلدا قازاقستان نە ءبىتىردى؟ قوعام دامىپ كەتتى مە؟ جوق. ۇلتتىق ءوندىرىس وركەندەدى مە؟ جوق. قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەردى مە؟ جوق. ەسەسىنە ۇلتى قازاق، بىراق انا ءتىلىن بىلمەيتىن 4,5 ميلليون ۇرپاق تاربيەلەندى. مەن ءوز باسىم انا ءتىلىن بىلمەيتىن بۇل ۇرپاقتى كەلەشەكتە قازاق تىلىنە جانە قانداستاردىڭ كەلۋىنە كەدەرگى كەلتىرەتىن تۇتاس ءبىر ارميا دەپ ەسەپتەيمىن.

قۇددى وسى سەكىلدى، قازىرگى ۋاقىتتا قانشاما قازاقتىڭ ءالى دە شەتەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن بىلمەيتىن، ولاردىڭ تاريحىنان، قازىرگى جاي-كۇيىنەن حابارسىز، نەمەسە ولارمەن جۇمىسى جوق ۇلت زيالىلارىن تولىققاندى زيالى دەۋگە كەلمەيدى. مەن ولاردىڭ ءدال وسى قالپىندا بيلىك تارماقتارىندا ۇلت ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن ادال قىزمەت ەتەتىنىنە كۇمانىم بار. الاشتىڭ اتى مەن داڭقىن وزدەرىنىڭ ساياسي ءيميدجى ءۇشىن پايدالاتىندارعا دا ايتارىم، كەلەسى ۇرپاق سەندەردى العان اتاقتارىڭ مەن ماراپاتتارىڭ ءۇشىن ەمەس، ۇلت ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن ىستەگەن ناقتى ىستەرىڭمەن باعالايدى. دەمەك، ءبىزدىڭ قوعامدا الاشتانۋشىلار كوپ تە،  الاششىلدار جوقتىڭ قاسى ەكەن.  ايتپەسە، سولاردىڭ ىشىنەن بىرەۋى قازاق كوشىنە شىرىلداپ ارا تۇسەر ەدى.

قازىرگى قۇبىلمالى ۋاقىت قازاق تاعدىرىنىڭ ءالى دە قىل ۇستىندە تۇرعانىن، الاش بالاسى تەك ءوز-وزىنە سەنىپ،  بىر-بىرىنە سۇيەۋ بولعاندا عانا ىرگەلى ەل بولاتىندىعىن ايگىلەدى. ءبىز قازىر  باسقالاردىڭ باعالاۋىمەن ەمەس، ءوز قالاۋىمىزبەن ءومىر سۇرەتىن كەزگە كەلدىك. اتام قازاق «وزىڭنەن ۇل تۋماي كوگىڭنەن كۇن تۋمايدى» دەيدى. ءبىز ءۇشىن ءار قازاقتىڭ ورنى بولەك. ويتكەنى ەلىمىز ءۇشىن ادام فاكتورى تاعدىرشەشتى ماسەلە. ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگى، ەكونوميكالىق ءوسۋى، ۇلتتىق زياتكەرلىك الەۋەتى ادام فاكتورىنا تىكەلەي بايلانىستى. بۇگىندە كۇنتارتىبىنەن تۇسپەي كەلە جاتقان  مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسى دە تۇپتەپ كەلگەندە  قازاقتىڭ كوبەيۋى ارقىلى شەشىلەدى.

شەتەلدەگى قانداستارمەن جۇمىس، اتاپ ايتقاندا ولاردى قازاق ەلىنە تارتۋ، كەلە المايتىن اعايىنعا سول تۇرعان جەرىندە قولداۋ كورسەتۋ، ولاردى سول تۇرىپ جاتقان ەلمەن بولعان  قارىم-قاتىناستى ۇيلەستىرۋگە ۇتىمدى پايدالانۋ ءبىزدىڭ  دياسپورا ساياساتىمىزدىڭ باستى باعىتى بولۋعا ءتيىس. قىتاي وتانىنا ورالعان قانداستارىنا حالىق قۇرىلتايىنان تۇراقتى تۇردە ماندات بەرىپ كەلەدى (1,2 پايىز). رەسەي بولسا، شەتەلدەگى ورىستىلدىلەردىڭ ءبارىن ءوز بۇقاراسى رەتىندە قابىلداپ، ولاردىڭ قۇقىن قورعايتىنىن اشىق جاريالادى. ەۋروپا ەلدەرى اتاسى باسقا قانشاما بوسقىنعا پانا بولۋدا...

ولاي بولسا، قابىلدانعالى وتىرعان قر اتا زاڭىنىڭ «ادام جانە ازامات» دەپ اتالاتىن ءىى بولىمىنە «الىس-جاقىن شەتەلدەردە تۇراتىن، ءبىر كەزدەرى تاريحي ادىلەتسىزدىكتەر سالدارىنان قازاقستان شەگىنەن تىس قالعان قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرى جالپى قازاق حالقىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى جانە ءوزارا قانداس باۋىرلار بولىپ تابىلادى»،-دەگەن انىقتاما، ودان سوڭ، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىنەن تىس جەرلەردە تۇراتىن ەتنيكالىق قازاقتار باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتى بولعاندىعىنا قاراماستان جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قر ازاماتتىعىن الۋعا قۇقىلى»،-دەگەن نورما ەنگىزىلۋى كەرەك.

بۇل جونىنەن پارلامەنn Cەناتىنىڭ دەپۋتاتى مۇرات باقتيارۇلى ءوزىنىڭ پرەمەر-مينيستر ءا. ا. سىمايىلوۆقا جازعان ۇسىنىس حاتىندا شەتەلدەگى باۋىرلارىمىزدىڭ تاريحي وتانىنا قونىس اۋدارۋ قۇقىعىن قاندايدا ءبىر ساياسي مۇددەلى كۇشتەردىڭ ارالاسۋىنا قاراماستان ەشقاشان شايقالمايتىنداي ەتىپ كونستيتۋتسياعا كىرگىزگەن ءجون دەپ اتاپ كورسەتەدى. مىنەكي، ناعىز ازامات! «بۇل بولىپ تۇرعان زامان الاشتىڭ ازاماتىنا زور جۇك»،-دەپ ءا. بوكەيحان ايتقانداي، ءبىزدىڭ قازىرگى زيالى قاۋىم، ءوزىن الاششىلمىن دەپ ەسەپتەيتىن، بيلىك دالىزىندە  جۇرگەن ازاماتتار! اتالعان ۇسىنىستىڭ اتا زاڭعا ەنۋىنە ءبارىمىز بولىپ اتسالىسايىق. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتى جولىندا قانشالىق  الاششىل ەكەنىمىز سىنعا تۇسەتىن كەز. ءوز ومىرلەرىڭدە، تىم بولماسا بىرەر مارتە، بارشا قازاق بالاسىن باۋىرىنا تارتقان الاش ارىستارى سەكىلدى، قانداستار تاعدىرىنا ءۇن قاتاتىن ۋاقىت بۇل. جاساسىن الاش!

تۇرسىنحان زاكەن،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz