جىل ساناپ ەلىمىزدەن قاجىلىققا بارعىسى كەلەتىن قاۋىمنىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. مۇسىلمان­نىڭ بەس پارىزىنىڭ ءبىرى سانالاتىن وسى ءبىر پارىزدى وتەۋ اركىمگە بۇيىرا بەرمەيتىن باق. سول باققا قولى جەتكەن 5 500 وتانداسىمىز قاعبانى بەتكە الىپ، بەس پارىزىنىڭ ءبىرىن وتەمەككە اتتانىپ كەتتى. 2011 جىلى بۇل يگى ساپاردىڭ ءدام-تۇزى 4 000 جەرلەسىمىزگە بۇيىرعان ەدى. بيىلعى كورسەتكىش وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا، 1500 ادامعا ارتىق ەكەن. قوش دەلىك! سول 5 500 ازامات­تىڭ اراسىندا قاجىلىققا ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت بارعان اعايىندار دا بار. مۇنداي جايلار قوعامنىڭ كەيبىر مۇشەلەرىنە «قاجىلىققا ءبىر­نەشە مارتە بارۋ پارىز با، الدە ءسان بە؟» دەگەن ساۋال قويعىزىپ ءجۇر. ءبىز دە وسى سۇراق اينالا­سىندا ويىمىزدى شيراتىپ كورىپ ەدىك.

جىل ساناپ ەلىمىزدەن قاجىلىققا بارعىسى كەلەتىن قاۋىمنىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. مۇسىلمان­نىڭ بەس پارىزىنىڭ ءبىرى سانالاتىن وسى ءبىر پارىزدى وتەۋ اركىمگە بۇيىرا بەرمەيتىن باق. سول باققا قولى جەتكەن 5 500 وتانداسىمىز قاعبانى بەتكە الىپ، بەس پارىزىنىڭ ءبىرىن وتەمەككە اتتانىپ كەتتى. 2011 جىلى بۇل يگى ساپاردىڭ ءدام-تۇزى 4 000 جەرلەسىمىزگە بۇيىرعان ەدى. بيىلعى كورسەتكىش وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا، 1500 ادامعا ارتىق ەكەن. قوش دەلىك! سول 5 500 ازامات­تىڭ اراسىندا قاجىلىققا ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت بارعان اعايىندار دا بار. مۇنداي جايلار قوعامنىڭ كەيبىر مۇشەلەرىنە «قاجىلىققا ءبىر­نەشە مارتە بارۋ پارىز با، الدە ءسان بە؟» دەگەن ساۋال قويعىزىپ ءجۇر. ءبىز دە وسى سۇراق اينالا­سىندا ويىمىزدى شيراتىپ كورىپ ەدىك.

قاجىلىققا بىرنەشە مارتە بارعان بابالارىمىز بار ما؟

«بايدىڭ اسىن بايعۇس قىزعانىپتى» دەگەندەي بولماي، وتكەن عاسىرلاردا الدەنەشە رەت قاجىلىققا بارىپ، پارىزىن وتەگەن ءبىر-ەكى مىسالدى عانا تىلگە تيەك ەتەلىك. جىر جولبارىسى جامبىل جاباەۆتىڭ 1840 جىلى دۇنيەگە كەلگەن تۋعان اعاسى ءتايتى اتامىز مەككە-مادينەگە ەكى رەت ساپارلاپتى-مىس. جامبىل اتامىزدىڭ قالدىرعان دەرەك­تەرىنە قاراعاندا، العاشقى قاجىلىق ساپاردا ءتايتى ورتا ءجۇزدىڭ توبىقتى رۋىنان قۇنانباي وسكەنبايۇلىمەن جانە كىشى ءجۇز ءالىم رۋىنىڭ تورتقارا اتاسىنان شىققان مىرقى دەگەن قاجىمەن تانىسىپ، ۇشەۋى دوس بولۋعا ۋاعدالاسادى. ءتايتى ەكىنشى رەت شاپىراشتى رۋىنان قۇدايبەرگەن بولىس، قيسىباي بولىس، اسىلبەك بولىس، قايقى سارى، يسابەك كە­ۋىلباي، شىبىل ءساۋىرباي، داۋلەتباق دەگەن كىسىلەرمەن قاجىعا بىرگە اتتانادى. بۇل - ءبىر مىسال. ەكىنشى مىسال، قۇنانباي قاجىلىققا شىعاردا قاسىنا بۇرىندا مەككە-مادينەنى كورگەن اققوزى وتەمىسۇلىن ەرتەدى. اققوزى قاجى ءۇشىنشى مارتە قاجىلىق ساپارىندا كوز جۇمىپ، مەككەگە جەرلەنىپتى. بۇل وتكەن عاسىرلارعا تيەسىلى اڭگىمە. ەندى بۇگىنگە ورالايىق. 

قاجىلىق پارىزىن كوپ وتەگەندەر جايلى

بۇرىنعى زاماندا جول ازابىنىڭ قيىندىعىنان قاجى­لاردىڭ بىرقاۋىمى مەككەگە جەتە الماي، جولدا شەيىت بولا­تىنى جونىندە مالىمەتتەر جەتەرلىك. مىسالى، اعىل­شىن ساياحاتشىسى دجەنكينسون قاجىلىققا بارۋ ورتا ازيا تۇرعىندارى ءۇشىن ەرلىك بولىپ سانالاتىنىن جازا كەلىپ، دەشتى قىپشاقتان «قاسساق، دىندەرى مۇسىلمان» بىرنەشە ادام جول ازابىنا ءتوزىپ، مەككەگە ساپارلاپ بارا جاتقانىن ايتادى. ا.ۆامبەريدىڭ دەرەكتەرىنەن قازاق قاجىلارىنىڭ ۇشتەن ءبىرى تۋعان جەرىنە ءتىرى كەلمەيتىنىن كورەمىز. ال قازىر شە؟ قازىر ءبارى وزگەردى. ءبىر جارىم-ەكى جىل بويى ساپار شەگىپ، تۇيەمەن، اتپەن ارىپ-اشىپ جولعا شىعۋ ۇمىتىلدى. قالتاڭىز قالىڭ بولسا، «كوك اسپاننىڭ كەمەسى» ءاپ-ساتتە مەجەلەگەن جەرگە جەتكىزىپ سالادى. بالكىم، بىرنەشە مارتە قاجىلىققا بارۋعا وركەنيەت دامۋىنىڭ اسەرى دە بولىپ جاتقان شىعار. دەسە دە، قانشالىقتى جول جايى وڭايلادى دەگەنىمىزبەن، «شايتانعا تاس لاقتىرۋ» عيباداتى كەزىندە جۇزدەگەن مۇسىلماننىڭ جان تاپسىراتىنىن بىلەمىز. مىسالى، 1990 جىلى مەككەدە قاجىلىق پارىزىن وتەۋ كە­زىندە 1400 ادام و دۇنيەگە اتتانعان ەكەن. وتكەندە «ايتۋعا وڭاي» توك-شوۋىندا وسىنداي قيىندىققا مويىمايتىن، سەك­سەننىڭ سەڭگىرىن باعىندىرعان فاتيما اداەۆا اتتى اپامىز 34 رەت قاجىلىق پارىزىن وتەگەنىن ايتىپ قالدى. استا­نا­داعى بەلگىلى ءبىر ساۋدا ورتالىعىنىڭ قۇرىلتايشىسى، 12 مۇگەدەك اسىراپ وتىرعان فاتيما اداەۆانى سوزگە تارتپاق بولىپ، قوڭىراۋ شالعانىمىزدا اجەمىز بيىل دا قاجىلى­عىن وتەۋگە كەتكەنىن بىلدىك. ياعني قاسيەتتى ساپارعا 35 مارتە جول تارتتى دەگەن ءسوز. ال ەكس-ءمۇفتيىمىز راتبەك قاجى نى­سانبايۇلى 15 رەت پارىزىن وتەپ قايتقان ەكەن. راتبەك قاجى­عا جەتى رەت ۇلكەن، سەگىز رەت ۋمرا، ياعني كىشى قاجىلىققا بارۋ بۇيىرىپتى. «قازاق دەگەن قايسار ۇلتتى 28 ەلگە تانىت­تىم» دەپ «اتتاندايتىن» امانتاي قاجى قاجىلىق ساپارعا 10 رەت شىعىپتى. ايتىسكەر اقىن ايبەك قاليەۆ ءۇش مارتە قاجىلىق ساپاردا بولعان. ارينە، مۇنداي دەرەكتەردى تىزە بەرۋگە بولادى.

قىزىق دەرەك!

كەيبىر بەيرەسمي اقپارات كوزدەرى 140 جاستاعى كاۆكازدىق ازاماتتىڭ قاجىلىققا بارعانىن جازادى.

2011 جىلى ينگۋش مادينات زاداەۆا 110 جاسىندا قاجىلىق پارىزىن وتەپتى. 

رەسەيلىك اليپات قاجى شامحالوۆا قاجىلىققا 103 جاسىندا بارىپ قايتىپتى.

بيىل قازاقستاندىق قاجىلار اراسىندا 106 جاستاعى جاقىپ اتتى اقساقال بار.

زيالى قاۋىم نە دەيدى؟

بەلگىلى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ قاجىلىققا كەز كەلگەندى الدەنەشە رەت اپارۋعا بولمايتىنىن، «قاجى كوبەيسە دە، قاسيەت كوبەيمەيتىنىن ايتادى. «قاجىلىققا ءار ادام ىشكى رۋحاني الەمىن تازالاپ العاننان كەيىن بارۋى كەرەك. ماعان قاجىلىققا تەگىن اپارۋ جونىندە ۇسىنىس ءتۇستى. بىراق قاسيەتتى ساپارعا رۋحاني تۇرعىدان دايىن بولماعان­دىقتان باس تارتتىم. ويتكەنى ءبىز بەسىكتە جاتقاننان-اق اتەيس­تىك تاربيەنى كوردىك. كەيبىر كوممۋنيستەر سياقتى ءبىر كۇندە قاجىعا اينالا سالۋ قولىمنان كەلمەيدى. قاجىلىققا الدەنەشە رەت بارعىشتارعا ايتارىم، ولار بەسىنشى پارى­زىن ويداعىداي وتەگىسى كەلسە، جاياۋ، جالپىلاما جول ازابىن تارتىپ كورسىن» دەيدى. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى تالاس وماربەكوۆ بولسا، بابالارىمىز قاجىلىققا بىرنەشە اي بويى ءجۇرىپ، ورتا ازيا، قارا تەڭىز ارقىلى باراتىنىن، قازىر ءاپ-ساتتە ۇشاقپەن جەتۋگە بولاتىنىن ايتا كەلىپ: «قاجىلىققا قانشا رەت بارام دەسە دە، ءار ادامنىڭ قۇقى. مەنىڭشە، قاجىلىققا بارۋ اللانىڭ الدىنداعى پارىزىمىز بولعاندىقتان دا، ونى جاريالاۋدىڭ، ماقتان كورۋدىڭ قاجەتى جوق. اڭگىمە قانشا رەت بارۋدا ەمەس، قالاي بارۋدا؟ وسى ءبىر ساپارعا نيەت ەتكەن قانشاما اتا-بابالارىمىزدىڭ ارمانى ورىندالمادى. داعىستانداعى كوتەرىلىستى باستاعان يمام ءشامىل پاتشا ۇكىمەتىنەن تۇتقىننان بوساتىپ، قاجىلىققا جىبەرۋدى سۇرايدى. اقىرى نيەتى قابىل بولىپ، قاعبانى قۇشاقتاپ تۇرىپ قايتىس بولعان. سول سەبەپتى دە مۇنداي قاسيەتتى پارىزدى سانگە اينالدىرۋعا بولمايدى جانە «قاجىلىق سانگە اينالىپ بارا جاتىر» دەۋدىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس»، - دەيدى.

ءسىز نە دەيسىز؟

كەنجە-ءالى مىرزاباي، «تاستاق» مەشىتىنىڭ باس يمامى:

- دىندە قاجىلىققا قانشا رەت بارسا دا شەكتەۋ جوق. مال تاۋىپ، دۇنيەسى جەتىپ تۇرسا، وعان نەگە قاجىلىققا بارا بەرەسىڭ دەپ ايتا المايمىز. قازىر 5-10 مىڭ اقش دوللارىمەن بىرنەشە مارتە قاجىلىققا بارىپ قايتاتىن اۋقاتتى ادامدار جەتەرلىك. ولاردىڭ كورشىلەرىنىڭ ىشەتىن تاماعى جوق بولۋى مۇمكىن. يا وزگە دە تۋىستارى قاجىلىققا بارعىسى كەلەتىن شىعار. اش وتىرعان كورشىنىڭ قارنىن تويدىرىپ، كيىمىن كوك ەتسەڭىز - ەڭ ابزالى وسى. ال ەكىنشى جاعىنان قاراساڭىز، جيعان-تەرگەندى بالا-شاعانىڭ اۋزىنان جىرىپ الىپ، بىرتۋعان اعايىنىنا كومەكتەسپەي، قاجىلىق اتاققا بولا جولعا شىقسا، ول شاريعاتقا جات امال. مىسالى، جاماعاتتار اراسىندا «مەن قاجىلىققا بەس مارتە بارىپ كەلگەنمىن. توردە وتىرىپ، باتا بەرۋىم كەرەك» دەيتىن مۇسىلمان باۋىرلارىمىز كەزدەسەدى. ولاردى «قاجەكە» دەمەسەڭ، بالەگە قالاسىڭ. مەنىڭشە، قاجىلىققا اتاق ءۇشىن الدەنەشە رەت باراتىن اعايىنعا ودان دا ۇلكەن ساۋاپ الاتىن يگى امالداردىڭ بار ەكەنىن ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك.

قانات بىرلىكۇلى

"الاش ايناسى" گازەتى