قىسىر كەڭەس... كادiمگi شالداردىڭ قىسىر كەڭەسi. بۇل - اقساقالدار القاسى دا، ارداگەرلەر كەڭەسi دە ەمەس. قازiر الماتىنىڭ ءار اۋدانىندا ارداگەرلەر كەڭەسi بار، ولاردىڭ رەسمي ورىندار بەكiتكەن باسشىلارى بار. بiزدiڭ ايتقالى وتىرعانىمىز - ول ەمەس. بiزدiڭ ايتقالى وتىرعانىمىز - گۇلزار، ساياباقتاردا جازدا كولەڭكەلەپ، قىستا كۇنشۋاقتاپ وتىراتىن قاراپايىم شالدار بار عوي، سولار جايىندا. سولاردىڭ ەرمەك ءۇشiن ايتىلاتىن، كەلدi-كەتتiسi جوق اڭگiمەلەرi حاقىندا.

"اۋىلىڭنىڭ ارتىندا توبە بولسا، ەرتتەۋلi تۇرعان اتپەن تەڭ" دەپتi كوشپەندiلەر. ەرتەلi-كەش اۋىل اقساقالدارى سول توبەگە شىعىپ، ارى-بەرi وتكەن جولاۋشىنى دا، ءجۇرiسi سۋىت جاۋ­شى-حابارشىنى دا بارلاپ-كورiپ وتىرادى ەكەن. ودان باسقا ۇلكەندەر بiر-بiرiنە الماساتىن كۇندەلiكتi احبار-جاڭالىقتار قانشاما... بۇگiنگi قالادا تۇراتىن قارتتاردا ونداي باس قوساتىن توبە جوق. بiراق بويلارىندا كوشپەن­دiلەردiڭ بiر تامشى قانى بار. ونى وزدەرi بايقاماۋى دا مۇمكiن. الايدا قولدارى قالت ەتسە، باياعى بابالارى سەكiلدi, ءۇيiر iزدەگەن ساياقتاي باس قوساتىن جەرلەردi اڭساپ تۇراتىنى انىق.

قىسىر كەڭەس... كادiمگi شالداردىڭ قىسىر كەڭەسi. بۇل - اقساقالدار القاسى دا، ارداگەرلەر كەڭەسi دە ەمەس. قازiر الماتىنىڭ ءار اۋدانىندا ارداگەرلەر كەڭەسi بار، ولاردىڭ رەسمي ورىندار بەكiتكەن باسشىلارى بار. بiزدiڭ ايتقالى وتىرعانىمىز - ول ەمەس. بiزدiڭ ايتقالى وتىرعانىمىز - گۇلزار، ساياباقتاردا جازدا كولەڭكەلەپ، قىستا كۇنشۋاقتاپ وتىراتىن قاراپايىم شالدار بار عوي، سولار جايىندا. سولاردىڭ ەرمەك ءۇشiن ايتىلاتىن، كەلدi-كەتتiسi جوق اڭگiمەلەرi حاقىندا.

"اۋىلىڭنىڭ ارتىندا توبە بولسا، ەرتتەۋلi تۇرعان اتپەن تەڭ" دەپتi كوشپەندiلەر. ەرتەلi-كەش اۋىل اقساقالدارى سول توبەگە شىعىپ، ارى-بەرi وتكەن جولاۋشىنى دا، ءجۇرiسi سۋىت جاۋ­شى-حابارشىنى دا بارلاپ-كورiپ وتىرادى ەكەن. ودان باسقا ۇلكەندەر بiر-بiرiنە الماساتىن كۇندەلiكتi احبار-جاڭالىقتار قانشاما... بۇگiنگi قالادا تۇراتىن قارتتاردا ونداي باس قوساتىن توبە جوق. بiراق بويلارىندا كوشپەن­دiلەردiڭ بiر تامشى قانى بار. ونى وزدەرi بايقاماۋى دا مۇمكiن. الايدا قولدارى قالت ەتسە، باياعى بابالارى سەكiلدi, ءۇيiر iزدەگەن ساياقتاي باس قوساتىن جەرلەردi اڭساپ تۇراتىنى انىق.

انا بiر جىلدارى الماتىدا اقساقالدار باس قوسىپ اڭگiمەلەسەتiن سكۆەر-گۇلزارلار كوپ ەدi. كەيiن جەر ساتىلاتىن زاڭ شىققالى بوس جاتقان الاڭدار جەكەمەنشiككە ءوتiپ، ءۇي سالىنىپ كەتتi دە، شالداردىڭ ءورiسi تارىلدى. بۇل كۇندە قالادا دەمالاتىن ورىندىقتارى بار ونداي الاڭدار بiرنەشەۋ عانا. اباي ەسكەرتكiشiنiڭ ماڭى، شوقان ەسكەرتكiشiنiڭ قاسى، وپەرا-بالەت تەاترىنىڭ الدى، بۇرىن لەنين ەسكەرتكiشi تۇرعان ءاليا-مانشۇك الاڭى، گاگارين كوشەسiنiڭ بويى... ارينە، مۇندا دەمالاتىن ادامدار بiركەلكi ەمەس، ورتالىقتان شەتكە قاراي ۇزاعان سايىن مۇندا وتىراتىن شالداردىڭ ستاتۋس-مارتەبەسi, ءتۇر-ءتۇسi, كيiم كيiسi بiرتiن­دەپ وزگەرە باستايدى. اركiم ءوز ۇيiنە جاقىن ساياباققا بارادى عوي. بۇرىن اجەپتاۋiر قىزمەت اتقارعان، بiرشاما دارەجەلi, زيالى زەينەتكەردi جوعارىدا ايتىلعان ورتالىقتان تاباسىڭ. بۇلاردىڭ اراسىندا iشiنارا تاياۋدا بايىعان بالالارىنىڭ ارقاسىندا قاتارعا كەيiن قوسىلعان شالدار دا بار. وسىلاردىڭ قاي-قايسىسىنا دا كەرەگi - اقپارات، ەل جاڭالىقتارى، وسەك-اياڭ، الىپقاشتى اڭگiمەلەر... كەيبiرەۋلەر وقيعانى تالداۋعا ورەسi جەتپەي، باسقالاردان ۇعىنعىسى كەلەدi.

ەرسايىن بۇرىن قىزمەت iستەپ ءجۇر­گەندە كەڭسەگە بارا جاتىپ، ۇيiنە كەلە جاتىپ، گۇلزاردا قاۋقىلداسىپ وتىر­عان قارتتاردى كورiپ: "قايتسiن بايعۇستار، iشتەرi پىسقان سوڭ، امال جوق، وسىندا كەلەدi ەكەن عوي" دەپ، ولارعا مۇسiركەي قارايتىن-دى. ەندi, مiنە، "كۇلگەنگە كۇلە جەتەدi" دەگەندەي، ەرسايىننىڭ ءوزi دە زەينەت جاسىنا تولىپ، شالداردىڭ ساناتىنان بiر-اق شىقتى. قىزمەت­سiز قالعان سوڭ بiر ايداي ءوزiن قويارعا جەر تاپپاي، ءۇي ماڭىندا سەندە­لiپ ءجۇردi دە، اقىرى اباي ەسكەرتكiشi ماڭىنا جينالاتىن قارتتاردىڭ توبىنا قوسىلدى.

ارينە، بۇل ادامدار - انا جىلدارى بۇل سىرتتاي كورiپ جۇرگەن قارتتار ەمەس، مۇلدە باسقا جاندار، تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ جاڭا شالدارى... بiراق ەشتەڭە وزگەرمەگەن سياقتى. "الدىڭعى تولقىن اعالار، كەيiنگi تولقىن iنiلەر، كەزەكپەنەن ولiنەر، باياعىداي كورiنەر" دەپ دانىشپان اباي ايتقانداي، بۇلار دا بۇدان وتىز جىل بۇرىنعى شالداردان اينىمايدى. تەك، سىرتتاي قاراعاندا ارينە. ال iشتەي ۇڭiلسەڭiز، باياعى قارتتارعا ۇقسامايتىن كوپ ايىرماشىلىقتاردى تاباسىز.

العاشقى جولى ەرسايىن ۇلكەندەرگە سالەم بەرiپ، بiر شەتكە كەلiپ جايعاسقان. ەشكiم "سەن كiمسiڭ" دەگەن جوق. بار بولعانى جاڭا ادامعا ۇدiرەيiسە بiر قاراپ قويدى. كەلەسi جولى تۇستانىسقا اينالادى ەكەنسiڭ. ەندi ءجون سۇراسۋ باس­تالادى. اتى-ءجونiڭ، قانداي قىزمەتتە بولعانىڭ، تۋعان وبلىسىڭ، رۋ-تەگiڭ تۇگەل الاقانعا تۇسەدi. ساعان ەندi كۇدiك جوق. قارتتار قاۋىمىنىڭ ەركiن مۇشەسi­سiڭ. بۇل ارادا سەنi ەشكiم تiزiمگە المايدى، جۋرنالعا تiركەمەيدi. كەلمەسەڭ، جوقتامايدى. تەك بiرەر اپتا كورiنبەي كەتسەڭ عانا: "بiر جاققا بارىپ قايتتىڭ با، كورiنبەدiڭ عوي" دەپ سۇراپ جاتادى. ال مۇندا كەلەتiندەر بiر-بiرiمەن تالايدان تانىس سياقتى. بiرiن-بiرi ماكە، ساكە، جۇكە دەپ اتاپ، كەزدەسكەندە شۇرقىراسىپ قالادى.

بىلاي قاراعاندا، زەينەتكەردiڭ ءبارi تەڭ سياقتى عوي. بۇل سىرتتاي قاراعاندا عانا سولاي. ارالاسا كەلە، جاقىننان كوز سالساڭىز، ارالارىنداعى الشاقتىق بادىرايىپ كورiنiپ تۇرادى. اللا تاعالا ءاۋ باستا ادامزاتتى بiر­كەلكi جاراتپاعان عوي. بiلiم-بiلiك، مiنەز-قۇلىق، كiسiلiك دەڭگەيلەرi ءارتۇرلi. بiرەۋلەردiڭ كورگەن-بiلگەنi مول، سوعان وراي اڭگiمەشiل، مۇنداي قارتتى وتى­رىس­تىڭ گۇلi دەۋگە بولادى. ال ەندi بiرەۋلەر - قۇلاق مولداسى، ولار قارتتاردىڭ قاسىنا اڭگiمە تىڭداۋ ءۇشiن كەلەتiن سياقتى. الەۋمەتتiك، تۇرمىستىق تەڭسiزدiك تە بiردەن كوزگە ۇرادى. بiرەۋ - باي، بiرەۋ - كەدەي، ءۇشiنشi بiرەۋ - ورتاشا. بۇل جاعىن سەن ەسەپكە الماعانىڭمەن، قارتتاردىڭ ءجۇرiس-تۇرىسى، كيگەن كيiمi, قىلاياعى ۇستاعان تاياعىنا دەيiن ايگiلەپ ايتىپ تۇرادى. ومiردە كiم باتىل، كiم جاسىق، كiم كەۋدەلi, كiم بۇگەجەك، بۇل دا قارتتاردىڭ تۇرمىس-كۇيiنەن حابار بەرەدi.

بۇل تۋرالى ەل iشiندە تاراپ كەتكەن مىناداي انەكدوت بار. بالكiم، شىن بول­عان وقيعا. ەكi قارت وسىنداي ساياباقتاردىڭ بiرiندە ۇشىراسىپ قالادى عوي. ەكەۋi دە تiلدەسەتiن كiسi تاپپاي، iشi پىسىپ، ەرiگiپ كەلە جاتسا كەرەك:

- ءاي، شال، نەگە سالەم بەرمەيسiڭ؟ - دەيدi بiرەۋi ادەيi ءسوز شىعارۋ ءۇشiن.

- مەن نەگە سالەم بەرۋiم كەرەك؟ ءوزiڭ نەگە سالەم بەرمەيسiڭ؟ - دەيدi ەكiنشiسi.

- مەن سەنەن ۇلكەنمiن عوي...

- ونى قايدان بiلدiڭ؟ كورسەت كۋالiگiڭدi!

- كورسەتسەڭ، كورسەت!

بۇلار سول ارادا كۋالiكتەرiن تەكسە­رiپ كورسە، ەكەۋi تۇيدەي قۇرداس بولىپ شىعىپتى. ەندi قايتپەك كەرەك؟

- قازiر اقشانىڭ زامانى عوي. كiمنiڭ پەنسياسى از بولسا، سول سالەم بەرسiن، - دەيدi بiرەۋi تۇرىپ.

- مەيلi, سولاي-اق بولسىن. اكەل زەينەت كۋالiگiڭدi!

- اكەلسەڭ، اكەل!

بۇلار زەينەت كiنەشكاسىن سالىستىرىپ كورسە، ەكەۋiنiڭ پەنسياسى دا بiر­دەي بولىپ شىعادى. بۇدان دا ناتيجە شىقپاعان سوڭ، العاش ءسوز باستاعان شال:

- ءاي، شال، بالاڭ قانداي قىزمەت iس­تەي­دi? سونى ايتشى، سولاردىڭ دارە­جە­سiنە باعىنايىق. - دەپتi.

- مەنiڭ بالام اۋداندىق سوتتا تەرگەۋشi.

- ەندەشە، مەنiڭ بالام - وبلىستا پروكۋرور.

وسىدان كەيiن بالاسى اۋداندا iس­تەيتiن قارت، امال جوق، پروكۋروردىڭ اكەسiنە سالەم بەرگەن ەكەن:

- اسسالاۋمۇعالايكۇم، قۇرمەتتi اقساقال!

بۇل ءازiل ءۇشiن ايتىلعان ءسوز بولعانىمەن، وسىنىڭ استارىندا بiراز وي جاتقانى انىق. شىنتۋايتقا كەلگەندە، زەينەتكەردiڭ قوعامداعى ورنى، ولارعا جاسالاتىن سىي-قۇرمەت بiر كەزدە ءوزi اتقارعان قىزمەتiمەن عانا ەمەس، بالالارىنىڭ بۇگiنگi قىزمەت-دارەجەسiمەن ولشەنەتiنi تاعى بار. مينيستردiڭ اكەسi, اكiمنiڭ اكەسi, دەپۋتاتتىڭ اكەسi, ەلشiنiڭ اكەسi, ميلليونەردiڭ اكەسi... دەگەندەر ەل iشiندە ەرەكشە ابىروي-بەدەلگە يە. اس پەن تويدا، توردە وتىراتىن - سولار، داستارقانعا باتا بەرiپ، ءسوز باستايتىندار - سولار.

الايدا بۇل دۇنيەدە تۇبەگەيلi قاتىپ قالعان نە بار؟ شەن-شەكپەن، مانساپ قانداي بايانسىز بولسا، سول ارقىلى قونعان جاساندى ابىروي دا كiسiگە وپا بەرمەيدi ەكەن. جوعارى قىزمەت­تەگi بالاسى پاراقور-جەمقور اتانىپ، ورىندارىنان الىنسا، نە iسi سوتقا بەرiلسە، ونىڭ كۇيiگiن اكەسi بايعۇس تارتادى ەكەن. ەرسايىن بالاسىنىڭ ارقاسىندا سىي-قۇرمەتكە بولەنگەن سونداي بiر قارتتى بiلۋشi ەدi. بالاسى iستi بولىپ، ۇستالعان كۇنi الگi اقساقال جۇرەك تالماسىنا ۇشىراپ، انا دۇنيەگە اتتانىپ كەتتi... "جاقسى بالا اكەسiن تورگە سۇيرەيدi, جامان بالا كورگە سۇيرەيدi" دەگەن وسى.

سىرت قاراعاندا، بۇل قارتتار زامانى ءوتiپ كەتكەن، قازiر ەشقانداي ءرول وينامايتىن، باسى ارتىق جاندارداي كورiنگەنiمەن، ولار دا وسى قوعامنىڭ مۇشەسi, قوعامعا ءتان مiنەز-قۇلىق ولارعا دا جات ەمەس. "سانانى تۇرمىس بيلەيدi" دەگەن راس. ءار الۋان مۇددەلەر، كوزقاراستار قاقتىعىسى قارتتار اراسىندا دا بەلگi بەرiپ قالادى. سونداي-اق بiرەۋ دiندار، بiرەۋ سوپى، بiرەۋ ءالi كۇنگە دەيiن اتەيست دەگەندەي، ول دا بiلiنiپ تۇرادى. سونان سوڭ، كiم قاي رۋدان، بيلiككە جاقىن ۇستەم رۋدان با، الدە وپپوزيتسياعا بۇيرەگi بۇرىپ، ۇلەستەن قاعىلىپ جۇرگەن قادiرسiز رۋدان با، ول دا سەزiلمەي قالمايدى.

- ە-ە، اللا تاعالا، ەل-جۇرتقا تىنىشتىق بەرە گور! حالىققا قاناعات، پاتشاعا ءتاۋپيح بەر. سۇعاناقتىڭ سۇعىنان، تiل-كوزدەن ساقتا! ەلiمiز ويپىل-تويپىل وزگەرiستەن امان بولعاي! - دەدi ۇنەمi ءتاسپيح تارتىپ، توردە وتىراتىن، ۇستiنە قىمبات كوستيۋم كيگەن، مول دەنەلi, قىزىل-كۇرەڭ ءجۇزدi ماكەڭ اقساقال.

بۇل - ارينە، ءوز ومiرiنە ءدان ريزا، ءتورت تۇلiگi ساي، مولشىلىقتا تۇراتىن ادامنىڭ ءسوزi. ال، "ويپىل-تويپىل وزگەرiستەن ساقتا" دەگەنi جالپاق جۇرتقا قاراتىلعان با، الدە وبلىس اكiمiنiڭ ورىنباسارى بوپ جۇرگەن ۇلىنىڭ بولاشاعىن ويلاعاندىق پا، جiپ تاعۋ قيىن ەدi.

- اۋمين، ايتقانىڭىز كەلسiن! قاشاندا ەل-جۇرتتىڭ تىنىشتىعىن ويلاۋدان تانبايسىز-اۋ، ماكە! - دەدi ۇنەمi سونىڭ قاسىنان قالمايتىن، بiر كەزدە ماكەڭنiڭ قولاستىندا iستەگەن قاتپا قارا شال قولما-قول iلiپ اكەتiپ.

مۇندايدا اركiمگە الما-كەزەك سۇراق قويىپ، اڭگiمەنi قىزدىرىپ وتىراتىن بiر كiسi بار. ول - باسپاسوزدە ۇزاق جىل قىزمەت iستەگەن، قۋ باستان قۋىرداقتىق ەت الاتىن، شاكەنە بويلى، شەگiر كوز، سارى شال. سول جىمىڭ-جىمىڭ ەتiپ، جاڭاعى ءتاسپيح تارتقان قارتقا قادالا قاراپ وتىردى دا:

- ماكە، ايتىڭىزشى، سiز بiلەسiز عوي، ارينە... جۇما نامازى كەزiندە يمامعا بiر تابان تاياۋ وتىراسىز... وسى مەنi كوپتەن مازالاپ جۇرگەن بiر سۇراق بار، - دەدi وتىرعاندارعا جاعالاي كوز تاستاپ.

- ءيا، نە سۇرايىن دەپ ەدiڭ؟ ايتا بەر، - دەدi ماكەڭ وعان ءبiرتۇرلi سەكەمدەنە قاراپ.

- ايتسام، اللا تاعالا ادام اتامىزدى توپىراقتان جاراتىپتى. سونان سوڭ، ونىڭ بiر قابىرعاسىنان حاۋا انامىزدى جاراتىپ، سول ەكەۋiنەن ءبارiمiز تارالىپپىز... ال Iبiلiس-شايتاندى وتتان جاراتىپتى. شايتاننىڭ مiندەتi - ادام بالاسىن ازعىرۋ، جولدان تايدىرۋ... مەنiڭ تۇسiنبەي جۇرگەنiم، ادام-پەندەسi شايتاننىڭ ازعىرۋىمەن جولدان تايسا، پەرiشتەلەر ونى كۇناعا جازىپ، ماقشار كۇندەرiندە توزاققا سالىپ قينايدى ەكەن. وسىنىڭ ءوزi ادامعا جاسالعان قىساس ەمەس پە؟ Iبiلiس-شايتاندى جارات، سونان سوڭ ونى ادامدى از­عىرۋعا جۇمسا، اقىرىندا شايتاننىڭ تiلiنە ەرگەن پەندەنi جاۋاپقا تارتىپ جازالا... سوندا، بۇل ءوزi قالاي بولعانى؟ ادام سورلىعا تىم وبال ەمەس پە؟

- ونى مەن قايدان بiلەيiن... ول جاعىن مەشiتكە بارىپ، مۇفتيدەن سۇرا! - دەدi ماكەڭ جاۋاپ بەرۋدەن جالتارىپ.

- ماكە-اۋ، مۇفتيگە بiزدiڭ قولىمىز جەتە مە. ماعان سiزدiڭ جاۋابىڭىز دا جەتiپ تۇر، - دەپ قادالدى شەگiر كوز شال.

- ءاي، وسى جۋرناليستەر-اي، قادال­عان جەرلەرiڭنەن قان الاسىڭدار-اۋ! - دەدi ماكەڭ اقساقال رەنجiپ. - مەنiڭ ويىمشا شايتاندى، ءسiرا، ادامدى سىناۋ ءۇشiن جاراتقان شىعار. بەس كۇندiك جارىق دۇنيە پەندەنi سىناۋ ءۇشiن بەرiلگەن دەيدi عوي... قورىقپا، بiر اللاعا سيىنىپ، تازا جۇرسەڭ شايتان ساعان تۇك تە iستەي المايدى.

- راقمەت، ماكە. شايتاننىڭ شانتاج جاساۋى بەيiشكە باراتىن جولدى قيىنداتۋ دەسەڭiزشi, اينالىپ كەلگەندە، - دەدi شەگiر كوز شال ءالi دە كۇدiگi تارقاماعان كەيiپپەن. - "الباستى قاباققا قاراپ باسادى" دەيدi عوي. شايتان دا يi جۇمساق، جiبi بوستاردى اينالدىراتىن شىعار.

انا دۇنيەنiڭ شارۋاسىن بiرىڭعاي­لاپ تاستاعان شالدار ەندi مىنا دۇنيە­گە اۋىستى. كوپشiلiگi اۋداندىق، وبلىس­تىق دەڭگەيدە قىزمەت iستەگەن ادامدار. ءوز تۇستارىنداعى الدەبiر باسشىنىڭ ادiلدiگi, باتىلدىعى، تاعى بiرەۋ­لەردiڭ قورقاقتىعى، تايعاقتىعى ءسوز بولادى. ولار دۇنيەدەن ءوتiپ كەتكەن جاندار عوي، جاسقانباي، ەمiن-ەركiن ءسوز ەتۋگە بولادى. شالدار دا قۋ، بۇگiنگi باسشىلار جونiندە اياقتارىن اڭداپ باسادى.

تاياۋدا مىناداي اڭگiمە بولدى. وسى ەلدiڭ باسشىسى بiر جيىندا "بۇدان كەيiن قولاستىنداعى قىزمەتكەرi پاراقور-جەمقور بولىپ شىقسا، سونى جۇ­مىس­قا العان باستىعى قوسا جاۋاپ بەرەدi" دەپتi... شالدار "بۇل بiر تا­ۋىپ ايتىلعان iس بولدى" دەسiپ، سونى بiراز ءسوز قىلدى.

- وسى "جەمقور" دەگەن پالە قايدان شىقتى؟ باياعى بiزدiڭ تۇسىمىزدا مۇنداي iس جوق ەدi عوي، - دەدi اڭگiمەگە ارالاسپاي، كوبiنشە ءۇنسiز وتىراتىن پۇشپاق بورiكتi شال. بۇل - كوپتiڭ كوڭiلiندە جۇرگەن جاي بولسا كەرەك. وعان اركiمدەر پiكiر قوسىپ، دۋىلداسىپ كەتتi.

- ول زاماندا ادامدار تازا ەدi عوي...

- ستالين زامانىندا جەمقور قايدان شىقسىن. قىرماننان بiر شەلەك بيداي ۇرلاعان كiسiنi سiبiرگە ايداپ جiبەرەتiن.

- قالاي ءدۇر، وسى "جەمقور" دەگەن ءسوز بiزگە ازاتتىقپەن بiرگە كەلدi. ۇرىلار دا بوستاندىقتى كۇتiپ ءجۇرiپتi عوي...

- قالاي جەۋدi ۇلكەندەر كورسەتكەن سوڭ، تومەندەگiلەر ايانىپ قالسىن با. الگi "بالىق باسىنان شiريدi" دەگەن راس، - دەسiپ جاتىر.

وسى تۇستا تاعى سول شەگiر كوز سارى شال سۋىرىلىپ العا شىقتى.

- جالپى، ەلباسىنىڭ ماڭايىنا كiلەڭ جەمقورلاردى جيناپ العان باستىق جاۋاپقا تارتىلسىن دەگەنi وتە دۇرىس، - دەدi ول دا قوستاپ. - ال، بiراق سول باستىقتاردى تاعايىنداعان ادام بار عوي. ماسەلەن، جەمقور مينيستر­لەر، اكiمدەر ۇستالىپ جاتىر، قوعام قاۋiپسiزدiگiن سەنiپ تاپسىرعان گەنەرالدار قاشىپ بارىپ، شەتەلدە بوي تاسالاپ ءجۇر... ەندەشە، سولارعا كەزiندە لاۋازىم-شەن بەرگەن كiم؟ ءوز ۇكiمiمەن قىزمەتكە تاعايىنداعان كiم؟ تاڭداپ العان كادرلارىنان سونشاما جەمقور، ساتقىن شىققان باسشى نەگە جاۋاپقا تارتىلمايدى؟!

وتىرعانداردا ءۇن جوق، بiر-بiرiنە قاراپ، باقىرايدى دا قالدى. بەينە، داۋىستارى iشتەرiنە ءتۇسiپ كەتكەن سەكiلدi. تەك الدەن ۋاقىتتا:

- باۋىرىم-اۋ، مىناۋىڭ - بۇل جەردە ەمەس، پارلامەنتتە ايتىلاتىن ءسوز عوي! - دەدi شەت جاقتا وتىرعان بiرەۋ.

- سەن ءوزiڭ كiمسiڭ؟ وپپوزيتسيالىق پارتيادان ەمەسسiڭ بە؟ اۋزىڭا يە بولماي قايداعىنى ايتىپ، بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ وتىرادى ەكەنسiڭ! - دەدi ءتاسپيح تارتقان ءبiرادار شال كادiمگiدەي اشۋلانىپ.

- كوڭiلدەگi دۇنيەنi سىرتقا شىعارماي iشكە بۇگiپ، راك بولاتىن جايىم جوق، - دەدi شەگiر كوز سارى شال دا بەرiسپەي. - تۇسiنبەگەن نارسەڭدi وزدەرiڭiز سياقتى كوزi اشىق ۇلكەندەردەن سۇراپ العاننىڭ نەسi ايىپ؟

- تۋ-ۋ، ساعان داۋا جوق ەكەن! - دەپ ءبiرادار شال ەتەگiن قاعىپ تۇرىپ كەتتi.

"قۇرىسىن، بiر پالەگە ۇرىنباي تۇرعاندا ۇيگە جەتiپ الايىق" دەدi مە، باسقالار دا ورىندارىنان دۇرك كوتەرiلدi...

ارادا بiرنەشە كۇن جاۋىن-شاشىن بولىپ، قارتتاردىڭ باسى قوسىلعان جوق. تەك، كۇن كوزi شىعىپ، اۋە رايى ءتۇ­زەلگەن سوڭ، قوناقتاۋعا كەلگەن قۇستارداي، ەسكi مەكەندەرiن قايتا تاپ­قان. بiرنەشە كۇن ۇيدە قامالىپ وتىرعانعا iشتەرi پىسىپ قالعان با، اڭگiمە دۇكەنi قايتا قىزدى. ءبارi دە تەلەديدار كورiپ، گازەت وقىپ، بiراز وسەك-اياڭ جيناپ كەلگەن ەكەن، سولارىن ورتاعا سالدى.

بۇگiنگi اڭگiمە قىرعىزدار جايىندا. بiر جۇمانىڭ الدىندا قىرعىزدار وزدەرiنiڭ تاۋەلسiزدiك تۇسىنداعى ەكiنشi پرەزيدەنتi باكيەۆ دەگەندi تاقتان تايدىرىپ، قۋىپ جiبەرگەن ەكەن. قازiر قالاداعى ۇلكەن جاڭالىق وسى بولىپ تۇر. بۇل قىرعىزدارعا پرەزيدەنت قۇتايماي-اق قويدى. وسىدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن تۇڭعىش پرەزيدەنتتەرi اقاەۆ تا حالىق قاھارىنان قاشىپ، ماسكەۋگە بارىپ تىعىلعان. ال مىنا باكيەۆ بiردەن ماسكەۋگە جەتiپ بارۋعا ۇيالعان بولار، بەلارۋس استاناسى مينسكiنi پانالاپتى.

بۇل جاعداي اڭگiمە تاپپاي جۇرەتiن بiزدiڭ شالدارعا جاقسى بولدى. راحات! ءوز باستىعىڭ ەمەس، وزگە ەلدiڭ پرەزيدەنتi تۋرالى قورىقپاي سويلەسۋگە بولادى.

- دەگەنمەن، وسى قىرعىزدارىڭ - جاۋىنگەر-اق حالىق، - دەدi بۇرىن اڭگiمەگە كوپ ارالاسپايتىن جۇكەڭ دەگەن اقساقال. - ولاي دەيتiنiم، ولار اينالاسى ون شاقتى جىلدىڭ iشiندە ەكi پرەزيدەنتتi ايداپ تاستادى عوي. مويىنداۋ كەرەك، مۇنداي ەرلiك بiزدiڭ قازاقتىڭ قولىنان كەلمەيدi.

- ولاي بولاتىنى، قىرعىزدىڭ ۇجىمى بەرiك. ونىڭ ۇستiنە، ولاردىڭ جەرi شاعىن عوي. كوتەرiلiسكە شىققان كۇنi ءبارi بiر كiسiدەي پiشكەككە جەتiپ كەلەدi, - دەدi قىرعىزعا قونىسى جاقىن پۇشپاق بورiكتi اقساقال.

- ول جاعى سولاي-اق بولسىن. ال وسى پرەزيدەنتتەردiڭ باسىنا iس تۇسسە بولعانى، بiردەن ماسكەۋگە قاشاتىنى نەسi? - دەدi بۇرىن ساۋدا سالاسىندا iستەگەن ساكەڭ دەگەن اقساقال. - ورىستار دا ولاردى جات كورمەيدi, قاشىپ بارعانداردى تۋىسقانى كەلگەندەي قۇشاق جايىپ قارسى الادى؟

بۇل بiر ويعا كەلمەگەن قىزىق جاي ەكەن. وتىرعاندار بiرازعا دەيiن ءۇنسiز قالدى.

- وي، ءتايiر-اي، سونى دا بiلمەي­سiڭدەر مە؟ - دەدi تاعى دا شەگiر كوز سارى شال جۇرتتى جالت قاراتىپ. - بiزدiڭ "پرەزيدەنت" دەپ جۇرگەندەرiمiز­دiڭ ءبارi - كومپارتيانىڭ بۇرىنعى باسشىلارى ەمەس پە. ماسكەۋ - ولاردىڭ ۇشقان ۇياسى، قازاقشا ايتقاندا، توركiندەرi... تاقتا وتىرعان كەزدەرiندە ولار مiندەتتi تۇردە كرەملگە قىزمەت ەتەدi. باستارىنا كۇن تۋعاندا، ءماس­كەۋ­گە قاشىپ بارىپ تىعىلاتىنى سودان.

بۇل جولى وعان قارسى شىققان ەشكiم بولمادى.

- ءاي، توكە-اي، بiلمەيتiنiڭ جوق-اۋ! - دەدi بiر شال ونى سۇيسiنە قوستاپ. - شىنىندا دا، سولاي ەكەن-اۋ ءوزi. وداقتاس رەسپۋبليكالار تاۋەلسiزدiك الدىق دەگەنiمەن، بالشابەكتەردiڭ بيلiگiندە قالا بەرiپتi-اۋ...

- بالتىق ەلدەرi مەن گرۋزيادان باس­قاسى، - دەدi شەگiر كوز شال ونىڭ سوزiنە تۇزەتۋ ەنگiزiپ.

بۇرىن كوپ ءمان بەرمەگەن كەيبiر جايلارعا كوزدەرi ەندi جەتكەندەي، قارتتار بiر ءسات باستارىن يزەپ، وتىرىپ قالدى.

- ايتكەنمەن، وسى قىرعىزداردىڭ ەتi تiرi, كەۋدەسi جوعارى، - دەدi پۇشپاق بورiكتi شال سونە باستاعان اڭگiمەنiڭ وتىن قايتا كوسەپ. - مەن جاقىندا تالاس جاقتاعى بiر اعايىننىڭ تويىنا بارىپ قايتتىم. بiزدiڭ بiر تۋىسىمىز قىرعىزدان كەلiن ءتۇسiرiپتi. قىرعىز قۇدالاردى كۇتiپ، قاۋقىلداسىپ وتىرمىز. كەيدە الدەنەگە تالاسىپ قالامىز... بiر قۇدامىز تىم وركوكiرەك، قىلجاق­باس­تاۋ كiسi ەكەن. بiر كەزدە سول وتىرىپ:

- ەگەر دۇرىستاپ ولشەسە، قىرعىزدىڭ جەرi كولەم جاعىنان قازاق دالاسىنان بiر دە كەم ەمەس! - دەگەن پiكiر ايتتى. بiزدiڭ جاقتا دا نەبiر قىزبا جiگiتتەر وتىرعان.

- قۇدا، وزگە ەركەلەگiڭiزدi كوتە­رەيiك، بiراق مىناۋىڭىز تىم ارتىقتاۋ! - دەدi سولاردىڭ بiرi.

- تۇك تە ارتىق ەمەس! - دەيدi الگi قۇدا مiزباقپاي. - ەگەر قىرعىزدىڭ تاۋ­لارىن ۇتiكتەپ جiبەرسە، كولەمi قازاق دالاسىنان كەم تۇسپەيدi...

ءسوز تاپقانعا قولقا جوق. تويدا وتىرعاندار الگiنiڭ سوزiنە ءماز بولىپ، كۇلiسiپ الدىق، - دەپ پۇشپاق بورiكتi شال اڭگiمەسiن اياقتاعان.

- قالاي دەسەڭiز دە، وسى قىرعىزداردا ەجەلدەن كەلە جاتقان بiر قىزعانىش بار، - دەدi شەگiر كوز، سارى شال تاعى بiر اڭگiمەنiڭ شەتiن شىعارىپ. - قايتسiن بايقۇستار، قازاق جەرiندەي استى-ءۇستi بiردەي كەنiش دالاسى بولماعانعا، ءاز تاۋكەدەي، ابىلايداي دانىشپان حاندارى بولماعانعا iشتەرi ورتەنەتiن شىعار...

- وسى بiزدiڭ كەنەسارى حانعا دا قاستىق جاساعان سولار ەمەس پە؟ - دەدi ساكەڭ اقساقال ءسوز قوسىپ.

- دۇرىس ايتاسىز. قىرعىزدىڭ جانتاي جانە ورمان دەگەن ماناپتارى حان كەنەنi قاپىدا قولعا ءتۇسiرiپ، حاننىڭ باسىن ورىستارعا ءۇش مىڭ كۇمiسكە ساتقان! - دەدi شەگiر كوز، سارى شال. - بiزدiڭ قازاق كەڭ عوي، كەك ساقتاماي ءبارiن تەز ۇمىتىپ كەتەمiز. سول قىلىعى ءۇشiن قىرعىزدار بiزدەن ءالi كۇنگە دەيiن كەشiرiم سۇراعان جوق...

شالداردىڭ اڭگiمەسi ەمiن-ەركiن. بiر ماسەلەنi شەشۋ، نەمەسە بiر تاقىرىپتى سوڭىنا دەيiن iندەتۋ شارت ەمەس. بiردi ايتىپ، بiرگە وپ-وڭاي كوشە سالادى. كەيدە گازەتكە باسىلعان الدەبiر ماقالا اڭگiمە وزەگiنە اينالىپ كەتەدi. مiنە، بۇگiن دە سولاي بولدى. باسقالاردان ءسال كەشiرەك كەلگەن شەگiر كوز شال قولىنا ۇستاعان الدەبiر گازەتتi كوپتiڭ الدىنا جاينامازداي جايىپ سالدى.

- بۇل دۇنيە نە بولىپ بارادى، جاراندار؟ - دەدi كەلگەن بەتتە دابىل قاعىپ. - بۇرىن اتىن عانا ەستيتiن لاڭكەس دەگەن پالەدەن امان ەدiك. مiنە، ول دا جەتiپتi ەلiمiزگە...

- نە دەيدi?

- تاعى نە بوپ قالدى؟ - دەستi وتىرعاندار ءۇرپيiسiپ.

- اقتوبەدە اتىس بولىپ، ەكi پوليتسەي مەن ءتورت لاڭكەس وققا ۇشىپتى. تەرروريستەر جاسىرىنعان ۇيدەن بiراز قارۋ-جاراق تابىلىپتى...

- وسى حاباردى مەن مانا راديودان ەستiپ، تۇسiنە الماي قويىپ ەم. ول ءوزi قايدان كەلگەن لاڭكەستەر ەكەن؟ - دەدi كiشكەنتاي ترانزيتورىن قولىنان تاستامايتىن پۇشپاق بورiكتi شال.

- "تەرروريست" دەپ جۇرگەندەرi - باس­تارىنا اق كەپەش كيگەن سول اۋىلدىڭ بالالارى كورiنەدi. وزدەرiن "ۋاحابيس­پiز" دەيدi ەكەن...

- "ۋاحابيس" دەگەنi نە پالە تاعى دا؟

- ۋاحابيس - اراب ەلدەرiندە يسلامنىڭ بiر بۇتاعى كورiنەدi. سوڭعى جىلدارى بiز، دەموكرات بولعاننىڭ ءجونi وسى دەپ، شەت جۇرتتىق ميسسيونەرلەرگە ەسiكتi ايقارا اشىپ قويدىق ەمەس پە. ەندi سونىڭ سازايىن تارتىپ وتىرمىز، - دەدi گازەتتi ەلدەن بۇرىن تولىق وقىعان شەگiر كوز شال.

- ول ءۇشiن وكiمەتتi كiنالاۋعا بولمايدى! - دەدi ءتاسپيح تارتىپ، توردە وتىرعان ماكەڭ اقساقال شەگiر كوز شالدى ۇناتپاي. - كۇنi كەشە وزدەرiنiڭ كوممۋنيست، اتەيست بولعانىنا قاراماي، بiزدiڭ باسشىلار دiنگە كەڭ جول اشىپ قويدى ەمەس پە.

- اپىر-اي دەسەيشi, - دەپ سونىڭ قاسىنان قالمايتىن قاتپا قارا شال بiردەن iلiپ اكەتتi. - استانادا دiنشiل­دەرگە ارناپ تۇرعىزعان پيراميدانى ايتسايشى! سونى سالۋعا قانشا ميل­­ليون كەتتi دەيدi, قۇداي-اۋ...

- ءار ءۇش جىل سايىن دۇنيەجۇزi دiنباسىلارىن جيناپ، قۇرىلتاي وتكiزiپ جۇرگەنiن قايدا قوياسىز؟ - دەدi ولاردى تاعى بiر شال قوستاپ.

- سونى ايتپايسىڭ با! - دەدi ءتاسپيح تاسىن ساناپ وتىرعان ماكەڭ اقساقال شەگiر كوز شالعا الايا قاراپ قويىپ. - الەم دiندەرiنiڭ باسىن قوسۋ - iرiمiز دەپ جۇرگەن الپاۋىت مەملە­كەتتەردiڭ بiرەۋiنiڭ ويىنا كەلدi مە؟ تاعى دا بiزدiڭ باسشىلار - الەم ەلدەرiنە ۇلگi كورسەتiپ جۇرگەن...

قارسىلاستارى باستىرمالاتىپ كەتكەنگە، شەگiر كوز شالدىڭ ءجۇنi جىعىلىپ قالعان سياقتى ەدi. بiراق ول تاعى بiر پالەنi ويلاپ وتىرعان سەكiلدi. كوپشi­لiككە قاراپ، جىميا كۇلiپ الدى دا:

- مiنە-مiنە، مەنiڭ كۇدiكتەنەتiن جەرiم دە ءدال وسى ارا! - دەدi تاسپيح تاسىن ساناعان ماكەڭ اقساقالعا كوز قيىعىن سالىپ. - دۇنيەجۇزiندە بiر كەزدە دiن تاراتقان، پايعامبارلار، اۋليە-امبيەلەر تۇرعان ورتالىقتار بار عوي. ماسەلەن، ساۋىت ارابياسى، ريم-ۆاتيكان، ەرۋساليم، قىتاي، ءۇندiستان سياقتى... سول ەلدەر دiن­دەردiڭ باسىن قوسام، دiن تۋرالى اڭگiمە قوزعايمىن دەسە قۇپ جاراسار ەدi. ال بiزدەگi كۇنi كەشە "دiن - اپيىن" دەپ جار سالعان بالشابەكتەر "كاليماعا" تiلدەرi كەلمەي جاتىپ، دiندi ناسيحاتتاۋعا قالاي قۇلشىنا كiرiسiپ كەتتi? وسىنىڭ ءوزi اتاق شىعارۋدىڭ، وزدەرiن جارنامالاۋدىڭ امالى ەمەس پە؟!

- جارنامالاسىن. وندا تۇرعان نە بار؟ - دەدi قاتپا قارا شال بiردەن قارسى شاۋىپ. - قازiر جارنامانىڭ زامانى. "اسىڭ باردا ەل تانى بەرiپ ءجۇرiپ" دەگەن قايدا؟ جەر ءجۇزiنiڭ پوپ­تارى مەن لامالارى بiزدiڭ جاڭا استانامىزدى كورiپ، تاڭعالۋىنىڭ ءوزi نەگە تۇرادى؟! دiن باسىلاردىڭ بەتi بەرi قاراسا، باسقالارى قايدا بارادى؟

- اندا-ساندا ءوستiپ بiر تاۋىپ ايتاتىنىڭ بار-اۋ! - دەپ ماكەڭ اقساقال اتقوسشىسىن قوستاپ قويدى. - وتكەن قۇرىلتايدا استاناعا كەلگەن بiر تاقىر باس لاما: "بiز مۇنداي سىي-سياپاتتى ءوز ەلiمiزدە دە كورiپ جۇرگەنiمiز جوق. دiنگە قامقور بولىپ وتىرعان ءدال قازاقستانداي باسقا بiر مەملەكەتتi كورگەن ەمەسپiز. سiزدەردiڭ باسشىلارىڭىز نوبەل سىيلىعىن الۋعا لايىق!" دەدi-اۋ كوزiنە جاس الىپ.

- مiنەكي، ماسەلەنiڭ ءتۇپ قازىعىنا ەندi جەتتiك! - دەدi شەگiر كوز شال ءماز بولىپ. - دiنباسىلاردىڭ باسىن قوسۋ بiزگە نە ءۇشiن قاجەت بولعانىن ەندi تۇسiنگەن شىعارسىزدار. ءوزiمiزدi سولاردىڭ اۋزىمەن ماقتاتۋ، سول ارقىلى كوكەيiمiزدi تەسكەن سىيلىققا قول سوزۋ...

مىنانى ەستiگەندە، ماكەڭ اقساقالدىڭ اشۋلانعانى سونشا، قولىنداعى تاسپيعىن اسىعىس جيناپ، قالتاسىنا تىعا سالدى:

- وسى سەن-اق تىرناق استىنان كiر iزدەپ وتىرادى ەكەنسiڭ! - دەدi شەگiر كوز شالعا شاقشيا قاراپ. - اتتەڭ، بiزدە دەموكراتيا... ءسوز بوستاندىعى بار. ايتپەسە، زاڭ ورىندارىنا ايتىپ، قاماتىپ تاستايتىن-اق قۋدىڭ ءوزiسiڭ عوي...

كەيدە وتىرىستىڭ اياعى وسىلاي تالاس-تارتىسقا ۇلاسىپ كەتەتiنi بار. نە iستەيسiڭ، ماكەڭ اقساقال ايتقانداي، دەموكراتيا... ءسوز بوستاندىعى. قايدا بارساڭ دا الدىڭنان شىعاتىن - ساياساتتانعان دۇنيە... كوپ ماسەلەلەر جايىندا پارلامەنتتەگiلەر جۇمعان اۋىزدارىن اشپاعان سوڭ، قولى بوس شالدار ونى، امال جوق، وسىنداي وتىرىستاردا ءسوز قىلادى. كۇش-قايراتى تiلiندە قالعان جاندار عوي، ويداعىسىن ايتسىن ولار دا... Iشتەگi اششى زاپىراندى تىققىشتاپ جيناي بەرمەي، ۋاق-ۋاق وسىلاي سىرتقا شىعارعان پايدالى. قارتتاردان ءوزارا شەر تارقاتىساتىن قىسىر كەڭەستi ايايمىز با؟! دۇنيەنiڭ كiلتi وزدەرiندە تۇرعانداي سەزiنiپ، ولار دا ورتامىزدا جۇرە بەرسiن.

"جاس الاش" گازەتى