زاينيدين قۇرمانوۆ، قوعام قايراتكەرى، قىرعىزستان جوگوركۋ كەنەشىنىڭ ەكس-سپيكەرى:

زاينيدين قۇرمانوۆ، قوعام قايراتكەرى، قىرعىزستان جوگوركۋ كەنەشىنىڭ ەكس-سپيكەرى:

كسرو ىدىراعالى كورشىلەس قىرعىز اعايىن ءۇش رەت پرەزيدەنت اۋىستىرىپ، 23 مارتە ەل ۇكىمەتىن جاڭارتىپتى. ۇزدىكسىز تولقۋلاردان كەيىن، ەل ەكونوميكاسى تۇرالاپ قالسا دا، قىرعىز جۇرتىنىڭ سالى سۋعا كەتىپ وتىرعان جوق-تى. ىلدەبايلاپ دامۋدىڭ جولىن قاراستىرىپ جاتىر. جاقىندا استانادا وتكەن ل.گۋميلەۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا كەلگەن قىرعىزدىڭ مەملەكەت قايراتكەرى زاينيدين قۇرمانوۆپەن سۇحبات قۇردىق. زاينيدين كارپەكۇلى قىرعىز ەلىنىڭ بەتكە ۇستار قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. 2009-2010 جىلدارى قىرعىزستان بيلىگى روزا وتىنباەۆانىڭ قولىنا وتكەندە جوگاركۋ كەنەشكە توراعا بولدى. قىرعىز بيلىگىنىڭ قىر-سىرىنا قانىق ساياساتكەرمەن اڭگىمەمىز قوڭسىمىزدىڭ ساياساتى مەن ەلدىڭ ىشكى احۋالى توڭىرەگىندە ءوربىدى.

- جوگوركۋ كەنەشتىڭ سپيكەرلىگىنە كەلگەندە قىرعىز ءۇشىن قانداي قادامعا باردىڭىز؟ قانداي قىزمەت ىستەي الدىڭىز؟
- جوگاركۋ كەنەشتىڭ مىندەتى ەل ءۇشىن ەڭ باستى ماقساتتاردى بەلگىلەپ، سونى ورىنداۋ بولىپ تابىلادى. ءبىز قىرعىز مۇددەسى ءۇشىن ءتيىمدى زاڭ جوبالارىن قابىلداپ، ۇلتتىڭ جاقسى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋگە ءتيىستى بولدىق. پارلامەنتتە تاباندى ەڭبەك ەتىپ، ەلدى ىلگەرى دامىتۋعا بارىمىزدى سالدىق. وكىنىشتىسى بۇرىنعى ءۇش شاقىرىلىمداعى پارلامەنت ءبىر باعىتتا عانا جۇمىس ىستەي المادى. سەبەبى دەپۋتاتتار پراكتيكالىق جۇمىستار بار بولعانىمەن، تەوريالىق جاعىنان كەمشىن ءتۇسىپ جاتتى. سودان بولار، ءبىزدىڭ ەلدە «جاقسى» دەپ باعا بەرەتىندەي دەپۋتات بولعان جوق. جوگوركۋ كەنەشتىڭ ۇلكەن قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىپ جاتقانىن دا ايتۋ كەرەك. وكىنىشتىسى، سول جاعدايدان ۇزاي قويعان جوقپىز. بۇگىنگى كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋگە تىرىسقانىمىزبەن، ودان شىققان ناتيجە تاعى جوق. ماسەلەن پارلامەتتىك جۇيەگە ءوتۋ ءۇشىن ەل بيلىگى الدىن الا دايارلانۋى كەرەك. ويتپەسە قازىرگى جاعدايدا قىرعىز ەلىندەگى بۇلىك جالعاسا بەرەدى. ەلدە جىل سايىن ۇكىمەت اۋىسادى. سەبەبى، العا قويعان جوسپاردى ورىنداي المايدى. سولاردىڭ بارلىعىن اتقارۋعا قانشا تىرىسسا دا ۇكىمەت ءارى كەتكەندە ءبىر جارىم جىل عانا وتىرادى. ويتكەنى، ءوز ىسىنە جاۋاپ بەرمەيدى. ەل الدىندا جاۋاپكەرشىلىگى جوق. 
- ۇكىمەت ينۆەستيتسيا تارتۋعا قۇلىقسىز با؟
- وعان بارىن سالىپ، تىرىسادى. نيەت جوق ەمەس. ءبىزدىڭ ەلدە كەڭەستىك جۇيەدەن قالعان ەكونوميكا  ەگەمەندى ەل بولعان ساتتە-اق تالقىلانىپ ءبىتتى. قازىر قىرعىزستاندا ەكونوميكا دەگەن مۇلدەم جوق. مىسالى، ەل بيۋدجەتىن ميگرانتتار بەرەدى. ونىڭ سوماسى جىلىنا 1,5 ملرد. دوللاردان اسپايدى. 
التىن وندىرەتىن كەن بار. سول مەملەكەت بيۋدجەتىنىڭ 60 پايىزىن تولتىرادى. ال قالعانى سالىقتان جينالادى. قىرعىزستان قيىن زاماندا تۇرعاندىقتان وسى ماسەلە شەشىلمەي، كەيىنگە شەگەرىلىپ كەلەدى. كۇن سايىنعى ءدۇمپۋ، بيلىك ءۇشىن كۇرەس - جوسپار اتاۋلىنى كەلمەسكە كەتىردى. قازىر قىرعىزدىڭ قاي جاققا كەتىپ بارا جاتقانىن ەشكىم تۇسىندىرمەيدى. توپالاڭ زامان بولىپ جاتقاندىقتان ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ينۆەستيتسيا دەگەن ۇعىم ءتۇپ اتاۋىمەن جوعالدى. بيلىكتىڭ سوزىنە ەشكىم قۇلاق اسپايتىن زامان ورنادى. ءتىپتى، پرەزيدەنتتى دە ادام قۇرلى باعالامايدى. اركىم وزىنە قوجا. سول سەبەپتى وتكەندە قازاقستان مەن رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ قىرعىز ەلىنە كەلۋى المازبەك اتامباەۆقا قولداۋ كورسەتۋ ىسپەتتى بولدى. سىرتتان ينۆەستيتسيا تارتىلماسا. جاقىن ۋاقىت­تارى قىرعىزستاندا وزگەرىس بولۋى مۇمكىن ەمەس. بۇگىندە جالپى ىشكى ءونىم بويىنشا قىرعىزستان الەمدە 140-شى ورىندا. بۇل وتە كەدەي ەل ەكەنىن بىلدىرەدى. قازاق­ستان­دى بىزبەن سالىستىرۋعا مۇلدەم كەلمەيدى. 50-51 ورىندا تۇر. مىسالى، قازاق­ستان­دا ىشكى جالپى ءونىم ءار ادامعا 14 مىڭ دوللاردان كەلسە، بىزدە كىسى باسىنا 1 مىڭ دوللاردان كەلەدى. توقسانىنشى جىل­داردىڭ باسىندا قازاق پەن قىرعىز ەكونو­ميكاسى ءبىر دەڭگەيدە بولاتىن. جيىر­ما جىلدىڭ ىشىندە قازاقستان ىلگەرى دامىدى دا، قىرعىزستان مۇلدە قۇلدىراپ كەتتى. 
- اسقار اقاەۆتان كەيىنگى قىرعىز باسشىلارى ەستە قالارلىق جۇمىس اتقارىپ ۇلگەردى مە؟
- البەتتە، اتقاردى. جاڭا باسشىلىق قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي، ءىس تىندىرۋعا تىرىستى. دەگەنمەن، اسقار اقاەۆتىڭ 1995 جىلعا دەيىن جۇرگىزگەن ساياساتى قىرعىزدىڭ قولايىنا جاعىپ ەدى. دەموكراتيالىق جاعىنان، رەفورمالىق تۇرعىدان ول كەرەمەت جۇمىس جۇرگىزە العان پرەزيدەنت بولدى. الايدا 1995 جىلدان كەيىن اقاەۆتىڭ ساياساتى وزگەردى. اۆتوريتارلى جۇيە ورناپ، وتباسىلىق بيلىك قالىپتاسا باستادى. بالالارى ساياساتقا ارالاسقاننان كەيىن، ولاردىڭ ءوز بەتىنشە ءىس تىندىرا باستاعانىن كوز كوردى. وسىنىڭ بارلىعى حالىققا تۇرپىدەي ءتيدى. ونىڭ ورنىن باسقان باكيەۆتىڭ ارەكەتتەرى باستاپقىدا ەلگە جاعىپ ەدى. بىراق بىزدەگى ىشكى رەسۋرستار قازاقستانمەن سالىستىرعاندا وتە تومەن. قازاقستاندا مۇناي مەن گاز بار. بىزدە ونداي مۇمكىنشىلىك جوق. بىزدە زەينەتاقى 15 پايىزعا وسسە، سىزدەردە 50 پايىزعا دەيىن ءوسىپ جاتادى 
- روزا وتىنباەۆا شە؟
- ول كىسى ەل قامىن ويلاۋدان گورى، ساياحاتتاعاندى جانى سۇيەتىن باسشى. دەپۋتات بولىپ جۇرگەنىندە پارلامەنتتە وتىرماي، ەشكىمگە قاجەتسىز فورۋمدارعا قاتىسۋعا قۇشتار بولاتىن. ەلدىڭ جايىن ويلاۋ وتىنباەۆاعا قاتىسسىز دۇنيە سەكىلدى ەدى سول كەزدەرى. ونىڭ قاسىندا باكيەۆ ادامگەرشىلىگى جاعىنان الدەقايدا جوعارى تۇردى. قاراپايىم، ەرىكتى ەدى. بىراق بالالارى مەن تۋعان-تۋىستارى ونىڭ سورى بولدى.   
- ساياسي تولقۋ المازبەك اتامباەۆتى دا ورنىنان ءتۇسىرۋى مۇمكىن بە؟
- قازىر ەلدە اقاەۆ پەن باكيەۆتى كەتىرگەندەگىدەي كۇشتى وپپوزيتسيا جوق. سەبەبى بۇرىنعى وپپوزيتسيا بيلىككە كەلدى. الايدا نارازىلار ءبىر توپقا بىرىگە باستاعانىن ايتۋىمىز كەرەك. ءسىز «قىرعىزستاندا تاعى دا رەۆوليۋتسيا بولۋ قاۋپى بار ما؟» دەگەندى سۇرايسىز عوي. وردانى كەلىپ ويرانداپ، حاندى توڭكەرەتىن ورتاعاسىرلىق تەندەنتسياسى بار قىرعىزداعى نارازىلار ناسيحات 
جۇرگىزىپ، اقشا شاشپايدى. ءاربىر قىرعىزدىڭ ءجۇز تۋىسى بار. سولارعا اقشا بەرىپ، الاڭعا 20 مىڭ ادامدى جيناۋ قيىن شارۋا ەمەس. قالعانىنا باس اۋىرتپايدى. ءساۋىر وقيعاسىنان كەيىن قىرعىزدار تۇستىك پەن تۇندىك بولىپ ەكى تاراپقا ءبولىندى. ال قازىرگى بيلىك تۇندىكتەردىڭ قولىندا. تۇستىكتەر «بيلىك تۇندىكتەرگە ءوتتى» دەپ بۇل ارەكەتتى «ماسقارا جەڭىلىس» دەپ سانايدى. تۇپتەن كەلگەندە، بيلىككە نارازىلىق حالىق اراسىندا ەمەس، بەلگىلى ءبىر كلاندار اراسىندا ءجۇرىپ جاتىر. وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك ءبىر-بىرىنە وپپوزيتسيامىز دەپ ەسەپتەيدى. سونىڭ سالدارىنان وڭتۇستىك ايماقتى بىشكەكتەن باسقارۋ مۇمكىن بولماي وتىر. مىسالى پرەمەردى، جوگوركۋ كەنەش توراعاسىن وڭتۇستىكتەن سايلاعانىمەن وڭتۇستىك ولاردى ءوز ادامىمىز دەپ ەسەپتەمەيدى. مىسالى، ولار تۇرمەگە قامالعان قامچىبەك تاشيەۆ پەن مەلس مىرزاحماتوۆتاردى ءوز ادامىمىز دەپ سانايدى.
- قىرعىزستاندا باسقا ۇلت مۇددەسى قالاي قورعالادى؟
- قىرعىز جەرىنەن سايا تاپقان 80 ءتۇرلى ۇلتتىڭ وكىلى بار. ەلدەگى الاساپىراننان كەيىن ولاردىڭ كوزقاراسى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ولار ەشقانداي توپقا قوسىلماي، ساياق جۇرەدى. مىسالى، وزبەك پەن قىرعىز كەلىسىمگە كەلە الماي، سەپاراتيزم ماسەلەسى پايدا بولدى. سوڭى ادام شىعىنىنا اكەلدى.  سودان كەيىن قىرعىزستانداعى وزبەكتەر قاتتى قورقىپ قالدى. ورىستار بولسا، ولار «اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسادى». باس كوتەرىپ، قارسىلىق تانىتپايدى. ال سىزدەردەگى جاعداي كەرىسىنشە. 
- نۇرسۇلتان نازارباەۆ قىرعىزستانعا بارعاندا المازبەك اتامباەۆ ەكەۋى قازاق مەكتەبىن اشۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. قىرعىز تاراپى بۇعان نارازى بولعان جوق پا؟
- قىرعىزستاندا قازاقتارمەن ىمىراعا كەلۋ جوعارى دەڭگەيدە شەشىلگەن. قازاقتار وزدەرىن بوتەن سەزىنگەن ەمەس.  مىسالى، ءبىز الماتى مەن استاناعا اياق باسساق ءوزىمىزدى شەتەلدىك رەتىندە سەزىنبەيمىز. ەلدەگى قازاقتار دا تۋرا سولاي. مىسالى، مەنىڭ شەشەم جامبىلدىڭ قازاعى. سپيكەر بولعانىمدا وعان قاتىس­تى ەشكىم ءبىر اۋىز ءسوز ايتقان ەمەس. كەزىندە قۇرمانبەك باكيەۆ قىرعىزستان پرەزي­دەنتى بولعان كەزدە اپپاراتىنىڭ باسشىسى سادىرقۇلوۆ دەگەن قازاق بولدى. وعان قاتىستى دا ەشكىم ەشتەڭە دەگەن ەمەس. تۇبىنە ۇڭىلسە، اسقار اقاەۆتىڭ ءوزى قازاق بولىپ شىعادى. رۋى - تورە! قۇرمانبەك باكيەۆتىڭ رۋى قىپشاق ەكەنىن ەسكەرسەك، قازاققا بوتەن بولماي شىعادى (كۇلدى).
- شەكارا اسىپ، باسقا ەلگە كەتكەن ەڭبەك ميگرانتتارىن ەلگە قايتارۋ تۋرالى اڭگىمە ءجيى قوزعالاتىن شىعار؟
- 150-200 مىڭداي ادام قازاقستاندا قارا جۇمىسقا جەگىلىپ ءجۇر. 500 مىڭنان استام قىرعىز رەسەيگە قاراي ناپاقا تابامىز دەپ كەتتى. ەۋروپاعا بارعاندارى وتە از. بىلۋىمشە، كوپتەگەن قىرعىزدار قازاقستان مەن رەسەي ازاماتتىعىن الىپ الدى. كەيىن قايتۋعا نيەتتەرى جوق. ياعني بولاشاعىن قىرعىز ەلىمەن بايلانىس­تىرمايدى. كەيبىرى ءبىراز قاراجات جيناپ الايىن، سوسىن ەلگە كەلەمىن دەپ ويلايدى. بىراق قايتىپ كەلىپ جاتقانداردى كورمەدىم. ءبىر جىلدارى شەتتەگى قىرعىزداردى ەلگە قايتارۋعا قاتىستى ۇلكەن قۇرىلتاي ءوتتى. ولاردىڭ اراسىندا قالتالى قانداستارىمىزدىڭ كوبەيگەنى بايقالادى. سىرتتا ءجۇرىپ بيزنەسپەن اينالىسىپ، كوتەرىلگەندەرى بار. بىراق كوپشىلىگى سىبىردە تۇرادى. سول جاقتا اعاش ونەركاسىبىمەن اينالىساتىن ولار قىرعىزستانعا كەلىپ تۇرۋعا قۇلىقتى ەمەس. سەبەبى، ەلگە كەلسە، رەسەيدەگىدەي ۇلكەن نارىق جوق. قازاقستاندا دا بيزنەسپەن اينالىساتىن قىرعىزدار بار. سەبەبى، مۇندا بيزنەسكە ۇلكەن مۇمكىندىك تۋىپ وتىر.
- دۇمپۋدەن كەيىن قىرعىزدىڭ سىرت­پەن بايلانىسى قانشالىقتى السىرەدى؟
- يسلام كاريموۆتىڭ قىرعىز پرەزيدەنتىمەن قارىم-قاتىناسى جاقسى ەمەس. ۇنەمى ەكى ەل شەكاراسىندا كەلەڭسىزدىكتەر ورىن الىپ جاتادى. 2010 جىلعى وش وقيعاسىنان كەيىن قارىم-قاتىناس ءتىپتى ناشارلاي ءتۇستى. قازاقستانمەن بايلانىس جاقسى. رەسەيمەن سالەمىمىز ءتۇزۋ بولعانىمەن، ەكى ارادا كورىنبەيتىن شەكارا بار. مىسالى، ەلتسيننىڭ اتىن ءبىر ۋنيۆەرسيتەتكە بەرىپ، پۋتين نىسپىسىمەن الاتوونىڭ شىڭىن اتايتىن بولدىق.  قىرعىز بەن ورىس قارىم-قاتىناسى جاقسى دەگەنىمىزبەن، اقش بۇيىردەن قىسىپ تۇر. بىلەسىزدەر، قىرعىزستاندا اقش-تىڭ اسكەري بازاسى بار. اقش ءتىسىن باتىرسا ورىستان ويىسىپ، سولارعا قارايمىز. رەسەي قاباق شىتسا، اقش-تان ورىستارعا بۇرىلامىز. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا كەزەك-كەزەك شاپقىلاپ ءجۇرمىز. ەسەسىنە اقش پەن رەسەي قىرعىزستانعا سەنىم ارتپايدى. سەبەبى، ءبىز سەنىمدى سەرىكتەس ەمەسپىز. سودان كەيىن قىرعىزستان قازىر قىتايمەن «دوستاسۋعا» كوشتى. سەبەبى، قىتايدان كەلەتىن ينۆەس­تيتسيا كوپ. قىتاي تاراپى اقشانى كوپ بەرگەنىمەن ونىڭ ەسەبىن سۇرامايدى. ال اقش اقشا ۇسىنسا، ونىڭ ناتيجەسىن قارايدى. ورىس ىقپال ەتكەنىمەن، اقشا بەرمەيدى. سوندىقتان قىرعىزستانعا قىتايدان قارجى كوزىن تارتۋ ءتيىمدى. 
اڭگىمەلەسكەن - جانكەلدى قارجان

"حالىق ءسوزى" گازەتى