Zaynidin QÚRMANOV, qogham qayratkeri, Qyrghyzstan Jogorku Keneshining eks-spiykeri:

Zaynidin QÚRMANOV, qogham qayratkeri, Qyrghyzstan Jogorku Keneshining eks-spiykeri:

KSRO ydyraghaly kórshiles qyrghyz aghayyn ýsh ret preziydent auystyryp, 23 mәrte el ýkimetin janartypty. Ýzdiksiz tolqulardan keyin, el ekonomikasy túralap qalsa da, qyrghyz júrtynyng saly sugha ketip otyrghan joq-ty. Ildebaylap damudyng jolyn qarastyryp jatyr. Jaqynda Astanada ótken L.Gumiylevting 100 jyldyq mereytoyyna kelgen qyrghyzdyng memleket qayratkeri Zaynidin Qúrmanovpen súhbat qúrdyq. Zaynidin Kәrpekúly qyrghyz elining betke ústar qayratkerlerining biri, tarih ghylymdarynyng doktory. 2009-2010 jyldary Qyrghyzstan biyligi Roza Otynbaevanyng qolyna ótkende Jogarku Keneshke tóragha boldy. Qyrghyz biyligining qyr-syryna qanyq sayasatkermen әngimemiz qonsymyzdyng sayasaty men elding ishki ahualy tónireginde órbidi.

- Jogorku Keneshting spiykerligine kelgende qyrghyz ýshin qanday qadamgha bardynyz? Qanday qyzmet istey aldynyz?
- Jogarku Keneshting mindeti el ýshin eng basty maqsattardy belgilep, sony oryndau bolyp tabylady. Biz qyrghyz mýddesi ýshin tiyimdi zang jobalaryn qabyldap, últtyng jaqsy ómir sýrui ýshin júmys isteuge tiyisti boldyq. Parlamentte tabandy enbek etip, eldi ilgeri damytugha barymyzdy saldyq. Ókinishtisi búrynghy ýsh shaqyrylymdaghy parlament bir baghytta ghana júmys istey almady. Sebebi deputattar praktikalyq júmystar bar bolghanymen, teoriyalyq jaghynan kemshin týsip jatty. Sodan bolar, bizding elde «jaqsy» dep bagha beretindey deputat bolghan joq. Jogorku Keneshting ýlken qiynshylyqtardy bastan keship jatqanyn da aitu kerek. Ókinishtisi, sol jaghdaydan úzay qoyghan joqpyz. Býgingi kýrdeli mәselelerdi sheshuge tyrysqanymyzben, odan shyqqan nәtiyje taghy joq. Mәselen parlamettik jýiege ótu ýshin el biyligi aldyn ala dayarlanuy kerek. Óitpese qazirgi jaghdayda qyrghyz elindegi býlik jalghasa beredi. Elde jyl sayyn ýkimet auysady. Sebebi, algha qoyghan jospardy orynday almaydy. Solardyng barlyghyn atqarugha qansha tyryssa da ýkimet әri ketkende bir jarym jyl ghana otyrady. Óitkeni, óz isine jauap bermeydi. El aldynda jauapkershiligi joq. 
- Ýkimet investisiya tartugha qúlyqsyz ba?
- Oghan baryn salyp, tyrysady. Niyet joq emes. Bizding elde kenestik jýieden qalghan ekonomika  egemendi el bolghan sәtte-aq talqylanyp bitti. Qazir Qyrghyzstanda ekonomika degen mýldem joq. Mysaly, el budjetin migranttar beredi. Onyng somasy jylyna 1,5 mlrd. dollardan aspaydy. 
Altyn óndiretin ken bar. Sol memleket budjetining 60 payyzyn toltyrady. Al qalghany salyqtan jinalady. Qyrghyzstan qiyn zamanda túrghandyqtan osy mәsele sheshilmey, keyinge shegerilip keledi. Kýn sayynghy dýmpu, biylik ýshin kýres - jospar ataulyny kelmeske ketirdi. Qazir qyrghyzdyng qay jaqqa ketip bara jatqanyn eshkim týsindirmeydi. Topalang zaman bolyp jatqandyqtan ýsh jyldyng ishinde investisiya degen úghym týp atauymen joghaldy. Biylikting sózine eshkim qúlaq aspaytyn zaman ornady. Tipti, preziydentti de adam qúrly baghalamaydy. Árkim ózine qoja. Sol sebepti ótkende Qazaqstan men Resey preziydentining qyrghyz eline kelui Almazbek Atambaevqa qoldau kórsetu ispetti boldy. Syrttan investisiya tartylmasa. Jaqyn uaqyt­tary Qyrghyzstanda ózgeris boluy mýmkin emes. Býginde jalpy ishki ónim boyynsha Qyrghyzstan әlemde 140-shy orynda. Búl óte kedey el ekenin bildiredi. Qazaq­stan­dy bizben salystyrugha mýldem kelmeydi. 50-51 orynda túr. Mysaly, Qazaq­stan­da ishki jalpy ónim әr adamgha 14 myng dollardan kelse, bizde kisi basyna 1 myng dollardan keledi. Toqsanynshy jyl­dardyng basynda qazaq pen qyrghyz ekono­mikasy bir dengeyde bolatyn. Jiyr­ma jyldyng ishinde Qazaqstan ilgeri damydy da, Qyrghyzstan mýlde qúldyrap ketti. 
- Asqar Aqaevtan keyingi qyrghyz basshylary este qalarlyq júmys atqaryp ýlgerdi me?
- Álbette, atqardy. Jana basshylyq qol qusyryp qarap otyrmay, is tyndyrugha tyrysty. Degenmen, Asqar Aqaevtyng 1995 jylgha deyin jýrgizgen sayasaty qyrghyzdyng qolayyna jaghyp edi. Demokratiyalyq jaghynan, reformalyq túrghydan ol keremet júmys jýrgize alghan preziydent boldy. Alayda 1995 jyldan keyin Aqaevtyng sayasaty ózgerdi. Avtoritarly jýie ornap, otbasylyq biylik qalyptasa bastady. Balalary sayasatqa aralasqannan keyin, olardyng óz betinshe is tyndyra bastaghanyn kóz kórdi. Osynyng barlyghy halyqqa týrpidey tiydi. Onyng ornyn basqan Bakiyevting әreketteri bastapqyda elge jaghyp edi. Biraq bizdegi ishki resurstar Qazaqstanmen salystyrghanda óte tómen. Qazaqstanda múnay men gaz bar. Bizde onday mýmkinshilik joq. Bizde zeynetaqy 15 payyzgha ósse, sizderde 50 payyzgha deyin ósip jatady 
- Roza Otynbaeva she?
- Ol kisi el qamyn oilaudan góri, sayahattaghandy jany sýietin basshy. Deputat bolyp jýrgeninde parlamentte otyrmay, eshkimge qajetsiz forumdargha qatysugha qúshtar bolatyn. Elding jayyn oilau Otynbaevagha qatyssyz dýnie sekildi edi sol kezderi. Onyng qasynda Bakiyev adamgershiligi jaghynan әldeqayda joghary túrdy. Qarapayym, erikti edi. Biraq balalary men tughan-tuystary onyng sory boldy.   
- Sayasy tolqu Almazbek Atambaevty da ornynan týsirui mýmkin be?
- Qazir elde Aqaev pen Bakiyevti ketirgendegidey kýshti oppozisiya joq. Sebebi búrynghy oppozisiya biylikke keldi. Alayda narazylar bir topqa birige bastaghanyn aituymyz kerek. Siz «Qyrghyzstanda taghy da revolusiya bolu qaupi bar ma?» degendi súraysyz ghoy. Ordany kelip oirandap, handy tónkeretin ortaghasyrlyq tendensiyasy bar qyrghyzdaghy narazylar nasihat 
jýrgizip, aqsha shashpaydy. Árbir qyrghyzdyng jýz tuysy bar. Solargha aqsha berip, alangha 20 myng adamdy jinau qiyn sharua emes. Qalghanyna bas auyrtpaydy. Sәuir oqighasynan keyin qyrghyzdar týstik pen týndik bolyp eki tarapqa bólindi. Al qazirgi biylik týndikterding qolynda. Týstikter «biylik týndikterge ótti» dep búl әreketti «masqara jenilis» dep sanaydy. Týpten kelgende, biylikke narazylyq halyq arasynda emes, belgili bir klandar arasynda jýrip jatyr. Ontýstik pen soltýstik bir-birine oppozisiyamyz dep esepteydi. Sonyng saldarynan ontýstik aimaqty Bishkekten basqaru mýmkin bolmay otyr. Mysaly premierdi, Jogorku Kenesh tóraghasyn ontýstikten saylaghanymen ontýstik olardy óz adamymyz dep eseptemeydi. Mysaly, olar týrmege qamalghan Qamchybek Tashiyev pen Mels Myrzahmatovtardy óz adamymyz dep sanaydy.
- Qyrghyzstanda basqa últ mýddesi qalay qorghalady?
- Qyrghyz jerinen saya tapqan 80 týrli últtyng ókili bar. Eldegi alasapyrannan keyin olardyng kózqarasy aitpasa da týsinikti. Olar eshqanday topqa qosylmay, sayaq jýredi. Mysaly, ózbek pen qyrghyz kelisimge kele almay, separatizm mәselesi payda boldy. Sony adam shyghynyna әkeldi.  Sodan keyin Qyrghyzstandaghy ózbekter qatty qorqyp qaldy. Orystar bolsa, olar «aqyryn jýrip, anyq basady». Bas kóterip, qarsylyq tanytpaydy. Al sizderdegi jaghday kerisinshe. 
- Núrsúltan Nazarbaev Qyrghyzstangha barghanda Almazbek Atambaev ekeui qazaq mektebin ashu turaly kelisimge qol qoydy. Qyrghyz tarapy búghan narazy bolghan joq pa?
- Qyrghyzstanda qazaqtarmen ymyragha kelu joghary dengeyde sheshilgen. Qazaqtar ózderin bóten sezingen emes.  Mysaly, biz Almaty men Astanagha ayaq bassaq ózimizdi sheteldik retinde sezinbeymiz. Eldegi qazaqtar da tura solay. Mysaly, mening sheshem Jambyldyng qazaghy. Spiyker bolghanymda oghan qatys­ty eshkim bir auyz sóz aitqan emes. Kezinde Qúrmanbek Bakiyev Qyrghyzstan preziy­denti bolghan kezde apparatynyng basshysy Sadyrqúlov degen qazaq boldy. Oghan qatysty da eshkim eshtene degen emes. Týbine ýnilse, Asqar Aqaevtyng ózi qazaq bolyp shyghady. Ruy - tóre! Qúrmanbek Bakiyevting ruy qypshaq ekenin eskersek, qazaqqa bóten bolmay shyghady (kýldi).
- Shekara asyp, basqa elge ketken enbek migranttaryn elge qaytaru turaly әngime jii qozghalatyn shyghar?
- 150-200 mynday adam Qazaqstanda qara júmysqa jegilip jýr. 500 mynnan astam qyrghyz Reseyge qaray nәpaqa tabamyz dep ketti. Europagha barghandary óte az. Biluimshe, kóptegen qyrghyzdar Qazaqstan men Resey azamattyghyn alyp aldy. Keyin qaytugha niyetteri joq. Yaghny bolashaghyn qyrghyz elimen baylanys­tyrmaydy. Keybiri biraz qarajat jinap alayyn, sosyn elge kelemin dep oilaydy. Biraq qaytyp kelip jatqandardy kórmedim. Bir jyldary shettegi qyrghyzdardy elge qaytarugha qatysty ýlken qúryltay ótti. Olardyng arasynda qaltaly qandastarymyzdyng kóbeygeni bayqalady. Syrtta jýrip biznespen ainalysyp, kóterilgenderi bar. Biraq kópshiligi Sibirde túrady. Sol jaqta aghash ónerkәsibimen ainalysatyn olar Qyrghyzstangha kelip túrugha qúlyqty emes. Sebebi, elge kelse, Reseydegidey ýlken naryq joq. Qazaqstanda da biznespen ainalysatyn qyrghyzdar bar. Sebebi, múnda bizneske ýlken mýmkindik tuyp otyr.
- Dýmpuden keyin Qyrghyzdyng syrt­pen baylanysy qanshalyqty әlsiredi?
- Islam Karimovtyng qyrghyz preziydentimen qarym-qatynasy jaqsy emes. Ýnemi eki el shekarasynda kelensizdikter oryn alyp jatady. 2010 jylghy Osh oqighasynan keyin qarym-qatynas tipti nasharlay týsti. Qazaqstanmen baylanys jaqsy. Reseymen sәlemimiz týzu bolghanymen, eki arada kórinbeytin shekara bar. Mysaly, Elisinning atyn bir uniyversiytetke berip, Putin nyspysymen Alatoonyng shynyn ataytyn boldyq.  Qyrghyz ben orys qarym-qatynasy jaqsy degenimizben, AQSh býiirden qysyp túr. Bilesizder, Qyrghyzstanda AQSh-tyng әskery bazasy bar. AQSh tisin batyrsa orystan oiysyp, solargha qaraymyz. Resey qabaq shytsa, AQSh-tan orystargha búrylamyz. Eki ottyng ortasynda kezek-kezek shapqylap jýrmiz. Esesine AQSh pen Resey Qyrghyzstangha senim artpaydy. Sebebi, biz senimdi seriktes emespiz. Sodan keyin Qyrghyzstan qazir Qytaymen «dostasugha» kóshti. Sebebi, qytaydan keletin inves­tisiya kóp. Qytay tarapy aqshany kóp bergenimen onyng esebin súramaydy. Al AQSh aqsha úsynsa, onyng nәtiyjesin qaraydy. Orys yqpal etkenimen, aqsha bermeydi. Sondyqtan Qyrghyzstangha Qytaydan qarjy kózin tartu tiyimdi. 
Ángimelesken - Jankeldi QARJAN

"Halyq sózi" gazeti