قازاقستان – دىنارالىق كەلىسىمدى بيىك تۇعىر رەتىندە ۇستانىپ كەلە جاتقان ەل. ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىقتا قارىم-قاتىناسقا تۇسۋىنە مۇمكىندىك جاساپ وتىرعان پوليكونفەسسيالى مەملەكەت ىنتىماقتاستىق يدەالىن ۇستانۋدا. ەلىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني سالاداعى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى – ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم، سونىڭ نەگىزىندەگى مەملەكەت پەن ءدىني ۇيىمدار اراسىنداعى سىندارلى ديالوگتى دامىتۋ بولىپ تابىلادى. بۇل ديالوگ ولاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارىنىڭ بارلىق تاراپتارىن رەتتەيتىن زاڭنامالىق-قۇقىقتىق نەگىزدە قۇرىلا وتىرىپ، قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىن نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى.

قوعامداعى تۇراقتىلىق مەملەكەت ءۇشىن عانا ەمەس، ءدىني بىرلەستىكتەر ءۇشىن دە ماڭىزدى. شىنايى توزىمدىلىككە، تولەرانتتى مادەنيەتكە بىرلەسە عانا قول جەتكىزۋگە بولادى. جان جاك رۋسسونىڭ «مەملەكەت ءۇشىن ءار ازاماتتىڭ ءوز مىندەتتەرىن جاقسى كورۋگە يتەرمەلەيتىن ءدىنى بولۋى ماڭىزدى» دەپ اتاپ كەتكەنىندەي، ءدىنداردىڭ قۇدايعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنەن باسقا وتانعا دەگەن ادالدىعى، ءپاتريوتيزمى بولۋى كەرەك.

قازاقستاندا كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋدا ەلىمىزدىڭ تاريحي قالىپتاسۋىندا، مادەنيەتىندە باسىمدىلىققا يە حانافيلىك يسلام ءدىنىڭ حانافي مازحابى مەن حريستياندىقتىڭ پراۆوسلاۆيەلىك تارماعىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى ماڭىزدى رولگە يە ەكەنى داۋسىز. ولاردىڭ بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋى الەۋمەتتىك جانە رۋحاني ءومىردىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. بۇل ءوزارا تۇسىنىستىك سۇيىسپەنشىلىك، مەيىرىمدىلىك، سەنىم، ادامدار اراسىنداعى ءبىر-بىرىنە قۇرمەت، لايىقتى مىنەز-قۇلىقتى دارىپتەيتىن يسلام مەن حريستياندىقتىڭ ماڭىزدى قۇندىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن. قازاقستان حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىندەگى اتالعان ءداستۇرلى دىندەردىڭ ورنىن ۇلىقتاۋ ماقساتىندا ەلىمىزدىڭ مەرەكەلىك كۇندەرىنىڭ رەسمي كۇنتىزبەسىندە قۇربان ايت جانە پراۆوسلاۆيەلىك روجدەستۆونىڭ بەكىتىلۋى رۋحاني كەلىسىمنىڭ بىردەن ءبىر ايعاعى دەپ ءتۇسىنىلۋ كەرەك.

قازاقستاندا جوعارىدا اتالعان ءدىني بىرلەستىكتەرمەن قاتار، يۋدەيلەردىڭ، كاتوليكتەردىڭ، ليۋتەرانداردىڭ جانە باسقا دا جاڭا ءدىني باعىتتاردىڭ بىرلەستىكتەرى جۇمىس ىستەيدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى الەمدىك دىندەردىڭ جەتەكشى ورتالىقتارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتقان. قازاقستاندىقتاردىڭ مەككە مەن مەديناعا قاجىلىق جاساۋعا تولىق مۇمكىندەرىنىڭ ەركىن اشىلۋى، قازاقستاننىڭ ماسكەۋدەگى پراۆوسلاۆ شىركەۋىن قالپىنا كەلتىرۋگە ءوز ۇلەسىن قوسۋى، 1999 جىلى نيۋ-يوركتەگى ەۆرەي قاۋىمداستىعىنا قاسيەتتى قولجازبالاردىڭ سىيعا تارتىلۋى سەكىلدى تاۋەلسىزدىك جىلدارى جاسالعان يگى شارالار ەلىمىزدەگى رۋحاني كەلىسىم مادەنيەتىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە كورىنىس تاپقانىن ايعاقتاي تۇسەدى.

1992 جىلدان باستاپ 18 قازان قازاقستاندا رۋحاني كەلىسىم كۇنى بولىپ جاريالاندى. بۇل كۇنى ءاربىر ءدىني كونفەسسيانىڭ ەلىمىزدەگى رۋحاني كەلىسىمدى نىعايتۋعا قوسقان زور ۇلەسى اتاپ وتىلەدى. رۋحاني كەلىسىمگە قول جەتكىزۋدىڭ ناقتى ءبىر دالەلى دەپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن باستالعان «الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزىن» اتاي الامىز. بۇل سەزد قازاقستاننىڭ ءدىني جاعدايدى زەردەلەۋ ىسىندە كوشباسشى بولىپ تابىلاتىنىن جانە ءار ءتۇرلى ءدىني ۇستانىمداعى ادامداردىڭ ءبىر الاڭدا باس قوسىپ، ادامزاتقا ورتاق ماسەلەلەردى شەشۋگە مۇمكىندىكتەرى بار ەكەنىن كورسەتتى. شىنىندا دا، ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەت پەن ءدىني ۇيىمدار اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ وزىندىك مودەلى قالىپتاستى: سەرىكتەستىك، ءوزارا قۇرمەت جانە ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋ قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ بىرەگەي مودەلى الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالدى.

الەمدىك ءدىني احۋالدى جانە كوپتەگەن شەت ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن تالداۋ مۇنداي مودەلدىڭ نەعۇرلىم وڭتايلى جانە قولايلى بولىپ تابىلاتىنىن كورسەتتى. مۇنى ەلەۋلى جەتىستىك جانە ودان ءارى ىلگەرىلەۋدىڭ ماڭىزدى شارتى دەپ اتاۋعا بولادى. ەلباسى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا «ءبىز قوعامدىق تۇراقتىلىقتى، ۇلتارالىق كەلىسىم، قازاقستاندىق بىرتۇتاستىق پەن جالپىقازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋدى قامتاماسىز ەتە الاتىن وزىندىك مودەلدى جۇزەگە اسىردىق. بۇل ءبىزدىڭ قازاقستاندىق «نوۋ-حاۋ»، ءبىز ونى ماقتان تۇتا وتىرىپ، مۇقيات قورعاۋعا مىندەتتىمىز» دەپ اتاپ كەتكەن ەدى.

قازاقستاندا 130-دان استام ۇلت وكىلدەرى تۇرادى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تابىستى جۇمىس ىستەۋدە، بەس مىڭنان اسا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەن 200-دەن استام ەتنومادەني ورتالىقتار بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرىپ، قوعامداعى رۋحاني كەلىسىمنىڭ جالعاستىعىنا ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى. رەسپۋبليكاداعى ءدىني الاڭ اياسى دا سان الۋاندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى: 18 كونفەسسياعا تيەسىلى 3600-گە جۋىق ءدىني بىرلەستىكتەر، ولاردىڭ ءدىني عيماراتتارى مەن باسپا باسىلىمدارى زاڭ اياسىندا قىزمەتتەرىن جۇرگىزۋدە.

تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ ءبىزدىڭ ءبىرتۇتاستانۋىمىزدىڭ قاعيداتى  رەتىندە قازاقستاندىق پاتريوتيزم يدەياسى باستى ورىنعا قويىلدى. پاتريوتتىق تاربيەنىڭ تيىمدىلىگى قازاقستان تاريحىن، ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر، ءتىل، رەسپۋبليكا حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىنىڭ ەركىن دامۋىنا جول سالىندى. قازاقستاندىقتاردىڭ ءبىر-ءبىرىن تۇسىنۋىنە ۇلتى، الەۋمەتتىك جانە ءدىني ايىرماشىلىقتارى دا كەدەرگى بولعان جوق جانە بولماۋى ءتيىس قاعيداسى بەرىك ورنىقتى. قازاقستاندىق پاتريوتيزم – اعا بۋىننىڭ ارقاسىندا قالىپتاسقان قوعامدا قيىن داعدارىستىق جاعدايلارعا توتەپ بەرۋگە كومەكتەسەتىن مورالدىق تۇعىر، قازىق بولدى دەسەك ارتىق ەمەس. ونىڭ وزىندىك بەت-بەينەسى مەن مەنتاليتەتى بار، ونىڭ نەگىزگى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى – قازاقستانعا ءوز وتانى رەتىندە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، قوناقجايلىلىق پەن رياسىزدىق، ءوزارا كومەك، ەلدە اتاپ وتىلەتىن مەرەكەلەردىڭ ينتەرناتسيوناليزمىن اتاپ كەتۋگە بولادى. ءدال وسى حالىقتىق وتانسۇيگىشتىك قازاقستاندى الەمدەگى قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ بىرىنە اينالدىرۋعا كومەكتەستى. وسى قول جەتكەن جەتىستىكتەر سەزد جۇمىسىنىڭ ومىرشەڭدىگىنە نەگىز بولىپ كەلەدى جانە الداعى ۋاقىتتاعى جوسپارلانىپ وتىرعان «الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ VII سەزى» اياسىندا جان-جاقتان كەلەتىن ءدىني كوشباسشىلاردىڭ تاراپىنان اتاپ وتىلەتىنىنە سەنىمدىمىز.

حالىق، ەڭ الدىمەن، جاستار، پاتريوتيزم دەگەنىمىز بۇل تەك ءبىر ۇلتتى عانا ماداقتاۋ، كوتەرمەلەۋ ەمەس، مادەنيەتتەر، دىندەر مەن داستۇرلەردىڭ بەيبىت ءوزارا ءىس-قيمىلى ارقىلى عانا قازاقستاندى دامىتاتىن قۋاتتى رەسۋرس ەكەنىن بىلۋگە ءتيىس.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى بىتىمگەرشىلىك ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان ورتالىق ازياداعى قاۋىپسىزدىك رەجيمىن ساقتاۋدىڭ بىردەن ءبىر كەپىلى بولىپ وتىر. بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ ۇلگىسى، وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتى تۇراقتاندىرۋشى جانە ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ كوشباسشىسى رەتىندەگى مارتەبەسى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە گەوساياسي، گەوەكونوميكالىق جانە گەواقپاراتتىق سيپاتتاعى جاھاندىق جانە وڭىرلىك قۇرىلىمداردا سالماقتى ءرول اتقارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. باسىم بولىگىندە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە سەنىم ارتۋى ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم مودەلىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى دەپ ايتا الامىز. ەلىمىزدەگى رۋحاني كەلىسىم مادەنيەتىنىڭ جوعارى دەڭگەيى – قازاقستاننىڭ كەمسىتۋشىلىككە، ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەس ىسىنە، جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ مەن قولداۋدىڭ جالپى الەمدىك پروتسەسىنە قوسقان ۇلەسى بولىپ تابىلادى. قازاقستاندا بارلىق دىندەردىڭ تەڭ قۇقىعىنا كەپىلدىك بەرىلە وتىرىپ، كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتۋگە تولىق بەيىمدىلىك تانىتىپ كەلەدى. ەلىمىزدە يسلامنىڭ، باسقا دا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ وزىق داستۇرلەرىن قۇرمەتتەلەدى جانە دامىتۋعا قولداۋ كورسەتىلەدى. دەگەنمەن وسى زامانعى زايىرلى مەملەكەت ورناتۋ ساياسي باعدار بولىپ تابىلادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى جالپىادامزاتتىق قۇندىلىققا نەگىزدەلگەن رۋحاني كەلىسىمدى باياندى ەتۋگە مۇددەلى جانە سول باعىتتا دامي بەرمەك.

ا.د. قۇرماناليەۆا،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

Abai.kz