كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان ارنايى كۇشتەپ قونىس اۋدارعانداردى ورنالاستىرۋ تەرريتورياسى تۋرالى 1949 جىلدىڭ 10 اقپان كۇنگى كسرو ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ء(ىىم) ارنايى قونىس اۋدارۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى، پولكوۆنيك شياننىڭ تاراپىنان جىبەرىلگەن قاتىناس قاعازى بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءىىم مەن ولكەلەر، وبلىستاردىڭ ىشكى ىستەر باسقارمالارىنىڭ باسشىلارىنا «وتە قۇپيا» گريفىمەن جىبەرىلگەن.

قاتىناس قاعازعا جالعانعان مالىمەتتەردى قالالىق، اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمدەرىنە تاراتۋعا جانە كوشىرمەسىن بەرۋگە قاتاڭ تيىم سالىنعان. تەك قىزمەت بابىندا پايدالانۋعا بولاتىندىعى نازارعا بەرىلگەن. كەڭەستىك كەزەڭدە بۇرىنعى كۋلاكتار، پولياك، نەمىس ۇلتى وكىلدەرى، قالماقتار، سولتۇستىك كاۆكازدان جەر اۋدارىلعاندار، قىرىمنان جەر اۋدارىلعاندار، وۋن (ۋكراينا ۇلتتىق ۇيىمى) مۇشەلەرى، گرۋزيادان جەر اۋدارىلعاندار، ناعىز-پراۆوسلاۆيالىق حريستياندار ءدىني سەكتاسىنىڭ مۇشەلەرى، ۆلاسوۆشىلدار  جانە نەمىس ارمياسى قۇرامىنداعى اسكەري بولىمدەردە قىزمەت ەتكەندەر،  لەگيونەرلەر، پوليتسيالار، ليتۆا كسر-ىنەن ارنايى جەر اۋدارىلعاندار، «فولكس-دەيچ» جانە نەمىس قولشوقپارلارىن، ۋكازنيكتەر سياقتى 13 كونتينگەنتكە بايلانىستى 1930 جىلدان 1948 جىلدار ارالىعىندا كسرو حالىق كوميسسارلار كەڭەسى، بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى، كسرو جوعارى كەڭەسى، بكپ (ب) ورتالىق كوميتەتى، مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى، كسرو مينيسترلەر كەڭەسى جانە نكۆد تاراپىنان 40-قا جۋىق جارلىق، قاۋلى ديرەكتيۆا، وكىمدەر قابىلدانىپ، ونداعى قاراستىرىلعان ءىس-شارالار پارتيا، كەڭەس، كۇشتىك ورگاندارى  تاراپىنان جۇزەگە اسىرىلدى.

جوعارى دا اتالعان كونتينگەنتتىڭ 8 كاتەگورياسى قازاق كسر اۋماعىنا  ورنالاستىرىلدى. ونى كەستەدەن كورۋگە بولادى. بىراق ليتۆا كسر-ىنەن ارنايى جەر اۋدارىلعانداردىڭ ورنالاسۋ تەرريتورياسىندا قازاق كسر-ءى اتاپ وتىلمەيدى. دەگەنمەن ارحيۆ دەرەكتەرىندە مىڭداعان ليتۆالىقتار اتىراۋ جەرىنىڭ توپىراعىن باسقاندىعى جونىندەگى قۇجاتتار حاتتالىپ، ساقتالعان. ولار نەگىزىنەن ماقات اۋدانىنا ورنالاستىرىلدى. ليتۆالىقتاردىڭ جەكە ىستەرى بۇگىنگى كۇندەرى ارحيۆ قورىندا ساقتالۋدا. سوندىقتان ءوز تاراپىمىزدان كەستەگە قوستىق. العاش رەت 1936 جىلى قازاقستانعا 102 مىڭ پولياك دەپورتاتسيالاندى. سونىمەن قاتار 1941 جىلدىڭ تامىزىندا  اكىمشىلىك تارتىپتە قازاقستانعا ەدىل نەمىستەرىنىڭ اۆتونوميالىق سوتسياليستىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىنان (اسسر نپ) 360 مىڭنان استام نەمىستەر كوشىرىلدى. 1941 جىلدىڭ 28 تامىزىندا ەدىل نەمىستەرىنىڭ رەسپۋبليكاسى جويىلدى. سوعىس جىلدارىندا قاراشايلارعا، ينگۋشتارعا، چەشەندەرگە، بالقارلارعا، قالماقتارعا، قىرىم تاتارلارىنا، تۇرىك-مەسحەتيندەرگە دە وسىنداي پەشەنە جازىلدى. 1946 جىلعى 1 قازانداعى دەرەك بويىنشا قازاق كسر-ءىنىڭ اۋماعىنا 890 698 ادام جايعاستىرىلدى. دەپورتاتسيالانعان جانە باسقا دا سەنىمسىز ادامداردان قۇرالعان ەڭبەك كولوننالارى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىنىڭ رەجيمىندە ۇستالدى. كسرو ۇكىمەتى تاراپىنان ارنايى كۇشتەپ قونىس اۋدارۋعا نەگىزدەمە بولعان قۇجاتتارعا نازار اۋدارساق.  بۇل قۇجاتتار ۇزاق جىلدار بويى قۇپيا بولىپ كەلدى.

1948 جىلعى 8-ءشى ناۋرىزداعى مالىمەت بويىنشا گۋرەۆ (قازىرگى اتىراۋ) وبلىسى تەرريتورياسىندا قىرىم، سولتۇستىك كاۆكازدان ارنايى جەر اۋدارىلعاندار جانە نەمىستەر ورنالاستىرىلعان. ولاردىڭ ىشىندە قىرىمنان جەر اۋدارىلعان 49 جانۇيا باسشىسى جانۇيالارىنسىز ەڭبەك موبيليزاتسيا قاتارىنا الىنىپ، مەكەمەلەرگە بەكىتىلگەن. ارنايى جەر اۋدارىلعانداردىڭ كوپشىلىگى وزبەكستاندا قالعان جانۇيالارىنا بارىپ قوسىلۋدى ماقسات تۇتىپ، قاشۋعا بەيىم بولدى. ال قىرىمنان كۇشتەپ كوشىرىلگەندەر مەن نەمىستەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ جانۇيالارى مەن تۋعان-تۋىسقاندارى قازاقستان اۋماعىنا ورنالاستىرىلدى. ارنايى قونىس اۋدارىلعاندار مۇمكىندىك تۋعان كەزدە گۋرەۆ – قاندىاعاش تەمىرجول تورابى بويىنشا، گۋرەۆ – استراحان – ماحاچكالا تەڭىز جولى،  گۋرەۆ – ورال سۋ جولىمەن، گۋرەۆ – گانيۋشكينو – استراحانعا نوۆوبوگات – زابۋرىن جانە ورال باعىتىنداعى اۆتوجولمەن جانە گۋرەۆ اەروپورتى ارقىلى تۋعان جەرلەرىنە قاشتى. 1948 جىلدىڭ جەلتوقسانىنداعى مالىمەت بويىنشا وبلىس اۋماعىندا چەشەندەر، ينگۋشتار، نەمىستەر، قىرىم تاتارلارى، بولگارلار، گرەكتەر،  ارمياندار ورنالاستىرىلعان، جالپى سانى 7320 ادامدى قۇراعان. بارلىق ارنايى جەر اۋدارىلعاندار وبلىستىڭ ماقات، جىلىوي، ەسبول جانە باقساي اۋداندارىنا ورالاستىرىلدى. جەر اۋدارىلعان نەمىستەر مەن قىرىم تاتارلارىنىڭ 246 ەرەسەك جەكە تۇلعالارى سوعىس ۋاقىتىندا مۇناي كاسىپشىلىگىندە جۇمىس جاساۋ ماقساتىندا ارنايى موبيليزاتسيا ارقىلى كەلگەندەر بولاتىن. وسى كونتينگەنت وكىلدەرى تۋعان جەرلەرىنە قاشۋعا ءبيىم بولدى جانە ولاردىڭ تاراپىنان  ءجيى قاشۋ ورىن الدى. جەكە ەسەپكە الۋ جۇمىستارى اتقارۋشى جانە باقىلاۋشى ورگاندار تاراپىنان قاتاڭ ءتارتىپ ارقىلى كورىنىس تاپتى. ارنايى جەر اۋدارىلعاندار اراسىندا ءتيىستى ورگانداردىڭ اگەنتۋرالىق جۇمىستارى جاقسى جولعا قويىلدى. 1949 جىلدىڭ 7 اقپانداعى كسرو ءىىم  № 067 بۇيىرعىن ورىنداۋ ماقساتىندا ارنايى قونىس اۋدارىلعانداردى قايتادان ەسەپكە الۋ جۇمىستارى وبلىس اۋماعىندا 20 اقپان مەن 10 ناۋرىز ارالىعىندا جۇرگىزىلدى. بەكىتىلگەن جوسپار بويىنشا بۇل جۇمىستارعا باسشىلىق جاساۋ وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنان ارنايى قونىس اۋدارىلعانداردى قاداعالاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى، مايور سوكولەنكو بەكىتىلدى. قايتا ەسەپكە الۋ جۇمىستارىن اۋدانداردا ۋاقىتىندا جۇرگىزۋ ءۇشىن ماقات جانە جىلىوي اۋداندارىنا كىشى لەيتەنانت پيسكارەۆ،  باقساي مەن ەسبول اۋدارىنا كىشى لەيتەنانت  سەرىكباەۆ  بەكىتىلدى. ال ارنايى كومەنداتۋرالار بويىنشا گۋرەۆ ارنايى كومەنداتۋراسى (كاپيتان كولەسين), زاۆود كومەنداتۋراسى (كىشى لەيتەنانت حۋساينوۆ),  تەڭدىك كومەنداتۋراسى (دىگين – بۇقار بەت كومەنداتۋراسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى), ماقات ارنايى كومەنداتۋراسى (ورازعاليەۆ – وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ جەدەل وكىلى ورىنباسارى), دوسسور ارنايى كومەنداتۋراسى (وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ اعا جەدەل وكىلى، كىشى لەيتەنانت بيسەنعاليەۆ), بايشوناس ارنايى كومەنداتۋراسى (اعا ينسپەكتور سارسەنعاليەۆ), قۇلسارى كومەنداتۋراسى (وۆپو باستىعىنىڭ ورىنباسارى، كاپيتان كازاكوۆسكي),  يندەر ارنايى كومەنداتۋراسى (ميليتسيا – ينسپەكتور ءابىلحاسوۆ), جامانقالا ارنايى كومەنداتۋراسى (قارسى بارلاۋ توبىنىڭ قىزمەتكەرى توعاەۆ), قازاق كسر ءىىم-ءنىڭ گۋرەۆتەگى № 9  تۇرمەسى مەن استراحان لاگەرى بولىمشەسىنە (№ 9 تۇرمەنىڭ اعا جەدەل وكىلى، اعا لەيتەنانت ستەپانەنكو) ءبولىندى. وبلىس بويىنشا ارنايى قونىس اۋدارىلعانداردى قايتادان ەسەپكە الۋ جۇمىستارىنىڭ ەسەبىن 20 ناۋرىزعا دەيىن تاپسىرىپ بولۋ مىندەتتەلگەن. گۋرەۆ وبلىسى اۋماعىنداعى  ارنايى قونىس اۋدارىلعاندار اي سايىن تۇرعىلىقتى  جەرىنە بايلانىستى ارناي كومەنداتۋراعا بارىپ اي سايىن تىركەلۋگە مىندەتتى بولدى.

ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ پراكتيكاسىنا تۇتاس حالىقتاردى كۇشتەپ قونىس اۋدارتۋ، ماجبۇرلەۋ ەلەمەنتتەرىمەن ەڭبەك كولونيالارىن قۇرۋ سياقتى رەجيمنىڭ قىلمىستىق شارالارى كولەڭكە ءتۇسىردى. جالپى ەڭبەك رەسۋرستارىن پايدالانۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. ەلدە كەڭ اۋقىمدى قۇرىلىستى ورىستەتۋگە بايلانىستى بارعان سايىن جۇمىس قولدارى كوبىرەك قاجەت بولدى. سالىنىپ جاتقان نىسانداردى جۇمىسشى كۇشىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ولاردى جاساقتاۋدىڭ بارلىق كوزدەرى، سونىڭ ىشىندە جابىق تۇرلەرى دە پايدالانىلدى.  سايىپ كەلگەندە تۇتاس حالىقتاردى ارنايى قونىس اۋدارۋ مەن كۇشتەپ كوشىرۋ  كوپ ۇلتتاردىڭ ءتانى مەن جانىنا بىتپەس جارا سالىپ كەتتى. ارنايى قونىس اۋدارىلعانداردىڭ جوعارى جاققا جازعان حاتتارىنان ولاردىڭ جازىقسىز جان ايقايلارىن ەستۋگە بولادى...

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسi جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگiندەرگە ۇشىراعان ادامدارعا قاتىستى ادiلەتتiلiكتi قالپىنا كەلتiرۋگە باتىل بەل بايلاپ، وسى قۋعىن-سۇرگiندەردiڭ بارلىق قۇرباندارىن اقتاۋ، ولارعا تيگiزگەن مورالدىق جانە ماتەريالدىق زالالدى قازiرگi ۋاقىتتا بارىنشا مۇمكiن بولاتىن وتەۋدi قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا وسى زاڭدى قابىلدايدى.
جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگiندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993 جىلعى 14 ساۋiردەگى N 2200 زاڭى:

3-باپ. ساياسي سەبەپتەر بويىنشا ەلدەن الاستالعان، تۇرعان جەرلەرiنەن نەمەسە مەكەندi اۋداندارىنان اۋلاقتاتىلعان (ايداۋعا نەمەسە جەر اۋدارۋعا جiبەرiلگەن), ارنايى قونىس اۋدارىلعان، بوستاندىعىن شەكتەپ ەڭبەككە ىقتيارسىز تارتىلعان، سونداي-اق اكiمشiلiك تارتiپپەن قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنان ايىرۋعا نەمەسە شەكتەۋلەرگە ۇشىراعان، اكiمشiلiك تارتiپتە نەمەسە سوت ەمەس ورگاندار شەشiمدەرi بويىنشا پسيحياتريالىق مەكەمەلەردە ەمدەۋگە كۇشتەپ جاتقىزىلعان ادامداردىڭ ءبارi اقتالعان ادامدار دەپ جاريالانادى. ەلدەن الاستاتۋ، تۇراتىن جەرلەرiنەن نەمەسە مەكەن ەتكەن اۋداندارىنان اۋلاقتاتىلۋ (ايداۋعا نەمەسە جەر اۋدارۋعا جiبەرۋ) ارنايى قونىس اۋدارۋعا جiبەرۋ تۇرiندەگi ساياسي قۋعىن-سۇرگiندەردiڭ قولدانىلعانىن راستايتىن قۇجاتتار بولماعان جاعدايدا (ولاردىڭ جويىلىپ جiبەرiلۋiنە بايلانىستى), قۋعىن-سۇرگiندەردi قولدانۋ فاكتiسiن تانۋ ءۇشiن نەگiز ادامداردىڭ قۋعىن-سۇرگiندەر اكتسيالارىنىڭ سالدارىنان قازاقستاننىڭ اۋماعىندا ناقتى تۇرعانىن انىقتاۋ بولىپ تابىلادى.

وسى ىزگى نيەتى زاڭ اياسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ادىلەتسىز جۇرگىزگەن ساياساتىنا قارسى قولىنا قارۋ الىپ كۇرەسكەندەر، كوتەرىلىسكە قاتىسىپ، قولداپ سوتسىز نەمەسە تەرگەۋسىز اتىلعانداردى، بايلار، ورتا شارۋالار، ءدىن وكىلدەرى، سوعىس تۇتقىندارىن، تۇركىستان لەگيونەرلەرىن، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعى ءۇشىن جەكە كۇرەسكەن ادامداردى  اقتاۋ كۇن تارتىبىندەگى وتكىر ماسەلە بولىپ تابىلادى.

اققالي احمەت،

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتى
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz