ادامزاتتىڭ قالىپتى تىرلىگىن بۇزعان، عاسىردا ءبىر كەزدەستىن ىندەت تە سوڭعى شەگىنە تاياپ قالعان سياقتى. ەلىمىز قوعامدىق ورىندارىنداعى تىيىمداردى بىرتىندەپ الىپ تاستاپ جاتىر. كورشىمىز قىتايدا 60%-دان استام ادامعا ەكى رەتكى ۆاكتسينا سالىنىپ بولدى. ماماندار كوروناۆيرۋس بىرتىندەپ السىرەپ جۇقپالى تۇماۋ دەڭگەيىنە ءتۇسىپ قالادى دەپ وتىر. وسىعان قاراعاندا قىتايمەن جابىلعان شەكارامىز تاياۋ ۋاقىتتا اشىلىپ قالار دەگەن ءۇمىت بار.

كوشى-قون ساياساتى اسىرەسە، قانداستاردىڭ كوشى-قون ماسەلەسى ەلىمىزدەگى باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى بولىپ كەلەدى. وسى سالادا اتقارىلعان جۇمىستار، قابىلدانعان قارارلار جەمىسىن بەرۋدە. ەندى پاندەميادان كەيىنگى كەزەڭدە قانداستارىمىزدىڭ باسىم بولىگى شوعىرلانعان، بولاشاق تاعدىرى مەن ازىرگى ناقتى جاعدايى ءبىرشاما كۇردەلى ءارى نازىك بولىپ وتىرعان قىتايداعى قازاقتار تۋرالى ويلارىمىزدى ورتاعا سالايىق.

1. قىتاي كوپ ۇلتتى، كوپ ءدىندى بىراق ءبىر پارتياعا باعىنعان قاتاڭ رەجيمدەگى مەملەكەت. سوندىقتان دا بولار ولار جوعارى تەحنولوگياعا سۇيەنە وتىرىپ ادامداردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن، اقپاراتتىق بايلانىسىن قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر. ءبىز ەركىن پايدالانىپ وتىرعان الەمدىك قوعامدىق جەلىلەر ول جاقتىڭ قاتاڭ سۇزگىسىنەن وتە الماي شەكتەۋگە ۇشىراعان سوندىقتان جاناما تاسىلدەردى قولدانىپ قانداستاردىڭ الەمدىك اقپاراتتان، قازاقستاننىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتتارىنان حاباردار بولۋىنا ىقپال ەتۋىمىز كەرەك.

2. شىڭجاڭداعى سانى از ۇلتتارعا قاراتىلعان ساياساتى ءوز كۇشىنە ەنىپ تۇر. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ جانە قاراپايىم ادامداردىڭ تولقۇجاتتارىنىڭ ءبارى جينالىپ الىنعان ونى قولدارىنا الۋ ءۇشىن بىرنەشە كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ، پارتيا-ۇكىمەت ورگاندارىنىڭ رۇقساتناماسى كەرەك. مۇنىڭ اياعى كوررۋپتسياعا بارىپ تىرەلەدى. سول ءۇشىن كوپ ادامدار تۇراقتى تىركەۋىن قىتايدىڭ تەڭىزگە جاقىن دامىعان ولكە نەمەسە قالالارىنا اۋىستىرىپ جاتىر. ارينە بۇل ءۇشىن قارجى، قوعامدىق بايلانىس كەرەك ال قاراپايىم ادامداردىڭ بۇعان قولى جەتە بەرمەيدى.

3. قازاق ءتىلى وتباسىلىق تىلگە اينالعان. قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ءبارى تولىق جابىلعان. ءار قالا، اۋداندارداعى شىعاتىن گازەت-جۋرنالدار، سايتتار، تەلەۆيدەنيەلار جۇمىس ىستەگەنىمەن جاسى كەلگەن زەينەتكەرلەر وقىپ، كورمەسە جاستار ولاردى قاجەت ەتپەيدى. تەك ويىن-ساۋىق باعدارلامالارىنىڭ عانا تۇتىنۋشىسى بار. قازىر ءىرى، شاعىن قالالار مەن ەلدى-مەكەندەردە بالانى ەكى جاستان باستاپ بالاباقشاعا قابىلداپ جاتىر. باستى شارت تاربيە مەملەكەتتىك تىلدە ياعني قىتاي تىلىندە جۇرەدى. بۇل ۇدەرىس باستالعالى 10 جىلعا تايادى. ەندى 10-20 جىلدان كەيىن اتا-انا تاربيەسىنەن الىستاپ، تامىرىنان ايىرىلعان بۇل بالالار قازاق ءتىلىن مۇلدە بىلمەيتىن بولادى. ول كەزدە قىتاي قازاعىنان تولىق ايىرالامىز.

4. سانى از ۇلتتارعا قولدانىلعان قاتاڭ ساياساتى جانە اقش پەن بولعان ساۋدا باسەكەسىنىڭ ۋشىعىپ ساۋدا سوعىسىنا اينالىپ بايلانىستى قىتاي قازىر وقشاۋلانىپ قالدى.ىشكى-سىرتقى قايشىلىعى تەرەڭدەپ، ساياسي-ەكونوميكالىق داعدارىس قارساڭىندا تۇر. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى ىشكى ساياساتىن جۇمسارتىپ، سىرتقى ساياساتتا وقشاۋلانۋدان قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەي باستادى. سونىمەن ازاماتتاردىڭ ءدىني-نانىم سەنىمىنە، ءداستۇردى ۇستانۋىنا، ءتىلدى ۇيرەنۋىنە، مادەنيەتتى دارىپتەۋىنە فورمالنىي تۇردە بولسا دا رۇقسات بەرىلىپ وتىر. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ قىتايداعى قانداستارىمىزعا كومەك بەرە الامىز.

5. 2015 جىلى تامىز ايىنىڭ 31-ءى كۇنى قر مەن قحر جالپى بەتتىك ستراتەگيالىق ىستەستىكتىڭ جاڭا كەزەڭدەگى ورتاق مالىمدەمەسىن جاريالاعان. 2019 جىلى قازاقستاننىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتى ق. توقاەۆ قىتايعا ساپارىندا «ەكى ەل اراسىنداعى كوپ سالالى قارىم-قاتىناستى ماڭگىلىك ستراتەگيالىق ىستەستىك ورناتۋ ورەسىنە كوتەرۋگە» كەلىسكەن. سونىمەن بىرگە قىتايدىڭ «قۇرلىقتاعى ءبىر جاعالاۋ – ءبىر جول» باعدارلاماسى 2013 جىلى قىتاي توراعاسى سين تسزين پين ەلىمىزگە ساپارلاپ كەلگەندە تۇڭعىش رەت باس قالامىز نۇر-سۇلتاندا ن. نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە جاريالادى جانە دە ەلىمىز «شانحاي ىنتىماستاقتىق ۇيىمىن» قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى. ەكى ەل اراسىنداعى وسى تاريحي كەلىسىم-شارتتار مەن ۇيىمدار اياسىندا ءبىز قىتايعا ءوز قۇندىلىقتارىمىز بەن ءداستۇر-سالتىمىزدى، مادەنيەت-وركەنيەتكە قاتىستى جەتىستىكتەرىمىزدى «جۇمساق كۇش» رەتىندە ۇسىنا الامىز.

6. قىتاي قازاقتارىندا ايتىس ونەرىنىڭ ءداستۇرلى مەكتەبى قالىپتاسقان. جىل سايىن اۋدان كولەمىندە، ءار 5 جىلدا ايماق-وبلىس كولەمىندە اقىندار ايتىسى ءوتىپ تۇرادى. قازاق ايتىسى قىتاي مەملەكەتى جاعىنان بۇۇ-نىڭ يۋنەسكو تىزىمىنە ەرەكشە قورعالاتىن «بەكزاتتىق ونەر» رەتىندە تىركەلگەن. وسى ونەردى قورعاۋعا، ناسيحاتتاۋعا ارنايى قارجى قاراستىرىلعان. كوكپار بايگەسى اۋدان-ايماق ماسشتابىندا وتكىزىلىپ تۇرادى. «قىزاي كەستەسى دە» يۋنەسكو-ءنىڭ تىزىمىنە ەنىپ قورعالاتىن مۇرا رەتىندە سەرتيفيكاتسيالانعان. قىتايدىڭ ايتىس اقىندارى ەلىمىزدە وتكىزىلگەن تالاي بايگەدە قاتىناسىپ جۇلدە الىپ قايتتى. وسى سالادا ىستەستىكتى نىعايتىپ ەكى ەل ايتىس اقىندارىنىڭ ورتاق ايتىسىن ۇيىمداستىرۋعا بولادى.

7. قىتاي قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇمىسىنا باسىمدىق بەرىپ، كوڭىل بولەدى. سوندىقتان «وتانداستار قورى»، «دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى» باستاماشى بولىپ قازاقستان جازۋشىلار وداعى، سۋرەتشىلەر وداعى، كينوماتوگفيا وداعى، كومپوزيتورلار وداعى قاتارلى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ باسىن قوسىپ ءىس-ساپارلار، كورمەلەر، فەستيۆالدار ۇيىمداستىرعان ءجون. وسى «جۇمساق كۇشىمىز» ارقىلى سول ەلدە جاساپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە، ۇلتتىق سەزىمىنە، كەلەشەككە دەگەن سەنىمىنە ىقپال ەتە الامىز.

8. شۋار-دىڭ ورتالىعى ۇرىمجىدە «قازاق مادەنيەت قوعامى» جۇمىس جاسايدى. پەكيندە «اباي ساياباياعى» بار. گانسۋ پروۆينتسياسىنىڭ اقساي اۆتونوميالىق رايونىندا «قازاق ەتنوگرافيالىق مۋزەيى» جانە بۇكىل قازاق ءتىلدى جازۋشىلارعا قاراتىلعان، ەكى جىلدا ءبىر بەرەتىن «اقساي ادەبيەت» سىيلىعى جوباسى،قازاق،قىرعىز جازىۋشىلارىنا ارنالعان «تۇلپار» ادەبيەت سىيلىعى بار. ىلە قازاق وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىنىڭ ىلە پەدوگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «تاڭجارىق زەرتتەۋ قوعامى» جانە كيز ءۇي فورماسىندا سالىنعان ۇلكەن مۋزەي جۇمىس ىستەي باستادى. وسى شىعارماشىلىق جانە قوعامدىق ۇيىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ اتى اتالعان قالالاردا «اباي ءۇيىن» اشۋعا مۇمكىندىگىمىز مول.

9. قازىر قازاقستاندا كوپتەگەن قىتايدىڭ مەملەكەتتىك كاسىپ ورىندارى مەن جەكە كاسىپ ورىندار جۇمىس ىستەۋدە. ولار ارزان ءارى ءتىل بىلەتىن جۇمىس كۇشىنە، ورتا بۋىن ماماندارعا ءزارۋ. سوندىقتان دا سول كاسىپ ورىندارعا قىتايداعى قانداستارىمىزبەن ەڭبەك شارتىنا وتىرىپ پاسپورت، ۆيزا جۇمىستارىن رەتتەپ ەلگە الىپ كەلۋىن مىندەتتەۋىمىز كەرەك نەمەسە ەڭبەك نارىعىندا وسى مەحانيزمدى قالىپتاستىرساق، قازاق كوشىنە كوپتەگەن جەڭىلدەكتەر مەن مۇمكىندىكتەر اشىلار ەدى.

10. قازىر بۇكىل الەمدى ينتەرنەت بايلانىستىرىپ، جاقىنداستىرىپ جىبەردى بىراق قىتايدا Facebook, YouTube, Whatsapp, Twitter, Telegram الەۋمەتتىك جەلىلەرى اشىلمايدى. سوندىقتان قازاقستان سايتتارىندا، قىتايدىڭ Wechat توپتارىندا قازاقتىڭ اسقار تاۋى مەن كوركەم وزەندەرىن، تاريحي، تۋريستىك ورىندارىن كەسكىنگە ءتۇسىرىپ كوبىرەك جۇكتەۋ كەرەك. قازاق تىلىندەگى كوركەم فيلمدەر مەن تاريحي سەريالداردى قىتايداعى قازاقتار ءۇشىن قول جەتىمدى جاعدايعا جەتكىزسەك جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا اسەر ەتەر ەدى.

11. پەكين قالاسىنىڭ ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق فيلولوگيالىق فاكۋلتەتى، قۇلجا قالاسىنىڭ ىلە پەدوگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق فيلولوگيا فاكۋلتەتى، ۇرىمجىلەگى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق فيلولوگيا كافەدراسى جۇمىس ىستەيدى. جاقىنعى جىلداردان بەرى پەكين، شانحاي، سيان سياقتى الىپ مەگوپوليستەردىڭ اتاقتى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە قازاق ءتىلى كافەدراسى جۇمىس ىستەپ، مەملەكەتتىك تەستىلەۋدە جوعارى بال جيناعان تۇلەكتەردى قابىلداي باستادى. وسى جوعارى وقۋ ورىندارىمەن ەلىمىزدىڭ جوعارى وقىۋ ورىندارى تىعىز ارىپتەستىك قاتىناستار ورناتىپ، ءبىلىم سالاسىنداعى ىستەستىكتى جوعارى ورەگە كوتەرىۋگە بولادى.

12. قىتايدا اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ەكولوگيالىق تازا ونىمگە دەگەن سۇرانىس كۇننەن-كۇنگە ارتۋدا.ارقا استىققا تولى بولسا،جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك وبلىستار كوكەنىس پەن جەمىس-جيدەكتىڭ بازاسى.سوندىقتان وسى سالاداعى نارىققا بويلاپ كىرىۋمىزگە بولادى.قىتايدىڭ شەتەلدەرگە قاراتىلعان قىتاي مەديتسيناسى،قىتاي اسپازدىعى دەگەن جوبالارى بار،مىنە وسى جاقتاردا ءوزارا ءبىر-ءبىرىن تولىقتىراتىن،دامىتاتىن جاڭا نارىق كوك جيەگى اشىلادى.ەكسپورت ۇلعايىپ سالىق ءتۇسىمى كوبەيەدى،ادامدار جاڭا جۇمىس ورىندارىمەن قامتىلادى.ۋكرايناداعى سوعىستان،باتىستىڭ سانكتسياسىنان كەيىن الەمدە استىق تاپشىلىعى تۇىنداۋى مۇمكىن،وسىنى دا ەسكەرگەنىمىز ءجون.

13. قىتاي داستۇرگە قۇرمەت ەتەتىن، بايىرعى وركەنيەتى قازىرگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان شىعىس ەلى رەتىندە جەكە تۇلعالاردىڭ دوستىق قارىم-قاتىناسىنا وتە كوڭىل بولەدى. رەسمي كەلىسسوزدەر مينيسترلىك،مەكەمە اراسىندا كەزدەسۋدە شەشىلمەگەن شەتىن، نازىك، سەزىمتال ماسەلەلەر داستارحان باسىندا، جەكە كەزدەسۋلەردە جونىنە كەلىپ، شەشىمىن تاۋىپ جاتادى. شەتەلدىك قوناقتارعا سىيلىق ۇسىنعاندى ءارى ولاردان سىيلىق قابىلداعاندى قۇرمەت سەزىنەدى. شىعىس حالىقتارىنىڭ وسى مەنتاليتەتىن ءوز مۇددەمىزگە قاراي وڭتايلاپ، بەيىمدەپ پايدالانعانىمىز دۇرىس.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz