ەرتەگi شىندىققا اينالدى. بiراق...

الەمنiڭ كۇردەلەنگەنi سونشالىق، جەردiڭ استى مەن ءۇستi, ادامزاتتىڭ iشi مەن سىرتى شەشiلۋi مۇڭ گوردي تۇيiنiنە تولدى. گەگەل وسىدان ەكi عاسىر بۇرىن: «بiز بۇرىنعى ءتۇرiن جوعالتىپ، جاڭا جۇيەگە كوشكەن رۋحتىڭ العا قاراي سەكiرە قوزعالاتىن كوپiرمەلi ۋاقىتىنداعى ماڭىزدى ءداۋiردiڭ قاقپاسىندا تۇرمىز. بiزدiڭ الەمدi بiرتۇتاس دۇنيەگە بiرiكتiرەتiن بۇرىنعى تۇسiنiكتەر، ۇعىمدار جانە بايلانىستار كورگەن تۇستەي جوعالدى جانە ىدىرادى»، – دەپ ەدi. ايتقانى ايداي كەلدi. ادامزات بالاسى ءوز iس-ارەكەتiنiڭ ماڭىزىن تۇسiنبەيتiن، ءوزi جانە ەلiنiڭ تاريحى تۋرالى ەشتەڭە بiلمەيتiن، وزiنەن دەڭگەيi بيiك تەحنيكاعا ءوزiن قۇربان ەتiپ، ءوزiنiڭ بار-جوعىن ۇمىتاتىن ءدۇنياۋي ديناميكا قالىپتاستىردى. وتكەن عاسىرلاردا ادام قوعامسىز ءومiر سۇرە المايتىن، ال ححI عاسىردا ادامنىڭ تەحنيكاسىز ءومiرi تۇل. ادامزاتتىڭ قولىنان تەحنيكانى تارتىپ الىپ قويماڭىز، الدىڭىز با،  ولاردىڭ  ءومiرi بiتتi دەي بەرiڭiز.
الەمدە تىنىشتىق جوق. اسپانىمىزدى زىمىران مەن ۇشاق، جەر بەتiن تەمiر-تەرسەكپەن تۇمشالادىق. ەكولوگيا جايىن ايتپاي-اق قويايىق،  قارا جەر «اياقتارىڭدى اسپاننان كەلتiرەم» دەپ العاشقىدا ءدوڭ ايبات شەگiپ قانا قوياتىن. شىدامنىڭ دا شەگi بار، شارشادى بiلەم، ەندi سان جىلدار بويى قيساپسىز كورسەتكەن زورلىعىمىزدى وزiمiزگە ەسەلەپ قايتارىپ جاتىر. دۇرىس! قۇپتارلىق جايت!  تابيعاتتىڭ مiنەزi كەكشiل كەلەتiنiن  اڭعارعىمىز كەلمەپ ەدi. ەندi ساناسىز سيراقتارعا مىقتاپ  ساباق بولاتىن بولدى.

ەرتەگi شىندىققا اينالدى. بiراق...

الەمنiڭ كۇردەلەنگەنi سونشالىق، جەردiڭ استى مەن ءۇستi, ادامزاتتىڭ iشi مەن سىرتى شەشiلۋi مۇڭ گوردي تۇيiنiنە تولدى. گەگەل وسىدان ەكi عاسىر بۇرىن: «بiز بۇرىنعى ءتۇرiن جوعالتىپ، جاڭا جۇيەگە كوشكەن رۋحتىڭ العا قاراي سەكiرە قوزعالاتىن كوپiرمەلi ۋاقىتىنداعى ماڭىزدى ءداۋiردiڭ قاقپاسىندا تۇرمىز. بiزدiڭ الەمدi بiرتۇتاس دۇنيەگە بiرiكتiرەتiن بۇرىنعى تۇسiنiكتەر، ۇعىمدار جانە بايلانىستار كورگەن تۇستەي جوعالدى جانە ىدىرادى»، – دەپ ەدi. ايتقانى ايداي كەلدi. ادامزات بالاسى ءوز iس-ارەكەتiنiڭ ماڭىزىن تۇسiنبەيتiن، ءوزi جانە ەلiنiڭ تاريحى تۋرالى ەشتەڭە بiلمەيتiن، وزiنەن دەڭگەيi بيiك تەحنيكاعا ءوزiن قۇربان ەتiپ، ءوزiنiڭ بار-جوعىن ۇمىتاتىن ءدۇنياۋي ديناميكا قالىپتاستىردى. وتكەن عاسىرلاردا ادام قوعامسىز ءومiر سۇرە المايتىن، ال ححI عاسىردا ادامنىڭ تەحنيكاسىز ءومiرi تۇل. ادامزاتتىڭ قولىنان تەحنيكانى تارتىپ الىپ قويماڭىز، الدىڭىز با،  ولاردىڭ  ءومiرi بiتتi دەي بەرiڭiز.
الەمدە تىنىشتىق جوق. اسپانىمىزدى زىمىران مەن ۇشاق، جەر بەتiن تەمiر-تەرسەكپەن تۇمشالادىق. ەكولوگيا جايىن ايتپاي-اق قويايىق،  قارا جەر «اياقتارىڭدى اسپاننان كەلتiرەم» دەپ العاشقىدا ءدوڭ ايبات شەگiپ قانا قوياتىن. شىدامنىڭ دا شەگi بار، شارشادى بiلەم، ەندi سان جىلدار بويى قيساپسىز كورسەتكەن زورلىعىمىزدى وزiمiزگە ەسەلەپ قايتارىپ جاتىر. دۇرىس! قۇپتارلىق جايت!  تابيعاتتىڭ مiنەزi كەكشiل كەلەتiنiن  اڭعارعىمىز كەلمەپ ەدi. ەندi ساناسىز سيراقتارعا مىقتاپ  ساباق بولاتىن بولدى.
ءجا، مەيلi دەڭiز،  فانتاستيكالىق شىعارمالارداعى مۇرنىمىزدى شۇيiرە قاراپ، ەرتەگiگە تەڭەيتiن ميعا سىيمايتىن قيالي سيۋجەتتەر  قازiر ءاربiرiمiزدiڭ باسىمىزدا بار نارسەگە اينالعانىن سەزiنiپ ءجۇرمiز بە؟ جوق! بۇرىندارى ادامنىڭ قۇندىلىعى زور بولاتىن، قازiرگi ادامداردىڭ قۇندىلىعى سول، كiلەڭ  جيھانكەزدەر. الەمنiڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنە تابان تيگiزiپ ارالاۋ، شاماڭ كەلسە گلوبۋستاعى مەملەكەتتەردiڭ بارiنە ساپار شەگۋدi «مودا» ەمەس،  ماقسات ەتتiك. اسان قايعى مەن قورقىت بابامىزداي جەرۇيىق iزدەسە ماقۇل، جوق، قازiرگiلەردiڭ قىدىرىمپازدىعى – ماعىناسىز ەرiككەندiك.    
تەحنيكا. ادامزات عاسىرلار بويى اڭساعان، جەتۋگە ۇمتىلعان عاجايىپ تەحنيكا جەتiستiكتەرi از ەمەس، ارينە. ونىڭ پايداسىن جوققا شىعارمايمىز. تەحنيكا – بiرنەشە ميلليون امالداردى ورىندايدى، وراسان كوپ دەرەكتi  ەستە ساقتايدى، الدەنەشە مالiمەت تولقىنىن بiر مەزگiلدە وڭدەپ، كەيبiر لوگيكالىق ويلاردى iسكە اسىرادى، كادiمگi ماتiندەردi وقيدى، كۇردەلi بەينەلەردi تانيدى، بiرنەشە ولشەمدiك ءتۇستi كورەدi جانە  ميكروكومپيۋتەرلەر مەن ميكروپروتسەسسورلار، «جاساندى ادام» باعدارلاماسىن قۇرۋعا اكەلەتiن باعدارلاۋدىڭ پرينتسيپتi جاڭا تiلiن تابادى، تاعى باسقا ەستiگەن ادامنىڭ تاڭدايىن قاقتىرار دۇركiن-دۇركiن جاڭالىقتارىمەن الەم كەزiپ ءجۇر.
تەحنيكاداعى كومپيۋتەرلەندiرۋ مەن راديوەلەكترونيكانىڭ پايدا بولۋىن حIح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ قويناۋىندا عىلىمي-تەحنيكالىق رەۆوليۋتسيا تۋدىرعان ەلەكترونيكانىڭ، راديدiڭ اشىلۋى، كۆانتتىق تەوريانىڭ جاسالۋى، كيبەرنەتيكانىڭ، عىلىمنىڭ، ونەركاسiپتiڭ دامۋىمەن بايلانىستىرامىز. بۇل رەۆوليۋتسيانىڭ اسەرiنiڭ كۇشتiلiگi سول، ادامزاتتىڭ تەحنيتسيستiك، تەحنوكراتيالىق دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرىپ، ءار كاللادا  تابيعي ەمەس، تەحنيكالىق قيال ءتۇزiپ ۇلگەردi. 
تاريحقا ۇڭiلسەك، حIح-حح عاسىرلاردا تەحنوكراتيا iلiمiن داتتاۋشى توپتار بولعان ەكەن. نەمiستiڭ ۇلى اقىنى گەتەنiڭ عىلىم سالاسىنداعى جەتiستiكتەردi باقىلاي كەلiپ، ادام الەمiنە جاقىنداپ كەلە جاتقان تەحنيكالانۋ ازiرەيiلiن سەزiنگەندە، جان-دۇنيەسi قاتتى كۇيزەلiپتi. يوانن گۋتەنبەرگ ونەرتاپقىشتىق جاڭالىعىن «قۇبىجىققا» تەڭەگەن، تiپتi بۇرىن ءدۇيiم دۇنيەنi ءدۇر سiلكiندiرگەن تەلەديدار مەن راديونى «شايتاننىڭ شالىعى» دەپ عايباتتاۋشى عالىمدار دا كەزدەسكەن. جەل تۇرماسا ءشوپتiڭ باسى قيمىلدامايدى،  حIح عاسىردا باتىستا ماشينالى تەحنيكالاردى وشپەندiلiكپەن قيراتىپ-قۇرتقان جۇمىسشىلار بولعان دەسەدi. ولار ءوز ومiرلەرiنiڭ تەك قاپتاعان ماشينالار اراسىندا وتەتiنiن سەزiنگەندiكتەن وسىلاي iستەگەن. «كوپ داۋىس قوسىلسا بiر داۋىستى جوق قىلادى» دەيدi قازاق، ديسسيدەنتتەردiڭ ءۇنi ونسىز دا باسەڭ ەدi, جاقتاۋشىلاردىڭ كوپتiگi  ولاردى «ماقتامەن باۋىزداپ» جiبەردi دە، تەحنيكا پايدالانۋدىڭ كوكجيەگiن كەڭەيتۋگە كۇش سالدى. جىلدار جىلجىعان سايىن تەحنيكانىڭ اتاق-ابىرويى اسپانداي بەردi. ادامدار جاپپاي تەحنولوگيالىق جاڭالىق اشۋمەن شۇعىلداندى. سونىڭ ناتيجەسiندە تەحنيكالىق اشىلىمدار كوبەيدi.
ۇندiستاندىق بiر كەمەڭگەردiڭ مىناداي ساليقالى ويى بار: «كوپشiلiك تاراپىنان قولداۋ تاپقان پiكiر، مەيلi, ول جاڭساق بولسىن، مونارحتاردىڭ وزiنەن الدەقايدا كۇشتi. شيراتىلعان كوپتەگەن جiپتەن توقىلعان ارقان ارىستاننىڭ ءوزiن ماتاپ بايلاۋعا جارايتىنداي مىقتى بولادى». تەحنوكراتيا تەورەتيكتەرiنiڭ مىقتىلىعى سول،   «ادامزات ءۇشiن تەحنيكانىڭ دامۋى قاشاندا iزگiلiكتiڭ كوزi» دەگەن سوقىر سەنiم، ءۇستiرت كوزقاراستى جارنامالاۋىن ءالi كۇنگە شەيiن توقتاتپاۋدا. بۇل تۇسiنiكتi دە. ادامداردىڭ اقىل-ەسiن وسى بiر جانسىز قۇبىجىققا بايلاپ تاستاۋدى قۇپتايتىن پيعىلدى قاپتاتۋ عوي بۇل. جەر-جەرلەردە تەحنيكانىڭ ءرولiن اسىرا دارiپتەۋدiڭ اقىرى نەگە اپارىپ سوقتىرعانىن سiزدەر جاقسى سەزiنiپ وتىرسىزدار. بۇكiل جەر شارى ماشينالى لاندشافتقا اينالدى. اۆتوماتتى تۇردە زاتتاردى تۇتىنۋدان باستاپ، ارىسى تابيعاتتىڭ تيرانى، بەرiسi iشكi جان-دۇنيەنi باعىندىرىپ-باسىنىپ، بىلعاپ-بىلىقتىرىپ، ادامدى ماشينالاردىڭ قۇلى ەتتi.  زەردەگە تۇزاق قۇرعانى ازداي، ەڭ سوراقىسى، ادامزات مۇنداي قۇلدىققا زورلىقسىز، ءوز ەركiمەن كەلiسiپ وتىر.

ادام –  تەحنيكانىڭ   بولشەگi بولادى
وسى پروبلەماعا وراي، باتىستا تەحنيكا فيلوسوفياسى پايدا بولىپ، ونى فيلوسوفتار سالا-سالاعا ءبولiپ، زەرتتەۋi بەكەر ەمەس. كاپيتاليزم تۇسىندا يندۋستريا دامۋىنداعى تەحنيكانىڭ ءرولiن يدەولوگيالىق جاعىنان ءتۇسiنۋ،  ونىڭ قوعامعا تيگiزەتiن اسەرiن ايقىنداۋ قاجەتتiلiكتەن تۋدى.  بەكمان مەن ە.كاپپ «ورگانوپروەكتسيالىق»، ياعني، ادامنىڭ ءوز ورگاندارىن،  دەنە اعزالارىن ماتەريالعا پروەكتسيالاۋ كەرەك دەگەن يدەيا ۇسىنعان. كەيiنiرەك عالىمدار تەحنيكانى ادامزات ءجون-جوسىقسىز  تۇتىنۋى وراسان زور زيان شەكتiرەتiنiن ايتىپ، دابىل قاقتى. كەيبiر ادامنىڭ جەكە باسىلىق تۇلعالىق قاسيەتتەرiن تەحنيكا جوققا شىعارادى دەپ ۇرەيلەندi.  م.گولدمان، د.فورەستەر، د.مەدوۋز ەكولوگيالىق داعدارىس سەبەپتەرiن عىلىمي-تەحنيكالىق رەۆوليۋتسيادان تابادى. بۇل، ارينە، بارiمiزگە بەلگiلi جايت. ولاردىڭ «تەحنولوگيانىڭ دامۋىن وسى بۇگiنگi دەڭگەيدەن ارى اسىرماۋ كەرەك، تەك سوندا عانا الەمدە تابيعات پەن تەحنيكا اراسىنداعى تەپە-تەڭدiكتi ساقتاۋعا بولادى» دەۋi الاڭداۋشىلىقتان تۋعان پiكiر. بەلگiلi فيلوسوف ياسپەرس «قازiرگi زامان تەحنيكاسى» («مادەني مۇرا»،10 توم)  ەڭبەگiندە قازiرگi قوعامنىڭ بەت-بەينەسiن بۇكپەسiز اشىپ كورسەتكەن. «تەحنيكالاندىرۋ ناتيجەسiندە جيi كەزدەسەتiن قۇبىلىس – ماقساتسىز تiرشiلiك ەتۋ، مەحانيزمدەردiڭ بولشەگi رەتiندە ويسىز جۇمىس iستەۋ، اۆتوماتتاندىرىلۋدىڭ كەسiرiنەن بوتەن تۇلعاعا اينالۋ، ەسسiز قالىپتاعى كۇيدiڭ كوبەيۋi, جۇيكە جۇيەسiنiڭ توزۋى مەن قوزۋى وسىنىڭ ءبارi ادام جان-دۇنيەسiنە كەرi اسەرiن  تيگiزiپ جاتىر. ادام ءوز تiرشiلiك تامىرىنان ايىرىلدى، ماشينانىڭ قاسىنان ورىن تابۋ ءۇشiن تۋعان توپىراعى مەن وتانىنان قول ءۇزدi, ءوز ادەت-عۇرىپتارىنان الىستادى. تەحنيكانى پايدالانۋ – جۇمسالاتىن ەڭبەكتi ازايتىپ، جەڭiلدەتەتiنiنە كۇمان كەلتiرەمiز. قايتا تەحنيكا ادامدى بار كۇشiن سارقا جۇمساۋعا ماجبۇرلەيدi. قازiرگi تەحنيكالىق قۇيتىرقىلىقتار ارقىلى جاسالاتىن تۇتىنۋ زاتتارىنىڭ كوبەيۋi جاڭا مۇقتاجدىقتار تۋدىرادى، مۇقتاجدىقتاردى وتەۋ ءۇشiن تەحنيكالىق قۇرىلىمدار كوپتەپ شىعارىلادى، بۇل ادامدى قالجىراتاتىن نارسە. ادام ءبارiبiر اۋىر ەڭبەكتەن بوسامايدى» دەيدi ول. پ.ا.فلورەنسكي دەگەن عالىم «ماشينا ي يدەالى» اتتى ماقالاسىندا: «سوڭعى ونجىلدىقتا ادامعا دەلدال پايدا بولدى. ادام مەن ادامنىڭ اراسىنداعى بۇل دەلدال – كومپيۋتەر. و باستا كومپيۋتەر ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسىن جاقسارتۋعا باعىتتالىپ جاسالماعان. كومپيۋتەر اتىنا زاتى ساي بولۋى تيiس ەدi. بiراق، وكiنiشكە قاراي، كەرiسiنشە، ونىڭ جوباسىندا ادام ءومiرiن جاقسارتۋ باستى ماقسات ەتiپ قويىلماعان»، – دەيدi. مارتين بۋبەر بىلاي جازادى: «وت جاعۋشىلار ءالi دە بولسا ءوز كومiرلەرiنiڭ قوجايىنى، ال ماشينيستەر سونشالىقتى جىلدامدىقپەن جۇيتكiپ كەلە جاتقان ماشينانى وزدەرi باسقارمايدى، كەرiسiنشە، ماشينا ادامدى ءوز ىرقىنا كوندiرە باستاعانىنىڭ كۋاسi بولاسىڭ».
مىنا قىزىقتى قاراڭىز.  22 جاسار امەريكالىق اسكەري ۇشقىش جاۋىنگەرلiك  ەرلiگi ءۇشiن ماراپاتتاۋ كەزiندە جۋرناليستەرگە سۇحبات بەرiپتi. سوندا ول: «مەن ءوزiمدi وراسان زور توزاق ماشيناسىنىڭ تەتiگiندەي سەزiنەمiن. بۇل تۋرالى كوپ ويلاعان سايىن مەن ءوزiمدi تۋعان كۇنiمنەن بەرi ارقاشان بiردە انا، بiردە مىنا ماشينانىڭ تەتiگi بولعانمىن عوي دەپ ويلايمىن. مەن اركەز ءوز قالاۋىممەن بiر ارەكەت جاساعىم كەلەدi. بiراق مەنەن دە قايراتتى تەحنيكا دەگەن كۇش مەنi الدەبiر وزiمە تيەسiلi ورىنعا وڭاي جەتكiزiپ وتىرادى. بۇل ماعان ۇنادى دەپ ايتا المايمىن»، – دەپتi. ۇشقىش نە ايتقىسى كەلگەن سوندا؟ ول ءوز قولىمەن ارەكەت جاساعىسى كەلەدi. بiراق تەحنيكا ونىڭ الدىن وراپ كەتكەنiنە قىنجىلىس بiلدiرiپ وتىر.

تابيعاتتان، تامىرىنان بەزiنiپ...

قازiر الەمدi تەحنيزاتسيالاندىرۋدىڭ ايدارىنان جەلi ەسiپ تۇر. عالىمدار ەندi ادامداردىڭ تۇسiنiگiندە «تابيعي ورتا» دەگەن جويىلاتىنىن ايتادى. دەمەك، ادام قيالىنا قاۋiپ-قاتەر ءتوندi. ۆيرتۋالدى شىندىق تابيعي قيالدىڭ ورنىن الماستىراتىن بولسا، وندا كوز الدىڭىزعا ەلەستەتە بەرiڭiز.  سiز بوس ۋاقىتىڭىزدا قالادان شالعايداعى جايلاۋدا، نەمەسە تاۋلى ايماقتا سەرۋەندەپ، تابيعاتتىڭ تاماشاسىن قىزىقتامايسىز. سiزدiڭ التىن ۋاقىتىڭىز الگi ۆيرتۋالدى الەمدi كەزۋگە كەتەدi. جاراتىلىستىڭ سۇلۋ ءھام ادام جانىن نۇرلاندىراتىن اسەمدiكتەرiن سەزiنبەيسiز. ۇلبiرەگەن گۇل، كۇمبiرلەگەن ورمان، سىلدىراعان سۋ، بىلدىراعان بۇلاق، شوپتەرمەن تولقىندالعان دالا، وسى جاراتىلىستىڭ تىلسىمى سiز ءۇشiن تىلسىم بولۋدان قالادى. تىلسىمدىق جاندى بيلەمەيدi. سۇلۋلىق سەزiمدەرi شە؟ سۇلۋلىق  ادامنىڭ اسەم ءلاززات iزدەۋiنە، نازiك نارسەنi سۇيۋiنە،  جاۋىزدىقتان قۇتىلۋىنا كوپ كومەكتەسەتiنi ايتپاسا دا تۇسiنiكتi جايت. بiراق بiز كۇتiپ العالى وتىرعان مىنا «كومپيۋتەرلiك توڭكەرiس» الەمi iشكi سەزiم تiلiمiزدi مىلقاۋ، كوڭiلدiڭ كوزiن سوقىر، اياق-قولىن بۇعاۋلى ەتەدi. سوسىن  جان مۇگەدەك كۇي كەشەدi.  بۇل توڭكەرiس ءوز قوزعالىسىن، دامۋىن ەندi ەشقاشان توقتاتپايدى دەسەدi عالىمدار. پروبلەمانىڭ ءوزi وسىندا جاتىر. ادامنىڭ پسيحوفيزيولوگيالىق، تۇلعالىق، مiنەزدiك ەرەكشەلiكتەرi وسى توڭكەرiستەن سوڭ، بiر زاۋىتتان شىققان ۇقساس زاتتارداي بiرولشەمدەنەدi. مىسالى، كومپيۋتەرلiك تەحنيكانىڭ ەلەۋلi ءتۇرi – ادامدى  جاڭا الەمگە كiرگiزەتiن قولدان جاسالعان قۇرىلىم – ۆيرتۋالدى شىندىق دەگەن شىقتى. ەلەكتروندى كوزاينەك كيسەڭiز كورiنەتiن ويىندىق نەمەسە تەحنيكالىق جاساندى شىندىق.  سانا كومپيۋتەر قۇراستىرعان  الەمگە ەنەدi دە، وندا ۆيرتۋالدى تۇردە كورiنە، سەزiنە جانە ارەكەت ەتە الادى. وندا ءبارi بار. نە كورگiڭiز كەلەدi, بار جوعى بiر-ەكi نۇكتەسiن باسىپ قالساڭىز بولدى، كوزدi اشىپ-جۇمعانشا سول قالاعانىڭىزدى الدىڭىزعا توسادى. ۆيرتۋالدى شىندىق – سانانىڭ  جۇيەلiك شاتاسۋىنا اكەلiپ سوقتىراتىن قۇرال. مۇنداي مي قۇنارىن سوراتىن جاساندى شىندىق ادامداردىڭ ءوز تۇيسiگiمەن سەزiنەتiن شىنايى شىندىقتى شەتكە ىعىستىرادى. ءسۇيتiپ، ادامداردىڭ ويلاۋ جۇيەسiن ستاندارتتى قالىپقا تۇسiرەدi. وكiنiشتiسi سول، وسىنىڭ ءبارiن iشتەي مويىنداساق تا، ۆيرتۋالدى شىندىقتىڭ استىنا كiلەم توسەپ، كوككە كوتەرەتiن جارنامالاردى قاپتاتىپ جiبەردiك.
وتكەن عاسىرلارعا بiر شولۋ جاساپ شىعايىق. ورتا عاسىرلاردا ادامدار وزگەلەرمەن جانە  قۇدايمەن، زاتتارمەن تiرi سەنiم ارقىلى ورتاقتاستى. سانسىز قايعىلى وقيعالارعا بەلشەدەن باتىپ جۇرگەنiنە قاراماستان، ول عاسىرلار ادامدى گۋمانيزمگە، رومانتيكالىق سەزiمگە قابiلەتتi ەتتi. تازا جۇرەكتiلەردiڭ ارقاسىندا ۇلى ماحاببات ادام جان-دۇنيەسiنە ونىڭ وزiنەن جوعارى تابيعاتتى ءسۇيدiردi. بiر عانا اعارتۋشىلىق ءداۋiرiن الايىق. ول داۋiردە وي ەڭبەگi جوعارى باعالانعانىن بiلەمiز.  «ءاربiر ادام اقىل-ويدىڭ جەمiسiنە سۇيەنە وتىرىپ، تاريحتى سانالى تۇردە جاساۋى كەرەك. ياعني، جاۋاپكەرشiلiكتi سەزiنە وتىرىپ، ەرiكتi ارەكەتكە داڭعىل جول اشۋى كەرەك» دەگەن ۇران بولدى. بiزدiڭ اقىل-ويىمىز سول زاماندارمەن تەڭەسە المايدى. سەبەبi, اۆتوماتتانىپ كەتكەن. قازiرگiلەردiڭ iشكi جان-دۇنيەسiن دە ول زاماندارمەن ويشا سالىستىرساڭىز، اسپان مەن جەردەي ايىرماشىلىققا كەزiگەسiز. جان سۇلۋلىعىنىڭ بىلعانعانى سونداي، اۆگي اتقوراسى دەرسiڭ. وسى رەتتە «كومپيۋتەرلiك توڭكەرiس» ءوزiنiڭ زىميان (جۇمسارتىپ ايتقىمىز كەلمەيدi) ماقساتىنا تولىقتاي جەتiپ وتىر. مۇنداي دامۋدىڭ ناتيجەسiندە ءاربiر جەكە ادام بايلانىسسىز زاتتاردىڭ قۇرساۋىندا قالىپ قويعانداي جانە اۋىر ماشينالاردىڭ سالماعى ءوزiن باسىپ تۇرعانداي سەزiنەتiن پروبلەما تۋىندايدى. تەلەديدارداعى، ينتەرنەتتەگi كينوفيلمدەر، ءتۇرلi باعدارلامالار بiر-بiرiنەن اۋمايتىن ۇساق تاقىرىپتاردى قاۋزايدى. بۇل  ادامنىڭ فۋندامەنتالدى وزiندiگiن جاتتاندىرادى. اۆتوماتتاندىرىلعان جۇيەلەر، ماشينالار، كومپيۋتەرلiك تەحنيكا نەگiزiنەن تەك قانا مەحانيزمدەردi باسقارىپ قانا قويۋى كەرەك ەدi. قايدان! وعان بۇل ازدىق ەتەدi ەكەن. ادامنىڭ اقىل-ويى، ينتەلەكتiلiك، سەزiمدiك، ەموتسيالىق سەكiلدi بايلىق ۇزiكتەرiن اۆتوماتتاندىرىپ، ستاندارتتاندىراتىن ماقساتى دا بار بولىپ شىققانى عوي ونىڭ.  ياسپەرستiڭ سوزiمەن ايتقاندا، «شىنىمەن ادامنىڭ بارلىق مۇمكiندiكتەرi مەن ونىڭ ەشكiمگە ۇقسامايتىن ەرەكشەلiگi تۇگەسiلiپ، مەديتاتسيا قابiلەتiمەن قوش ايتىسۋىمىزعا تۋرا كەلە مە؟».
تەحنيكا ماسەلەسiن قوزعاعاندا بۇقارالىق مادەنيەتكە توقتالماي كەتە المايمىز. ەكەۋi ەگiز قوزىداي. مۇنداي مادەنيەتتiڭ ەڭ شەكتەن تىس جۇزەگە اسۋى – كيتچ. بۇل نەمiستiڭ «kitsch» دەگەن سوزiنەن شىققان. ونىڭ ماعىناسى – «مادەنيەتسiزدiك، دورەكiلiك، ەلiكتەۋشiلiك». كيتچتىڭ مiندەتi – باقىت تۋرالى يلليۋزيانى قالىپتاستىرۋ. ونىڭ يلليۋزياسى دا تەحنيكا ارقىلى جۇزەگە اسادى، ياعني، اۆتوماتتاندىرىلادى. اۆتوماتتاندىرىلۋ ناتيجەسiندە اقىل-وي بانكروتقا ۇشىراپ، ەسiگi تارس جابىلادى. بۇقارالىق مادەنيەتتiڭ بiر كوزدەگەنi – بiرولشەمدi اقپاراتتار تاراتۋ. پارادوكستى وقيعالارعا قۇرىلعان، وقىس جاعدايلارعا اۋەستەنۋ، ەسسiز ارەكەتكە قۇمارتۋ شىرماۋىعى سانانى بيلەيدi دە، ول بۇكiل عالامشاردى بiرتۇتاستاندىرىپ جiبەرەدi. مىنا قىزىقتى قاراڭىز. امەريكالىق 15 جاسار ءجاسوسپiرiم جەڭiل موتورلى ۇشاققا وتىرىپ الىپ، فلوريداداعى «امەريكا بانكتiڭ» ءزاۋلiم عيماراتىنا سوعىلىپ قازا تاپقان. قالتاسىنان حات شىققان. قارشاداي بالا  11 قىركۇيەكتەگi اتىشۋلى ۋساما بەن لادەننiڭ تەررورلىق ارەكەتiنە سۇيسiنگەنiن جازىپتى. تاعى بiر جايت. فۋتبولدان الەم بiرiنشiلiگiنە iرiكتەۋ ويىندارى كورسەتiلiپ جاتقاندا بiر عانا پاريجدiڭ  جيىرما-وتىز ميلليونداي ازاماتى بۇكiل ءتۇندi تەلەەكران الدىندا وتكiزەدi ەكەن. بۇكiل الەمدi بiر جاشiككە تەلمiرتiپ  قوياتىن مۇنداي ويىنداردى  جوعارى باعالاۋ اقىل-وي جەمiسiن جەرگە قاراتۋ دەپ سانايمىز.

اۋرۋدى روبوت ەمدەي الا ما؟
تەحنيكا – جانسىز. ونىڭ ويى، ميى، سەزiمi, جۇرەگi ەكiباستان جوق. بولمايتىن دا شىعار. بولماي-اق قويسىن دەپ تiلەيiك. بiراق مىنا بiزدەردi كوزسiز اربايتىن سيقىرلى تىلسىم كۇشi بار. تەحنيكا – قۇزعىن. رۋحاني بايلىعىمىزدى سول قۇزعىنعا جەم قىلىپ جاتىرمىز. تەحنيكا – دوگما. اشىق اسپان استىندا iشكi دۇنيەمiز تونالىپ جاتىر. تەحنيكالىق كەزەڭ – رۋحاني كەزەڭنiڭ انتيپودى. ادامنىڭ اداميلىعى قۇلدىراعاندا تەحنيزاتسيادان ءپاس كۇيiنشە قالادى. تەحنيكا داۋiرiندە ادامدار اتوم مەن مولەكۋلاداي ىدىراپ، مايدالانىپ، قاساڭ تۇسiنiكتەرگە سۇيەنەتiن قارابايىر دۇنيەدە ءومiر سۇرگەنiن سەزiنە المايدى. تابيعاتتان، ءوز-وزiنەن iرگەسiن اۋلاق سالىپ، ونى رۋحاني جۇتاڭداندىرادى. ادام – بار بولعانى  تەتiك، قۇرال. ترانستسەندەنتتiك كەمەلدiك جەتiمدiكتiڭ كۇيiن كەشiپ، قۇمىرسقا تiرلiك، بiر-بiرiنە قايشى ۇساق تالاپتار مەن جەكە باستىڭ مۇددەسi باستى ورىنعا شىعادى. نەبiر تەحنولوگيالىق قۇرالدار، ءتۇرلi زاتتار شىعىپ جاتىر. سوڭعى شىققان زاتتاردى ساتىپ الۋعا قۇلشىنىس باسىم. ادامدار ول زاتتاردىڭ ساپاسىنا قارامايدى، كەرiسiنشە، مارتەبە ءۇشiن ساتىپ الادى. ماسەلەن، ۇيالى تەلەفوندى الايىق. بiر باسىندا ءۇش-ءتورت «ۇياشىعى» بار ازاماتتار ارامىزدا از ەمەس. بiرەۋiنiڭ نومەرi aktiv, ەكiنشiسi beelinە، ت.ب.  بiر ەمەس، ءۇش-تورتەۋiن  قولدانۋ اسا قاجەتتiلiكتەن تۋىنداپ وتىرعان جوق، بۇل ءجاي عانا ماقتانشاقتىق، استامشىلىق، تiپتi كەرەك دەسەڭiز، بالالىق. وزدەرiن وزگەلەردەن جوعارى قويىپ، شiرەنiپ-شiكiرەيۋ ءۇشiن تاپقان ادەتi.  وسىنداي اسiرەقىزىعۋشىلىق،  تەحنيكالىق  زاتتارعا دەگەن قۇمارلىقتىڭ ەتەك العانى سونشالىق، قازiر بiر «ۇياشىعى» بارلاردى «بايعۇس، جاعدايى ناشار عوي، قايتسiن ەندi» دەپ مۇسiركەيتiندەر تابىلادى. شىن مانiندە، سانالى تۇردە ويلاپ قاراساڭىز، تەحنيكا ەشۋاقىتتا  ءومiردiڭ ماعىناسىن، ءمانiن انىقتاپ بەرگەن ەمەس جانە بەرە المايدى دا. ول باقىت باقشاسى دا ەمەس. كەرiسiنشە،  بۇكiل ءومiرiڭدi, تاعدىرىڭدى، ءوزiڭنiڭ بولمىسىڭدى قۋىرشاق قىلىپ وينايدى. سiز ونىڭ، بار بولعانى، ويىنشىعى عاناسىز. ەگەر ءومiرiڭiز تەحنيكامەن كوزسiز بiرلiكتە، مىزعىماس بايلانىستا ءوتiپ جاتسا، سiز سانالى تۇردە ونى تەك قانا قۇرال رەتiندە قاراي الماساڭىز، وندا سiزگە شىنداپ  كوڭiل ايتۋعا بولادى.
تەحنيكانىڭ جەتە الماي، جەتكiزبەي جۇرگەن بiر «ۇلى» ماقساتى بار. ەندi وعان ادامداردى تەك روبوتقا اينالدىرۋ عانا قالدى. بۇل بiرتiندەپ جۇزەگە اسىپ تا جاتىر. باتىستا اۋرۋحانا، وزگە دە ءتۇرلi كەشەندەردە روبوتتار قولدانىلادى. پاريجدەگi جورج پومپيدۋ اۋرۋحاناسى جانە جاپونياداعى اۋرۋحانالاردا لازەرلiك باسقارۋدى پايدالانۋ جوسپارلانىپ وتىر. اۋرۋحانا قىزمەتكەرلەرi قانداي دا بiر ماتەريالدى جەتكiزiپ بەرۋ تۋرالى ورتالىق كومپيۋتەرگە سۇرانىس جاسايدى. ورتالىق كومپيۋتەر سۇرانىستىڭ جەدەلدiگiنە بايلانىستى روبوتتى جۇمسايدى. بۇل جۇمىسسىزداردىڭ سانى ارتىپ، سول جۇمىسسىزدار توقشىلىقتا، مولشىلىقتا ءومiر سۇرسە دە، ارەكەتسiزدiكتەن زەرiگiپ، ازىپ-توزادى دەگەن ءسوز. «تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق ازدىرار ادام بالاسىن»  دەپ اباي اتامىز باياعىدا ايتىپ كەتكەن.

بiز ادامبىز
وسىدان كەلiپ،  «بiز ءومiرiمiزدiڭ ءمانiن نەدەن تابۋىمىز كەرەك؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بiر جازۋشى «مەنi بولاشاق قاتتى قىزىقتىرادى. سەبەبi, مەن قالعان ءومiرiمدi سوندا وتكiزەمiن» دەپتi. بiزدiڭ ويىمىزدا وسى. قالاساق تا، قالاماساق تا،  بۇل بولاشاقتى بiز تەحنيكاسىز ەلەستەتە المايمىز. بiراق تۇسiنiكسiز دۇنيەگە اتتانىپ بارامىز. بiزدi وسىنداي جۇمباق دۇنيەگە جەتەكتەپ اكەتiپ بارا جاتقان قۇبىلىس اتا بابامىزدىڭ سان عاسىرلىق ارمانىنا تiپتەن ۇقسامايدى. وركەنيەت دەيمiز. بۇعان اركiم وزiنشە باعا بەرەدi. مەيلi قانداي وركەنيەت بولسىن، ول جاقسى ما، جامان با، بiزدi  بولاشاقتىڭ ءوزi قىزىقتىرادى. بiزدiڭ روبوت بولعىمىز كەلمەيدi! ءيا، قورقامىز. ش.ايتماتوۆتىڭ «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» رومانىن وقىعانسىزدار.  سونداعى ءسابيتجان:  «راديو ارقىلى ادامداردى باسقاراتىن كۇن تۋادى ءالi. الگi اۆتوماتتاردى قالاي باسقارسا، تۋرا سولاي باسقارادى. وۋ، ءتۇسiنiپ وتىرسىزدار ما، كارi دەمەي، جاس دەمەي، ادامداردىڭ ءبارi تۇگەل راديو ارقىلى باسقارىلاتىن بولادى. كوزگە كورiنبەيتiن بيوتوكتار ۇدايى سەنiڭ ساناڭا اسەر ەتەدi دە تۇرادى. ادام ىلعي ورتالىقتىڭ پروگراممالارى بويىنشا قيمىلدايتىن بولادى. ادام ءبارiن ءوزiم iستەپ وتىرمىن دەپ ويلايدى، ال شىندىعىندا ءبارiن iستەتiپ وتىرعان جوعارى جاق. ءبارi دە تارتiپپەن، نورمامەن iستەلەدi. سەن ءان سالۋىڭ كەرەك پە؟ وندا بيوتوك ارقىلى سيگنال كەلەدi, شىرقاي جونەلەسiڭ. سەن بيلەۋiڭ كەرەك پە – سيگنال – بيلەي جونەلەسiڭ. سەن جۇمىس iستەۋiڭ كەرەك پە – سيگنال – جۇمىستى قاقىراتىپ سالاسىڭ». ساندىراقتاسا دا، ءسوزiنiڭ جانى بار.
وسىناۋ قاپتاعان تەمiر-تەرسەكتەردەن جانىمىزدى اۋلاق ۇستاپ، ماعىنالى، ءماندi ءومiر سۇرگiمiز كەلەدi. ماعىنالى ءومiردiڭ قانداي بولاتىنىن شىندىعىندا ەشقايسىسىمىز  دا جارىتىپ بiلمەيمiز. جاستار مۇنىڭ سىرىن كينو، تەلەديدار، كومپيۋتەردەن تانىپ-بiلۋگە ارەكەتتەنەدi. Iشiپ-جەۋ، كۇلۋ-ويناۋ دا بار. ودان قالسا ءار ەلدەن كەلگەن ساپاسىز قۇندىلىقتاردى تالعاۋسىز سiڭiرۋ بار. ءومiردiڭ ءمانiن دۇرىس تۇسiنبەي ءجۇرمiز. ەگەر وسىلاي كەتە بەرسەك، ەسكەكسiز قايىقتاي وزەن اعىسى مەن جەل باعىتىنىڭ تالكەگiنە تۇسەمiز. نەمەسە شامامەن دولبارلاپ، توپشىلاپ، وزiمiزشە بال اشىپ، نەنiڭ زيان، نەنiڭ پايدالى ەكەنiن تاپ باسىپ تاني المايمىز.  قازiرگi بiرولشەمدi اقپاراتتار تاسقىنى باس-تەرiمiزبەن بiرگە قىلعىتا جۇتىپ، سانا-سەزiمiمiزدi ۋلاپ، اينالانى دۇرىس قابىلداۋ قابiلەتiنەن جۇرداي ەتiپ جاتقانىنا كۋامiز. بiزدەر بۇرىنعىنىڭ ينتەلليگەنتتەرi سەكiلدi ءاردايىم مورال مەن iزگiلiك تۋرالى ەمەس، تەحنيكا،  تابىس تۋرالى سارنايمىز كەلiپ. نەگە؟ بiلمەيمiز. بiر بiلەرiمiز، بiزدi اتا-انامىز تەمiر-تەرسەكتiڭ تەتiگi بولسىن دەپ دۇنيەگە اكەلگەن جوق. ەندەشە بiزدiڭ روبوت بولىپ، جاتتاندى ءومiر سۇرۋگە  دە حاقىمىز جوق.  بiز ادامبىز. ادام بولىپ قالۋىمىز كەرەك.  عىلىم قولىنان شىققاننىڭ ءبارi بiردەي تاماشا بولا بەرمەيدi. ەسكەرەيiك.  «مۇندا تۇرعان نە بار؟» دەگەن  كورسوقىرلىقتان، نەمقۇرايدىلىقتان اۋلاق بولايىق. تاعى دا قايتالاپ ايتام، بiز ادامبىز.

راۋشان جاكەشباەۆا،
شىمكەنت قالاسى
(«جاس قازاق»، №20, 2008)