وسى ءبىزدىڭ قوعامدا قالىپتاسىپ قالعان جاتتاندى ۇران بار: «ماقساتىمىز ايقىن! العا جولداستار» - دەگەن. ۇعىمنىڭ ماعىناسى نە دەپ ۇڭىلسەڭىز، استارىندا سوۆەتتىك جۇيەدەن قالعان باياعى كوللەكتيۆيزمنىڭ ءيىسى اڭقىعان يدەولوگياسى جاتىر. ءحىح عاسىردا كارل ماركس الەمدى قاق جارىپ، تاريح ەكى ءىلىمنىڭ ىڭعايىنا قاراي بولىنگەندە، ءبىزدىڭ قازاق جۇرتى تاعدىردىڭ جازۋىمەن سوتسياليستتىك باعىتپەن داميتىن قوعامنىڭ كەبىن كيدى. 1991 جىلدان بەرى كاپيتاليستتىك ەل بولىپ، نارىقتىق ەكونوميكاعا بەت بۇرعانمەن، باياعى جارتاس سول جارتاس. زامانا ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدى سول ەسكى يدەلوگيانىڭ بەسىگىندە تەربەتىپ كەلەدى.

وسى ءبىزدىڭ قوعامدا قالىپتاسىپ قالعان جاتتاندى ۇران بار: «ماقساتىمىز ايقىن! العا جولداستار» - دەگەن. ۇعىمنىڭ ماعىناسى نە دەپ ۇڭىلسەڭىز، استارىندا سوۆەتتىك جۇيەدەن قالعان باياعى كوللەكتيۆيزمنىڭ ءيىسى اڭقىعان يدەولوگياسى جاتىر. ءحىح عاسىردا كارل ماركس الەمدى قاق جارىپ، تاريح ەكى ءىلىمنىڭ ىڭعايىنا قاراي بولىنگەندە، ءبىزدىڭ قازاق جۇرتى تاعدىردىڭ جازۋىمەن سوتسياليستتىك باعىتپەن داميتىن قوعامنىڭ كەبىن كيدى. 1991 جىلدان بەرى كاپيتاليستتىك ەل بولىپ، نارىقتىق ەكونوميكاعا بەت بۇرعانمەن، باياعى جارتاس سول جارتاس. زامانا ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدى سول ەسكى يدەلوگيانىڭ بەسىگىندە تەربەتىپ كەلەدى.
قازىر عالامتوردا "قازاق - نەگە جاپونيا سياقتى مەملەكەت بولا المايدى" دەگەن سۇراقتار وزەكتى بولىپ كەتتى. ول سۇراقتىڭ توركىنى، ارينە، "جاپونيادان ۇلگى الىڭدار" دەگەن الاشوردانىڭ اماناتىندا جاتىر. سودان شىعار، جاپون عالىمدارى بوكەيحانوۆقا كەلگەندە، ايتەۋىر، ءىش تارتىپ تۇرادى. دەسەك تە، بوكەيحانوۆ باستاعان الاشوردا قايراتكەرلەرى جاپون يدەياسىنىڭ استارىندا "كاپيتاليزم" جاتقانىن انىق ءتۇسىندى. مۇمكىن مارگارەت تەتچەردىڭ ايگىلى "TINA" (there is no alternative - ليبەرالدى ەكونوميكاعا بالاما جوق) دەگەن ۇعىمىن بوكەيحانوۆ تا بىزگە ايتىپ كەتكەن شىعار. الايدا سوۆەتتىك زامان حالقىمىزدىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ، قىسپاققا العاندا اتا-جۇرتتىڭ ەكونوميكاسىن ۇمىتىپ كەتتىك. راسىمەن، نەگە شارۋاشىل قازاقتىڭ تامىرى تەرەڭ تاريحىندا ەكونوميكا ۇعىمى ەشقاشان ايتىلعان جوق؟ ءبىزدى وسى كۇنگە دەيىن "ولەڭشىل" ياكي ءداستۇرشىل" ەتىپ كەلگەن يدەولوگيا حالقىمىزدىڭ ىسكەرلىك جاعىن جاسىرۋعا تىرىستى. شىنتۋايتىندا قازاق حالقى اسىرە تەحنوكرات بولماسا دا، 6 ملن. حالىققا ەلىمىزدە 50 ملن. قويدىڭ بولعانى ەكونوميكا ەمەي، نەمەنە؟

ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ: «اۆستراليا قويىنىڭ ەتى ءتورت اي مۇحيتتا كەمەمەن ءجۇرىپ كەلىپ، پەتەربۋرگ بازارىندا ساتىلادى. مالى كوشىپ ءجۇر، ادامى قالا بولىپ وتىر" دەگەن استارى تەرەڭ ءسوزى بار. كەزىندە زىندان مەن اباقتىدان تۇرعان اۆستراليانىڭ كەمەلدى، بايقۋاتتى ەل بولۋىنىڭ سىرى نەدە؟ ال حالقىنىڭ جارتىسى كوك الا قويداي قىرىلىپ، بار جوعى 30 جىلدا الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتىنە اينالعان جاپونيانىڭ سىرى نەدە؟ البەتتە، حالقىنىڭ ەكونوميكالىق ءھام ساياسي ۇستانىمىندا جاتىر. القيسسادان كاپيتاليستتىك نەمەسە ليبەرالدىق دەپ اتالتىن وسى ۇستانىم ءبىزدىڭ حالىققا دا تۋا بىتكەن. قايران قازاقتى ء"بىر قازاننان اس ءىشىپ، ءبىر كورپەنىڭ استىندا ۇيىقتايمىز، باقۋاتتى بولامىز" دەپ ۋادەنى ءۇيىپ-توگىپ، اپىرماي، شەكسىز زيانعا ۇشىراتقان سوۆەتتىك يدەيا قازاق حالقىن قولدان ەرىنشەك ەتتى. قازاق - ەرىنشەك، ۇيقىشىل دەگەن ۇعىم 70 جىلدا پايدا بولعان. ودان ەرتەدە ارامىزدا ەرىنشەكتەر بولعانمەن، ول قاي ۇلتتا جوق دەيسىڭ، حالقىمىز مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەرىنشەك بولماعان. ء"بىر قازاننان اس ءىشىپ، ۇيىقتايمىز" - دەگەن سۇمپايى وي - قازاقتىڭ تۇسىنە دە كىرمەگەن. "گەينەنىڭ تىلىمەن ايتقاندا، سوتسياليزم - قازاققا شاقىرىلماعان قوناق" - دەگەن احمەت بايتۇرسىنۇلى حالقىمىزدىڭ سوۆەت يدەولوگياسىن قابىلداماۋىنا بارىنشا قاجىر-قايراتىن جۇمسادى. جالپى جالعىز ول ەمەس، بۇكىل الاشوردا كاپيتاليستتىك-ليبەرالدى جۇيەنى ۇستانعان. بوكەيحانوۆتىڭ: ء"سوتسياليزمدى قولدامايمىن" - دەپ كەتۋى، ولەر الدىنداعى قازاق حالقىن قاۋىپتى كەڭەستىك يدەولوگيادان ساقتان دەپ ەسكەرتۋى ەدى. وسىنداي اياۋلى زيالىسىنان ايىرىلىپ كالعان حالىق ۇلى يدەيانى ءسىڭىرىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى قامىتتان شىعا الماي كەلەدى.
ماسەلەن، قازاق حالقىنىڭ قانداي بولعانىن ەلىنىڭ ادال ۇلى بولعان ماقاش سۇلتان بەكمۇحامبەتوۆ 1894 جىلى "استراحانسكيە ۆەدوموستي" گازەتىندە بىلاي دەپ جازادى:
‎"كازاح - وت پريرودى نە وبيجەن ني ۆ كاكوم وتنوشەني: ون تەلوم دورودەن، ۋموم سمىشلەن، بودر، سمەل، پرەدپريمچيۆ ي ۆيدياششيە ۆ كازاحە ۆروجدەننۋيۋ بەسپەچنوست ي لەنوست - ۆ بولشوم زابلۋجدەني. ون نە لەنيۆ ي نە بەسپەچەن، ا تولكو نە يمەەت دەلا، ەگو زانيمايۋششەگوسيا، ينتەرەسۋيۋششەگو; ون كوچەۆنيك، ا كوچەۆايا وبستانوۆكا نە ترەبۋەت رازنووبرازيا ۆ زانياتياح، ا پوتومۋ بەزدەياتەلەن ون نە پو پريرودە، ا پو
وبرازۋ جيزني، نە پروبۋجدايۋششەمۋ ەگو ك ۆسەستوروننەي دەياتەلنوستي".
ەندى وسىناۋ قازاقتى قولدان جالقاۋ قىلعان سوتسياليستتىك ەكونوميكاسىن اشىپ بەرەتىن ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. تاريحتا "رينگەلمان ەففەكتىسى" دەگەن اتپەن كالعان ەكسپەريمەنت 1927 جىلى جاسالدى. وندا قاراپايىم ادامداردى جيناپ الىپ، ءار-ءتۇرلى اۋىر تاستاردى كوتەرۋ مەن ارقان تارتۋ ارقىلى سىناپ ناتيجەسىن تاجىريبەگە الدى. مىسالعا ءبىر ادام 100 كيلو تاستى كوتەرە السا، ەكىنشى ادام 80 كيلونى كوتەرۋگە شاماسى جەتتى دەلىك. باسىمىزعا سىڭگەن "كوپشىلىك - كۇش" دەگەن ۇعىممەن تالداساق، وندا بۇل ەكى ادام بىرىگىپ كەمىندە 180 كيلو كوتەرۋ كەرەك ەدى، بىراق ەكى ادامدىق توپ، جەكەلەپ كوتەرگەن سالماقتىڭ تەك قانا 93 پايىزىن عانا كوتەرگەن، ال 8 ادامدىق توپ 49 پايىزىن عانا كوتەرگەن. سەبەپ - توپتاعى ءار ادامنىڭ ءبىر-بىرىنە سەنىپ، «بۇل ورتاق ءىس قوي» دەپ سالعىرتتىق تانىتۋىندا جاتىر. «قويشى كوپ بولسا،قوي ارام ولەدىنىڭ» كەبى. ءبىزدىڭ قازاق القيسسادان بەرى كاپيتاليست ءارى ينديۆيدۋاليستىك كوزقاراستا بولعان. "ورتاق بۇقادان، وڭاشا بۇزاۋىم ارتىق" دەگەن قازاقتى كوممۋنيستتىك جۇيە نارىققا بەيىمدەلۋ دەگەن ۇعىمنان الاستاتىپ، ءتىپتى زامانعا يكەمدەلۋ دەگەن تۇسىنىكتى ساناسىنان ءوشىرىپ جىبەردى. سونىڭ زاردابىنان قازاقستاندا ينتەللەكتۋالدى ورتانىڭ دەڭگەيى تومەن ءحام تەحنوكراتيالىق قوعام قالىپتاسپاي وتىر. وسى ورايدا، مىنا زاماندى 4-اق جولمەن ءتۇسىندىرىپ كەتكەن ءسابيت دونەنتاەۆتىڭ پاراساتتىلىعىنا تاڭ قالاسىز:
بۇل زامان بايقاعانعا كۇشتىنىكى،
ازۋلى، تىرناقتى مەن تىستىنىكى.
دۇنيەنىڭ پاتشالىعى، باتىرلىعى،
تىپىرلاپ، تىنىش جاتپاعان ىستىنىكى.
قازاق حالقىن 70 جىل بويى جالعان يدەولوگيامەن الدارقاتىپ، دامىعان الەمنەن اجىراتىپ، جالعان كەڭىستىكتىڭ ىشىندە ۇستاپ كەلدى. جالعىز ءبىزدى ەمەس، سول كەزدەگى كۇللى كەڭەستىك حالىقتى ءبىر قامشىنىڭ استىنا الدى. دەسەك تە، رەسەيدىڭ كاپيتاليستىك دەڭگەيدە بىزدەن العا شىعۋىنىڭ ءبىر سەبەبى - ولاردىڭ ينتەللەكتۋالدى ورتاسىنىڭ قالىپتاسۋىندا جاتىر. مىسالى، ورىستان جالعان ەكونوميكا مەن ۇستانىمدى ايىپتاعان سولجەنيتسيندار بولعاندا، ءبىزدىڭ قازاق ينتەلليگەنتسياسى، كەرىسىنشە سول جالعان يدەولوگيانى دارىپتەۋمەن كەلدى. قازاقتا اق-قاراسىن اشىپ ايتار ادام تابىلمادى. بولسا دا ساياسي-ەكونوميكالىق تۇسىن ەمەس ، تەك ادەبي-رۋحاني جاعىن قوزعاعاندار بولدى. ولار دا ساۋساقپەن سانارلىق. تۇپكى سەبەپ، كەڭەستىك رەجيمنىڭ الاشوردا باستاعان ينتەللگەنتسيالىق كوعامنىڭ تۇگەلگە جۋىعىن قىرىپ تاستاپ، ورنىنا ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن، پاراساتتىلىقتان جۇرداي،وڭشەڭ شولاق-بەلسەندىلەردى باستىقسىماق كىلىپ قويۋىندا.

بۇل زاماننىڭ ءىسىن ەستى بىتىرمەيدى، ەپتى بىتىرەدى.
«زامانى ءبىردىڭ - امالى ءبىر» - دەگەن بوكەيحانوۆتىڭ ءسوزى - قازاق ءۇشىن ىسكەرلىك باعىتتا ايتىلعان ونەگەلى ءسوز. قازاق حالقى بۇرىنعى قامىتتى تاستاپ، كاپيتاليزمگە تولىقتاي بەت بۇرىپ ،ءىس باستاۋ كەرەك. مەملەكەتتەن تەك زاڭنىڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتىپ، ءونىمدى ءىس جاساۋعا تىرىسىپ باعۋ كەرەك. «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا، ەڭبەك ەت» دەگەن اباي كۇنانباەۆتىڭ باعىتى كاپيتاليستتىك ەل كۇرۋ بولعان. حح عاسىردىڭ باسىندا ءوز اينالاسىنا ينتەللەكتۋالدى ەليتانى جيناپ، قازاق حالقىنىڭ باسىن قوسىپ، ەلدىككە ۇمتىلعان ءاليحان بوكەيحانوۆ ابايدى ەڭ كەرەمەت تۇسىنگەن ادام. ونىڭ ۇرپاق ءۇشىن «ابايدى جاز» دەپ مۇحتار اۋەزوۆكە قالدىرعان وسيەتىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق حالقىنا تەڭدەسسىز رومان «اباي جولى» ەڭبەگى بۇيىردى. اباي كۇنانباەۆ كاپيتاليستتىك ەكونوميكانىڭ جاڭا جارشىسى بولعان. ونىڭ «وسى جۇرت جۇت-جۇت دەپ جاتادى، قىستا جۇتتان ولگەن سۋىردى نەمەسە قوياندى كورگەنىم جوق» دەگەن سوزدەرى قازاق حالقىنىڭ بەيقام بولماۋىن، پاتشادان نەمەسە وزگەدەن كومەك كۇتپەي، ينديۆيدۋاليستتىك باعىتتا ەڭبەك ەتىپ، باقۋاتتى بولۋىن مەڭزەپ تۇر. ۇلى تۇراعىلدىڭ ەستەلىگىندە اباي قاراپايىم ادامدارعا ەڭبەك ەتۋدى، مال قۇراۋدىڭ جولىن ۇيرەنۋدى ۇسىنعان. «اقىل داۋلەتكە بىتپەيدى، اقىلعا داۋلەت بىتەدى» - دەگەن سوزدەرى حالىق اراسىندا كەڭ تانىمال. اقىلدى ورنىمەن جۇمساپ، باقىت، داۋلەت تابۋ - ءاربىر ادامنىڭ جىگەر، تالاپ، قايراتتىلىعىنا، ەڭبەك ونەرىنە بايلانىستى.
ابايدى وقي وتىرىپ ونىڭ «ەۋروپالىق ءبىلىم» الماعانىن كورىپ ،اتتەڭ-اي دەپ قالاسىڭ. دەيتۇرعانمەن ابايعا ىقپال ەتكەن باتىستىڭ ويشىل اقىندارىنىڭ ەڭبەگى ارقىلى اباي كوپتەگەن ەكونوميكالىق ويلاردى جەتە تۇسىنگەن. ماسەلەن اباي ولەڭدەرىنەن كلاسسيكالىق ەكونوميكانىڭ اتاسى، اتى الەمگە ايگىلى ادام ءسميتتىڭ ويلارىن تابۋعا بولادى.
ءوز زامانىنىڭ پروگرەسسشىل تۇلعاسى پۋشكين «ەۆگەني ونەگين» شىعارماسىندا ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق ويلارىن بىلاي دەپ سارالايدى:
برانيل گومەرا، فەوكريتا;
زاتو چيتال اداما سميتا
ي بىل گلۋبوكوي ەكونوم،
تو ەست ۋمەل سۋديت و توم،
كاك گوسۋدارستۆو بوگاتەەت،
ي چەم جيۆەت، ي پوچەمۋ
نە نۋجنو زولوتا ەمۋ،
كوگدا پروستوي پرودۋكت يمەەت.
وتەتس پونيات ەگو نە موگ
ي زەملي وتداۆال ۆ زالوگ.
بۇل ويلار تۇسىنگەن ادامعا تاۋداي تاعىلىم. مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق باعىتىندا جەردى جالعا بەرۋ نەمەسە دايىن پايدالى قازبانى ساتۋ ەمەس، كەرىسىنشە تاۋار ءوندىرۋ امالى تۇرۋ كەرەك. ادام سميت ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق ويلارىن "پرودۋكتيۆيزم" تۇرعىسىنان جەتكىزگەن. ەكونوميستتىڭ ويىنشا، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق دامۋى، ەڭ الدىمەن، ونىڭ تاۋار ءوندىرۋ كۇشىمەن انىقتالادى. جەكە ادامنىڭ ءوز ءومىرىن باقۋاتتى قىلۋى - مەملەكەتتىڭ باقۋاتتى بولۋى. ادام ءسميتتىڭ ءار ينديۆيدۋم قوعام مەن نارىقتا ءوز ورنىن تاۋىپ، بەلگىلى ءبىر ءونىم شىعارۋعا ۇمتىلۋ كەرەك دەگەن تۇجىرىمىن اباي بىلايشا ورنەكتەيدى:
اسەمپاز بولما ارنەگە،
ونەرپاز بولساڭ، ارقالان.
سەن دە - ءبىر كىرپىش، دۇنيەگە
كەتىگىن تاپ تا، بار قالان!
ادام ءسميتتىڭ پايىمداۋىنشا، الەم نارىقتان قۇرالعان. نارىق - سۇرانىسقا يە ۇسىنىستان كۇرالعان. ۇسىنىس پەن سۇرانىستىڭ ۇيلەسىمدىلىگى نارىقتى كۇرايدى. ياعني ابايدىڭ كىرپىش دۇنيەنىڭ كەتىگىن تاۋىپ، ول جەرگە بارىپ قالانۋدى مەڭزەپ تۇر. اعىلشىن تىلىندە "Niche" دەگەن ءسوز بار. ماعىناسى كەتىك. ورىستار ونى "نيشا" دەيدى. وسىدان كەيىن ابايدى ەكونوميكالىق ءىلىمدى بىلمەگەن دەپ كورىڭىز. اباي قاشان دا ءبىز ءۇشىن تەرەڭ، سارقىلماس ءىلىم يەسى بولىپ قالا بەرمەك. ابايدىڭ ەكونوميكالىق ءھام كوعامدىق قاتىناستارداعى پاراساتتىلىعىن جەتە ۇققان بوكەيحانوۆ «قازاق ەلىندە دەموكراتيالىق، كاپيتاليستتىك، ازاماتتىق قوعام" ورناتسام دەپ ولە-ولگەنشە ارمانداعان. «جاپوندا كىسى قاجەتىنە جاراتىلماعان الاقانداي جەر جوق. وندا مۇنداي ىجداھاتتى جانكەشتىلىك بولماسا اشتان ولەسىڭ" - دەگەن بوكەيحانوۆتىڭ سوزدەرىن ءبىز بۇگىنگى كۇنى قولدانۋىمىز كەرەك. قازاق ەلى ءوزىنىڭ الەمدەگى كەتىگىن تاۋىپ، جوبا جاساپ، ءىس قىلۋى كەرەك. تاۋار ءوندىرۋ كەرەك. مۇنايدىڭ سارقىلاتىنى امبەگە ايان. جالپى مەملەكەت تۇگىل، ادامنىڭ دا باقىتتى بولۋى تەك قانا وسى ومىردە ءوز ورنىن تابۋىمەن ەسەپتەلسە، وندا قازاق ءۇشىن بۇگىنگى باعدار - تاۋار وندىرۋدە بولۋى قاجەت. الاقانداي سينگاپۋر، تايلاند، تايۆان سياقتى ەلدەر تاۋار وندىرۋمەن الەمدىك نارىقتا ءوز ورنىن الىپ وتىر. «زامانىڭ تۇلكى بولسا - تازى بوپ شال» دەگەن دە - بالاپان بولماي، ءادىس قىل دەگەن عوي»، « ءار زامانانىڭ ءوز ءراسىمى، ءوز سالتى بار. ءبىزدىڭ زامانداعى سالت: اركىم قۇقىنا تالاسۋ، حۇقىنا تارتىسۋ بولادى. جىلاۋ سالتى ارتتا قالدى» نەمەسە «بۇل زاماندا جىلاپ مۇراتقا جەتەم دەۋ - اش تۇيەنىڭ كۇيسەۋى سىندى دارمەنسىزدىك» - دەپ بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋى - اباي پاراساتىنىڭ ەلىن سۇيگەن ۇلىنا جەتۋى دەپ سانايىق. اباي - قازاقتىڭ امبەباپ اقىنى، ونىڭ ولەندەرى تەك قانا ادام ءومىرىنىڭ ەمەس، سونىمەن قاتار مەملەكەت ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىن قامتيدى. ءبىز بۇگىنگى كۇنى اباي ىلىمدەرىنىڭ ەكونوميكالىق تۇستارىن ءوز ومىرىمىزدە كەڭىنەن پايدالانۋىمىز قاجەت. مىنەكەي، تازا ىلىمنەن باستاۋ العان باعىت بار، ەندى ءىس كەرەك، اعايىن.

ەرجان الاش، ەكونوميست.
aikap.kz سايتى