پروفەسسور مامبەت قويگەلديەۆ:

ءماريام ءابساتتار. اشارشىلىق ماسەلەسىنە توقمەيىلسىپ قاراۋعا بولمايدى

پروفەسسور مامبەت قويگەلديەۆ:

ءماريام ءابساتتار. اشارشىلىق ماسەلەسىنە توقمەيىلسىپ قاراۋعا بولمايدى

«اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن ۇرانمەن قازاق دالاسىندا قولدان جاسالعان اشارشىلىقتىڭ اششى شىندىعى ءالى كۇنگە اشىلماي وتىر. مۇنداي پىكىردى ءبىز ەمەس، وسى زۇلمات جايلى زەرتتەگەن كاسىبي تاريحشىلاردىڭ ءوزى ايتۋدا. تاياۋدا استانادا اشارشىلىق تۋرالى كونفەرەنتسيا بولىپ وتسە، الماتىدا دا ول ءوز جالعاسىن تاپتى. «1930-32 جىلعى اشارشىلىق جانە ۇلتتىق ەليتا» تاقىرىبىندا وربىگەن دوڭگەلەك ۇستەلدى «الاش جولى» قوعامدىق قورى ۇيىمداستىرعان.

«جىلقىنىڭ قيىنان سۇلى جيناۋ، ءول­گەن مال­دىڭ تەرىسىن جەپ قويۋ وقيعالارى ءجيى كەز­دەسەدى. سوڭعى كەزدەرى ءتىپتى ادام ەتىن جەۋ تۋرالى سوزدەر ءجيى تارالىپ كەتتى. اۋدان­دىق اتقارۋ كوميتەتى بەرگەن مالىمەت بو­يىنشا، ەكى تۇتقىن ايەلدى الىپ كەلگەن­دە، شە­لەك­تەرىندە پىسىرىلگەن ادام ەتى بار بولىپ شىق­تى. تەرگەپ-تەكسەرۋ بارىسىندا بۇل ادام­دار­دىڭ ۇدايى مولالاردى ار­شىپ، مۇردە­لەردى قورەك ەتەتىندىكتەرى بەل­گىلى بولعان».

بۇل - اشارشىلىق جىلدارىندا تومەن­گى جاقتىڭ جوعارعى جاققا بەرگەن ەسەبىنەن الىنعان ءۇزىندى. جانتۇرشىگەرلىك وسىنداي تا­ريحي فاكتىلەردىڭ شەت جاعاسى عانا اشىل­عانى بولماسا، بۇگىندە ءبىز بىلمەيتىن جاق­تارى وتە كوپ بولسا كەرەك، سونىڭ ءبارىن ەسەپكە الماعان كۇننىڭ وزىندە ۇلت تاريحى ءۇش­ىن ەڭ ماڭىزدى ءبىر ماسەلە - اشارشىلىق كە­زىندە قانشا قازاق قىرىلعاندىعى ءجو­نىن­دە ناقتى فاكتىنى انىقتاۋ. قازاق تاريح­شى­لارىنىڭ ىشىندە اشارشىلىققا توقتال­عان­دارى از بولماعان، اكادەميك ماناش قو­زى­باەۆ، دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆ، ءمام­بەت قويگەلدى، تالاس وماربەكوۆ، قاي­دار الداجۇمانوۆ سىندى ەسىمدەردىڭ ەرەك­شە ايتىلىپ، وسى تاريحي كەزەڭدەردى زەرت­تەۋ­دە الدىڭعى شەپكە شىعارىلاتىن ءجونى بار. جارايدى، بۇل - بولەك اڭگىمە، ودان بۇ­رىن ءبىز حح عاسىرداعى وسىناۋ ناۋبەتتىڭ زەرت­تەلۋ بارىسىنداعى قيىندىقتارعا توق­تا­لالىق.

تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- ەڭ قىزىعى، بۇگىندە اشتىق جايلى اي­تىپ جۇرگەندەردىڭ كوبى سول كەزەڭدى زەرت­تەپ، كوز مايىن تاۋىسقان كاسىبي تا­ريح­شى، مىنا بىزدەر ەمەس، تاريحقا كەز­دەيسوق كەلگەندەر. سەبەبى ءبىز ءالى «مىنە، مىناۋ ناقتى فاكتى» دەرلىك دەرەككە قول جەت­كىزە الماي جۇرگەندىكتەن، حالىقتان ۇيالىپ ءجۇرمىز. الايدا قازىر قاراساق، اش­ار­شىلىقتا قۇربان بولعان مال مەن جان­نىڭ ساندىق كورسەتكىشتەرى جونىندە اركىم ءارتۇرلى دەرەك ۇسىنىپ، ەلدى جاڭىل­دىرۋعا كىرىسىپتى. سولاردىڭ ءبىرى، سوڭعى كەزدەرى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاق تاريحىنا كىرىسكەن شەتەلدىك عالىم رو­بەرت كونكرەس اشتىقتا 1 ملن قازاق قى­رىل­دى دەسە، يوسيفوۆتار 1,5 ميلليون، ال ودان ارىرەكتە ازۋلى تاريحشى اعامىز ما­ناش قوزىباەۆ پەن دەموگراف ماقاش تاتىموۆتەر بۇل كورسەتكىشتى 1 ميلليون 750 مىڭ دەپ كورسەتكەن بولاتىن. بۇل جەردە ايتپاعىمىز: وسىنداي بىرىزدىلىك جوقتىعىنان حالىق قازىر كىمگە سەنەرىن بىلمەيدى. وقۋلىقتار دۇرىس ەمەس، سودان كەلىپ ءبىز ۇبت تاپسىرۋشى ۇرپاقتى قيىن­دىققا سالىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان ءبىز قان­داي دا ءبىر تاريحي كەزەڭىمىزگە جاي قارا­ماۋىمىز كەرەك. ويتكەنى تاريحتىڭ دامى­ماي وتىرۋىنىڭ ءبىر سەبەبى - ءبىزدىڭ سول ناق­تى دالەلدەر مەن دايەكتەر، ياعني قۇ­جات­تار ەمەس، بولجامدارعا يەك ارتۋى­مىز­دان دەر ەدىم.

سونىمەن 1930 جىلداردان باستالعان اشتىق تۇسىندا قانشا حالىق قىرىلدى دە­گەنگە كەلسەك، تاريحشى تالاس وماربەكوۆ ول ءۇشىن حح عاسىر باسىندا قازاقتىڭ سانى قان­شا بولعانىن، شەتەلگە قانشاسى قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعانىن - بارلىعىن ەس­ەپكە الۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ مۇراعاتتاردا وتىرىپ، تاپقان ماتەريال­دا­رى بويىنشا جانە باسقا دا تاريحشى ما­مانداردىڭ كەلتىرگەن مالەمەتتەرىمەن سالىستىرا كەلە، مىناداي ساندىق دەرەك­تەر­دى العا تارتادى: 1930 جىلى اۋىلدا تۇرا­تىن قازاقتار سانى 5 ملن 873 مىڭ دەپ كورسەتىلسە، قالادا 732 مىڭ قازاق تۇراتى­نى انىقتالعان. سودان اشا تۇياقتى سىپى­رىپ الىپ، قازاق دالاسىن جاپپاي اشتىق جاي­لاعان 1932 جىلى اۋىل حالقىنىڭ سانى 2 ملن 493 مىڭعا دەيىن كەمىپ كەتكەن. وسى ەسەپپەن، شامامەن العاندا 3 ملن 379 مىڭ ادام قىرىلعان بولىپ شىعادى ەكەن. ال ەندى «جوق، سونشا قىرىلۋى مۇمكىن ەم­ەس، قالاعا كەتىپ قالدى» دەگەن ءسوز تۋماس ءۇش­ىن سول تۇستاعى قالا حالقىن ساناساق، ول 1 ملن 218 مىڭدى قۇراعان. بۇل جەردە ەستە ۇستاي­تىن ءبىر جايت - اۋىلدان قالاعا اعىل­عان، نە جۇمىسى، نە باسپاناسى جوق بوسقىن قازاقتاردى ەشكىم ەش جەرگە تىركەمەگەندىگى. ال، جالپى، بۇل دەرەكتى تاريحشى سول تۇستا قازاقتارعا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ سالىق سالۋ ءۇشىن جۇرگىزگەن مال ساناعىنا قاراپ العان. «سەبەبى ولار مالمەن بىرگە ولاردىڭ يەلە­رى، ياعني قازاقتاردىڭ دا سانىن تىركەپ وتى­رۋ­عا ءماجبۇر بولعان. دەمەك، بۇل - بىردەن-ءبىر دۇرىس دەرەك»، - دەيدى ت.وماربەكوۆ.

سونىمەن، جالپى، حح عاسىر باسىنداعى اشارشىلىقتا بارلىعى قانشا قازاق قى­رىلدى دەگەندە، ءبىر ناقتى سانعا توقتالىپ، ونى 3 ملن 379 مىڭ دەپ توقتالار بولساق، وندا ءبىز تاعى ءبىر نارسەدەن جاڭىلادى ەك­ەن­بىز. سەبەبى اتامەكەنىن اشتىق جايلاۋى سالدارىنان شەتەل اسىپ كەتكەن قازاقتار بولدى عوي؟ ولاي بولسا، سولاردىڭ ناقتى سانىن انىقتاپ، اتالعان ساناتتان الىپ تاس­تاۋىمىز كەرەك. قىتاي 1931 جىلى ءوز ەل­دە­رىنە امان-ەسەن وتكەن قازاقتاردى ەسەپكە العان، بىرىنشىدەن، ارزان جۇمىس كۇشى رە­تىن­دە، ەكىنشىدەن، ەرىكتىلەرىنە «پاسپورت» بە­رۋ ءۇشىن. بۇل رەتتە دە دەرەكتەر ءارتۇرلى بولسا كەرەك. ماسەلەن، قايدار الداجۇ­ما­نوۆ پەن تالاس وماربەكوۆتەردىڭ ۇقك-ءنىڭ قۇپيا ءما­لى­مەتتەرىنەن العان دەرەگى بو­يىن­شا قىتاي­عا 72 000 قازاق وتسە، دەموگراف ماقاش ءتا­تى­موۆ ونى 100 مىڭ دەپ دوڭگە­لەك­تەپ الىپ ءجۇر. بىراق دەموگراف اعامىز بۇل رەت­تە ار­عى بەتكە جەتە الماي، شەكارا­دا قىرىلعان قازاقتاردى قوسسا كەرەك، سون­دا، شىنىندا، شامامەن 100 مىڭ شىعادى ەكەن. باتىس­تىق تاريحشىلاردان روبەرت كون­كرەس باتىس قى­تايعا قاشىپ كەتكەن قا­زاق­تار 200 مىڭ دەسە، پولياكوۆ، ۆەرون­سكايا سەكىلدى رە­سەي تا­ريح­شىلارى 1 ملن 300 مىڭداي دەپ جازا­دى. ەندەشە، باستاپقى 3 ملن 379 مىڭ­نان وسى قىتايعا ءوتىپ كەتكەن - 1 379 000-دى الىپ تاستاساق، سوندا اش­ار­شىلىق كە­زىن­دە قىرىلعان قازاقتىڭ سا­نى شامالاپ شىعا­دى، ول - 2 ملن 200 مىڭ ادام!

ەندەشە، وسىنداي تاريحي شىندىققا جا­قىن دەرەكتەر نەگە وقۋلىقتارعا ەنگىزىل­مەي كەلەدى؟ بۇعان، بىرىنشىدەن، تاريحشى­لا­رى­مىزدىڭ ءالى كۇنگە بۇگەجەكتەپ، تاريحي شىندىق تۇرعىسىنان بىراۋىزعا كەلە الما­ۋىنان بولسا، ەكىنشىدەن، ءالى دە بولسا اش­ار­شىلىق، جالپى، قازاقتىڭ حح عاسىر با­سىنداعى تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتاردىڭ جابىق قۇلىپ استىندا قۇپيا قالىپ وتىر­عان­دىعىندا بولسا كەرەك.

مامبەت قويگەلدى، تاريح عالىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- ءبىز تاريحشىلار ءتۇرلى كونفەرەن­تسيا­لاردا باس قوسامىز. بىراق ءبىر نارسەگە شامامىز كەلمەي، ايتا الماي كەلە جا­تىرمىز، ول - ۇقك جابىق ءارحيۆى ماسە­لە­سى. مەن 20 جىلعا جۋىق ۇقك-ءنىڭ ءارحيۆىن­دە وتىرىپ، حح عاسىر باسىنداعى سوت پرو­تسەستەرى، اسىرەسە قازاق ساياسي ەليتاسى­نىڭ ءىس-ماتەريالدارىن زەرتتەگەن ادام­مىن. بىراق ول جەردە زەرتتەۋشىلەرگە بەر­مەي وتىرعان قۇپيا ماتەريالدار بار، ول - كەڭەستىك جۇيەدە جازىلعان قو­رى­تىندى انىقتامالار. بۇل - ءبىر، ەكىنشى ءبىر ماسەلە، گولوششەكين كەتكەننەن كەيىن 1933 جىلى ونىڭ ورنىنا ميرزويان كەلدى دە، ول قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىسىندا كوميسسيا قۇردى. قۇرامىندا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنەن، وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنەن ماماندار كىرەتىن كوميس­سيا­نىڭ ماقسات-مىندەتى ەڭ ءبىرىنشى كەزەك­تە ءاربىر قازاق اۋىلى، كولحوز-سوۆحوز­دا­رى مەن قالالارىندا اشتىققا دەيىن ادام سانى، مال باسى، ەگىس كولەمى قانشا بولدى، اشتىقتان كەيىن قانشاسى قالدى دەگەن ماسەلەنى انىقتاۋ ەدى. سول فاكتى­لەر مۇراعاتتاردا ساقتالۋى كەرەك، ەندە­شە، ءبىز وسى ماسەلە بويىنشا زەرتتەۋ تو­بى ما، بالكىم، ورتالىق قۇرساق دۇرىس بو­لار ەدى. مۇمكىن، سول ماتەريالدار تا­بى­لار ما ەدى؟.. بۇرىنعى كەزدە تاريحشى­لار بىردەڭە جازا باستاسا، «ماسكەۋ نە اي­تىپ جاتىر، قانداي ساياسات ۇستانىپ وتىر، سوعان قاراي باعىت ۇستانىڭدار» دەپ، سودان ءبىز ابدەن جالتاق بولىپ قال­عان­بىز. قازىر دە ماسكەۋ بىزگە ءالى دە سون­داي ىقپال جاساعىسى كەلەدى-اق، بىراق قازىر قاۋىپ ودان گورى، باسقالاردان ءتونىپ تۇرعانداي. بىزدە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن جاڭا زەرتتەۋشى­لەر قالىپتاسا باستادى. سولار باتىستىق زەرت­تەۋشىلەردى اسپانعا كوتەرىپ، دارىپتەپ باعۋدا. وسى رەتتە مەن ءبىر نارسەنى ايت­قىم كەلەدى، گەنريح گەينە دەگەن نەمىس اقى­نىنىڭ شىعارماشىلىعى جايلى ف.ەنگەلس كەزىندە: «پوەزيا گەينە پو سراۆ­نەنيۋ س ناشەي پروزى دەتسكيە شۋت­كي»، - دەيدى. ول ارقىلى ەنگەلس نەنى تۇس­پالداپ تۇر، ول ك.ماركس ەڭبەكتەرىنىڭ رۋ­حىن جوعارى قويىپ تۇر. بۇل جەردە ايتا­يىن دەگەنىم نە؟ سول ر.كونكرەس، م. تەري سەكىلدى قازاق تاريحىن زەرت­تەۋ­شى باتىس­تىق عالىمداردىڭ جاساعان ەڭبەك­تەرى ءبىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كومي­تەتىنىڭ مۇ­را­عاتىندا جاتقان ماتە­ريال­داردىڭ جا­نىندا انشەيىن بول­ماشى ءبىر ءنار­سەلەر عانا. ەندەشە، ءبىر سوزبەن ايتقان­دا، ۇلت­تىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگى جابىق مۇ­را­عات، قۇجات­تىق ماتەريال­دار اينا­لىم­عا تارتىل­ماي، حح عاسىر­داعى قازاق تاري­حىنداعى شىندىق ەش­قا­شان اشىل­مايدى.

ءتۇيىن

قالاي دەسەك تە، تاريحشىلارىمىز تىرنەكتەپ جينايتىن، زەردەلەپ زەرتتەيتىن دۇنيەلەر ءالى الدا. ال اشارشىلىق سياقتى حالقىمىزدىڭ تاريحي اقتاڭداقتارىنا توقمەيىلسىپ قاراۋعا بولمايدى.

«الاش ايناسى» گازەتى