«لەنينى بار» قىزبەلدىڭ مەكتەبى
جازۋشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، قر پرەزيدەنتى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى قايسار ءالىم ءماجىلىس دەپۋتاتى قازىبەك يسانىڭ اتىنا ءوتىنىش جولداپ، قوستاناي وبلىسى جانكەلدين اۋدانىنداعى قىزبەل سەلولىق وكرۋگىنىڭ ورتالىعىندا ءالى كۇنگە دەيىن سالتاناتپەن تۇرعان لەنين ەسكەرتكىشىن ورنىنان الىپ تاستاۋ تۇرعىسىندا اۋىل تۇرعىندارى اتىنان ارىزىن جەتكىزدى.
«لەنينى بار» قىزبەلدىڭ مەكتەبى
عاسىرمەن قۇرداس مەكتەبىمنىڭ تويىنا ويشا جينالعالى، جۇرەك تۋلاپ، ويلار ورامدانىپ، كوڭىل كوك تەڭىزشە دوڭبەكشيدى. «بارام، بارام!» دەگەن ىڭكارلىك سەزىم ىندەتىپ، سول قۇماردان شىعارار الاسۇرعان ىنتىقتىق ءون بويىمدى بالبىراتىپ، تاعاتسىزداندىرادى. شىدام شەگى ۇزىلەردەي بوپ، الابوتەن كۇيمەن كۇمبىرلەنە تۇسەسىڭ. تارت، تارت، قاسقا جول! زۋىلداتىپ تۇسەيىن جونىڭا، جانىممەن جيناپ شاقىرىمدارىڭدى. ساعىندىم-اۋ، ءبىر كورمەككە، اسىق ۇيىرگەن اق تاقىرلارىڭدى! سونادايدان قىزبەلدىڭ ساعىمدانعان الاپەس شىڭدارى كوزىمە شالىنعاندا قايتەر ەدىم؟ قىزەمشەكتىڭ كوتەرىڭكى سىڭار ءتوسى كوز قيىعىما ىلىككەندە، «اتتەگەن-اي»- دان بەتتى باسقانداي بوپ تۇڭىلەرىمىن. شىندىق وشپەيدى، سونبەيدى. قايتا، ۋاقىت تەزىمەن تىزەرلەپ تۇرىپ، ايقىن بەينەسىن سىن سارابىنا سالاتىنى اقيقات قوي. سوندىقتان نەسىن، جاسىرامىن، باياعىدا كەڭشار قۇرىلىسى باستالعاندا، وسى قىزەمشەكتىڭ ءتوسىنىڭ ءبىرىنىڭ تاستارىن تاسىپ اكەلىپ، ىرگەتاسقا قالاعانىن كوزىمىز كوردى. سودان عوي سۇلۋلىق سيمۆولىنىڭ سىڭارى سىپىرلىپ قالعانى... ءبارىبىر-ءبارىبىر، سول قىزەمشەك مەنىڭ ەسىمە قاز قالپى كۇيىندە ەلەستەيتىنى نەسى ەكەن؟.. انە، ساعىم قويۋلانا ءتۇستى... كىندىك قانىم تامعان قاسيەتتى جەردىڭ پانورامالىق عاجاپ كورىنىستەرى سيقىرشا ارباپ، ارقالاندىرىپ جىبەردى. ويشا قاۋىشقاننىڭ ءوزى دە داتكە قۋات. ارمانعا مەدەت... جەتەم قازىر ساعان، اسىل اۋىلىم، اڭساعان قاۋىمىم! اششى، قۇشاعىڭدى. باۋىرىڭا باسشى ءتولىڭدى، كىرشىكسىز سۇيەتىن ءوزىڭدى. تاۋىستىڭ-اۋ، قاشاننان بەرى ءتوزىمدى. ساعىنىش سارعايتادى ەكەن، تانىماي قالىپ ءجۇرمىن ءوزىمدى. مىنە، مىنە، سەنىڭ ءار قۋىسىڭدى تەبىرىنەپ، تەپكىلەنىپ، تەلمىرىپ، ارالاپ جۇرگەندەيمىن، تارس بايلاپ قويسا دا قوس كوزىمدى. ءسابي انا قۇرساعىنان كوزىن جۇمىپ تۋادى ەمەس پە... بىراق كوكىرەگىنە تۋعان جەرىنىڭ بار اسىلىن جيناپ سيعىزىپ، سونى عۇمىر بويى ارداقتاماققا سەرتتەسىپ تۋسا كەرەك... سول سەرت مەنىڭ پاك جۇرەگىمىڭ تۇبىنە دە تۇيىلگەن ەكەن-اۋ. مىنا، جەتپىس بەس جاسىمدا دا سول اماناتىڭدى ۇكىلەپ ۇستاپ، كىر شالدىرماي ماحابباتپەن ىستاپ، جەتىپ تۇر ەكەم، جارقىنىم! تۋعان جەرىم!
ەسىمە نە ءتۇسۋشى ەدى مۇندايدا؟ ارينە، التىن ۇيا مەكتەبىڭنىڭ العاش شاڭىراق كوتەرىپ، ءبىلىم ءنارىن ءار بالاۋسا جۇرەگىنە سىزدىقتاتا تامىزعانداي جانكەشتى كۇيى جانىڭدى مازداتادى. ءتىپتى، جاس جۋرناليست كەزىمدەگى تىپىرشىپ ىزدەنۋىمنىڭ ناتيجەسىندە، مەكتەپتىڭ جارتى عاسىرلىق تاريحىن ءوزىم ىستەيتىن وبلىستىق گازەتكە «التىن ۇيا» دەگەن تاقىرىپپەن شىعارعانىم وي بەلەسىنەن قيالاي كوتەرىلە قالعانى. ءالى جادىمدا، ول ماقالانىڭ استىندا «ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ 50 جىلدىعى اتىنداعى اقسۋات ورتا مەكتەبىنىڭ قۇرىلعانىنا بيىل جارتى عاسىر تولادى» دەگەن تاقىرىپشاسى بولاتىن. سسسر-ءدىڭ قۇرىلۋمەن قۇرداس دەپ ماقاتاناتىنبىز. زامان ءسوزى بولعاسىن نەسىنە قىسىلاسىڭ. تاريح مىندەتتەگەسىن، ايتپاسىمىزعا بولمايتىن ەدى. سول كەڭەستىك كەزەڭنىڭ قاراسىن باتىراتىنىن ويلاۋ ءۇش ۇيىقتاساق تۇسىمىزگە كىرەتىن بە ەدى؟ جو-جوق! سول ماقالامنان ءبىر ءۇزىندى سۇرانىپ تۇرعانىن قاراشى: «... سارىقوپانى ساعالاپ، ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىرعان ساناۋلى اۋىل دۇرلىگىپ-اق قالدى.توسىن حابار ەل ءىشىن ارالاپ كەتتى. «مەكتەپ اشىلاتىن بولىپتى، بالالاردى ورىسشا-قازاقشا وقىتادى ەكەن» دەگەن ءسوز اركىمنىڭ اۋزىنان تۇسپەدى. وسى ءبىر حابار كەيبىرەۋلەرگە مايداي جاقسا، ەكىنشى بىرەۋلەرگە تۇرپىدەي ءتيدى. سادۋاقاس جاقانين وسى جايلاردى ءجيى ويلاپ، سوڭعى كەزدەرى الدەبىر قىمقۋىت وي سونارىنا تۇسەتىن بولدى... ونىڭ تاعدىرىنا مەكتەپ اشۋ مىندەتى جۇكتەلگەن بولاتىن...» تاريح وسى. سول مەكتەپ قازىر مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ەسىمىن يەلەنەدى. وسىدان ەلۋ جىل بۇرىن بۇعان كىم سەنەر ەدى؟ الاش ارىسىن كىم تايراڭداتار ەدى؟ ۋاقىت تەزى ءبارىن ءوز ورنىنا قويادى ەكەن. شىننىڭ ءجۇزى قىلپۋىنان تانبايدى ەكەن!
مىناڭ قارا، قىزبەلگە دە كىرىپ قالدىق. ارينە، وي جۇيرىكتىڭ ارقاسىندا. ەلەس قۋىپ، ارينە. ەشكىم مۇنى جازعىرماس. ارمان-ماقساتتىڭ القىنىسىن كىم تەجەگەن. قاجەت بولسا قيالمەن سەكونتىنە جەر شارىن ميلليون وراپ المايمىز با؟ ال مەكتەبىمىزدىڭ تويىنا كەلمەك بوپ ايىلىمىزدى جيا الماي جۇرگەنىمىزدەگى وي ۇشقىرلىعىن كىم تەجەي الماق. ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەس!
قوڭىراۋلىنىڭ اسپالى كوپرىنەن ءوتىپ، قىزبەل شىڭدارىنا سۇيسىنە كوز تاستاپ، اۋىلعا سۇعىنا كىرە بەرگەنىمىزدە باياعى سۋرەت جانارىمىزدى تاعى قارىپ جىبەرسىن. قولىن شىعىسقا شابىتتانا سوزىپ «كۇن كوسەم» لەنين سول تەگەۋرىندى قالپىندا، تاس تۇعىردا باسى جالتىراپ، تالتيىپ تۇر! سول باياعى جاسىل جەلەكتى ساياباققا ورنالاسقان جەرىندە. وكىنىشتىسى، ماڭايىندا بۇرىن جايقالىپ تۇراتىن تال-تەرەك ەمگە كورىنبەيدى. سوستيىپ ءوزى تايراڭدايدى. تابانى تيگەن جەر كەيىن اق تاقىرعا اينالاتىن سۇيكىمسىزدەر تۋرالى تالاي ەرتەگى ەستىگەنىمىز بار ەدى. قۇددى، سول ما دەرسىڭ. ءتىپتى قاپتالىنا ءشوپ وسۋدەن قالعانىن ايتساق، بىرەۋ سەنەر، بىرەۋ سەنبەس. دەمەك، تابىنعان تەڭدەسسىز تۇلعانىڭ يدەياسى دا قۋراپ ءبىتىپ، تاقىرلانعان-اۋ ، شاماسى. تاپ سولاي!
ال، قىزىقتىڭ كوكەسىن قاراڭىز! مەكتەپ الدىندا مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ كەۋدە ءمۇسىنى «كەل، كەل» دەپ شاقىرادى. ءتۇر-تۇرپاتىنا قاراپ، امالسىزدان مۇسىركەيسىڭ. باكەنە عانا، الدەبىر اۋەسقوي ونەرپازدىڭ قولتاڭباسى اڭعارىلادى. لەنين سياقتى اسا زور تالعاممەن تۇلعالانبايدى. قاراپايىم، ءتىپتى كوزگە قوراش-اق! مىرجاقىپ كىم؟ لەنين كىم؟ تاريح ەكەۋىن دە ءوز ورىندارىنا الدەقاشان قويماپ پا ەدى؟ بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزىندە الاش ارىستىرىنىڭ جان بەرىپ، جان الىسۋلارىنىڭ جانقيارلىعى جاتىر ەمەس پە؟ لەنيننىڭ قورلىعى وڭمەڭىمىزدەن وتپەپ پە ەدى! ەندەشە لەنين قاراسىن نەگە وشىرمەيدى؟ اۋىل، اۋدان، وبلىس اكىم-قارالارى قايدا قاراپ وتىر؟ ويىم دا قۇتىرىنىپ، ويناقشىپ شىعا كەلدى: «قىزبەلدەن قاراسىن جوعالتسىن لەنين! مىرجاقىپتى مازاق ەتەر جايىمىز جوق! كەتسىن، لەنين، كەتسىن! ەسكەرتكىشى الىنىپ تاستالسىن!»
بۇل اۋىلدا كەزىندە لەنين زوبالاڭدارىنان– قىزىل بولشەۆيكتەردىڭ قولىنان دا، جولىنان دا زورلىق، قيانات، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كورگەن، جاندارىن قيعان الاش ارىستارىنىڭ كۇرەسكەر بۋىنى ءوسىپ جەتىلىپ، ءوز مۇراتتارىنا ادالدىقپەن كەيىنگى ۇرپاق جادىندا جاتتالىپ قالعان تۇلعالار جەتكىلىكتى. مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنان باستاپ، ونىڭ تۋعان اعاسى اسقار دۋلاتۇلى، «ءمينيۋستىڭ» باس زاڭگەرى سەيدازىم قادىرباەۆ، قازمۋ رەكتورى اسقار زاكارين، مۇعالىم-اۋدارماشى الماعامبەت قاسىموۆ، وبلىس باسقارعان مۇقاتاي جۇرمۇحامەدوۆ،ت.ب. كۇلى ەل ماقتانىشىنا اينالعان.
ال اقسۋات مەكتەبىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ، ساپالى ءبىلىم ارقاسىندا الەمدىك عالىم اتانعان فازىلحان بايىمبەتوۆتى، اعايىندى اكادەميكتەر سايلاۋ، ءسابيت بايزاقوۆتاردى، مينيستر دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ناريمان قىپشاقباەۆتى، بەلگىلى اقىن،جازۋشىلاردى ءاردايىم ۇلگى-ونەگە تۇتامىز.
«كۇن كوسەمنىڭ» كەسىرى تيمەگەن بۇل وڭىردە نە قالىپتى؟ ەشتەڭە! ماڭايىن جىلانداي ۋلاپ، قازاق ۇلتىنىڭ كەلەشەگىنە بالتا شاپقانى ۋاقىت وتكەن سايىن ايقىن بىلىنە باستادى. وتارلىق بۇعاۋىنداعى جىلداردىڭ ەسەسى وڭايلىقپەن قايتارىلماي جۇرگەنى دە بارشاعا ايان. وسى مەكتەپكە قاتىستى جانتۇرشىگەرلىك ءبىر عانا مىسال ايتايىق. مەكتەپ ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، اتاقتى مۇعالىم دارحان كەنشىمباەۆتى حالىق جاۋى اتاندىرىپ، تۇرمەگە جابۋ ءۇشىن ونىڭ ءوز كيىز ۇيىندە مالداس قۇرىپ وتىرعان تەكەمەتىنىڭ استىنا ءستاليننىڭ سۋرەتىن ادەيى تىعىپ قويىپ، ءتىنتۋ بارىسىندا تاۋىپ العان بوپ ايارلىق جاساعانى قالاي ۇمىتىلادى؟! قانداي قيىندىقتارعا قارامستان بالا وقىتۋلارىن جالعاستىرا بەرگەن قىزبەل مۇعالىمدەرىنىڭ سيمۆولدىق بەينەسىنە ەسكەرتكىش سوعىپ، الگى لەنيننىڭ ورنىنا قويسا، عانيبەت بولار ەدى-اۋ!
مىنا سوراقى مىسال ەسىمە ەنتەلەپ وتىرعانى. وسى اۋىل ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى، بىلىكتى سۋ ينجەنەرى ءوزىنىڭ اتاسى تۋرالى جازعان ومىرباياندىق كىتابىندا ءتول رۋىنىڭ جەر كارتاسىن جاساپ جاريالاپ، ماسقارا قىلعانى بار. كۇلكىگە قالدى. ءبىر اۋىلدىڭ جەرىن نەگىزسىز بولشەكتەپ، الاۋىزدىق تۋعىزاتىن مۇنداي كىساپىر قادامعا نە يتەرمەلەدى دەپ داعداردىق. ول ايىلىن جيماستان: «نە ادىلدىك ىزدەيسىڭدەر، لەنيننىڭ مىنا ەسكەرتكىشى ءالى تۇرعاندا»، دەپ قالماسىن با. امالسىزدان بەتتى باستىق. بۇل لەنيننەن دەرەۋ قۇتىلماسا بولمايدى،ءسىرا... مەكتەپ شاكىرتتەرىنىڭ الدىندا ۇياتتان قىزارماس ءۇشىن، باتىل قادامعا بارۋ كەرەك! مەكتەپ تويىنا دەيىن تابانىن جالتىراتسىن!
قىزبەل كەزىندە س.مۇقانوۆتىڭ «ءمولدىر ماحاببات» رومانىنىڭ وقيعاسى وتكەن اۋىل رەتىندە دە اتاعى ايعا بىلەنگەن ەدى. وسى اۋىلدىڭ كەلىنى روزا جامانوۆا ءيىلىپ سالەم جاساپ كەپ، ءان سالعان-دى. اتا-باباسى وسى جەردەن ونگەن اباي بايتوعاەۆتىڭ عاجاپ تەمبرى تاڭعالدىراتىن. نەسىن ايتاسىز، لەنينسىز دە بۇل اۋىلدىڭ اتاعى جەر جارادى!
...مەكتەبىمنىڭ عاسىرلىق تويىنا وسىلايشا ويشا ساپارلاپ، بارىپ -كەلىپ وتىرعان جايىم بار. كەشىكپەي، لەنينسىز اۋىلدا، مىرجاقىپ الاڭسىز سالتانات قۇرعان وڭىردە ىستىق قاۋىشۋعا جازسىن!
قايسار ءالىم،
Abai.kz
