«كورە-كورە كوسەم بولاسىڭ، سويلەي-سويلەي شەشەن بولاسىڭ» دەگەن كوسەمسوز بار ەدى.  بىراز نارسەنى كورىپ، ءبىراز نارسەنى ايتىپ جۇرسەم دە، كوسەم نە شەشەن  بولىپ كەتكەن ەشتەڭەم جوق. ايتسە دە، كەشەگى ەسەيىپ، ويلانا، قولىما قالام الىپ، تولعانا باستاعان شاعىمنان بۇگىنگى اقىل ايتار زينەتكەرلىك جاسىما دەيىن بارىنەن بۇرىن وسى ءبىر سۇراق- ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە تۇرىپ، وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشكەن انا ءتىلىمىزدىڭ مۇشكىل ءحالى  جانىمدى قاتتى مازالاپ كەلە جاتقانى شىندىق. يا، ءبىر كەزدەرى: «شىركىن-اي، مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ بەكىتىلسە عوي..» دەپ كۇنى-ءتۇنى ارمانداعان قازاق ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك  ءتىل مارتەبەسىن العانىنا دا 30 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. بىراق، مەملەكەتتىك ءتىل دەپ داردايتقانىمىز بولماسا، مەلەكەتتىك ءتىلىمىز-قازاق ءتىلى سول باياعى قالپىندا وت باسى، وشاق قاسىنان ءالى كۇنگە ۇزاي الماي كەلەدى. قانى قازاق بولا تۇرا ءوز انا تىلىندە اۋىز اشا المايتىن، اۋزىن اشسا دا ول تىلدە سويلەۋگە نامىستانىپ، (الدە الدەكىمنەن جاسقانىپ) ورىس تىلىندە شۇلدىرلەۋىن قويماي كەلە جاتقان «شالاقازاقتاردىڭ» (ولار وزدەرىن جاڭا قازاقپىز دەپ قومپيادى ەكەن) ويسىزدىعىنان، جەتەسىزدىگىنەن قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى بۇرىنعىدان تومەندەمەسە، ءبىر ەلى دە كوتەرىلمەدى. ايتپاقشى، بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس، انا ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسى اسپانداپ، اسقاقتاعان كەز دە بولعان.

ماقتانىشقا تولى ول كەز ءالى كۇنگە  دەيىن مەنىڭ ەسىمدە جانە ول تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ تا بەرە الامىن. بۇلاي دەۋىمنىڭ سەبەبى، ءدال سول كەزەڭدە (1992 جىلى) مەن دە اۋداندىق «قازاق ءتىل قوعامى» باسقارماسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ سايلانعان ەدىم. جۇمىسقا كىرىسكەن العاشقى كۇنى قولىما الىپ تانىسقان ەڭ العاشقى قۇجاتىم 1989 جىلى 22 قىركۇيەكتە قابىلدانعان «قازاق سسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى-قازاق ءتىلى، ال ورىس ءتىلى-ۇلتارالىق  قاتىناس ءتىلى بولىپ تابىلادى» دەپ جازىلعان رەسپۋبليكامىزدىڭ «ءتىل تۋرالى» تۇڭعىش زاڭى ەدى.

يا، ەلىمىزدىڭ ءوز ەركى وزىندە ەمەس قيىن كەزەڭنىڭ وزىندە مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ-قازاق ءتىلى ەكەنىن اشىق كورسەتكەن وسىنداي باتىل زاڭ قابىلدانعان ەدى. ول ول ما، ءبىر ايدان كەيىن ياعني 1989 جىلى 22 قازاندا حالىقارالىق  «قازاق ءتىلى» قوعامى قۇرىلىپ، ال 1990 جىلى 22 ناۋرىزدا  ۇلتتىق  باسىلىم- «انا ءتىلى» گازەتى دۇنيەگە كەلىپ، ەڭ العاشقى سانى رەسپۋبليكامىزعا تاراپ تا ۇلگەردى.  دەگەنمەن، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن الۋى وڭاي بولماعانى، قازاقستاندا قاي ءتىل مەملەكەتتىك ءتىل بولۋ كەرەك؟- دەگەن سۇراق ورتاعا تاستالعاندا، -قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل - تەك قانا قازاق ءتىلى بولۋى كەرەك،- دەپ ءبىرىنشى بولىپ قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ كورنەكتى مامانى، اكادەميك ءابدۋالي حايدار  جاۋاپ بەرگەنى، ونى ۇلتتىق مۇددەنى وزدەرىنەن بيىك قوياتىن وزبەكالى جانىبەكوۆ، مۇقتار شاحانوۆ سەكىلدى ارداقتى  ۇلدارىمىزدىڭ قولداعانى، سوڭى ۇلكەن تالاسقا ۇلاسىپ، سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ  بىرىنشى حاتشىسى ن.نازارباەۆتىڭ ارالاسۋىمەن كۇردەلى ماسەلەنىڭ وڭ شەشىم تاپقانى ءوز كەزەگىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانىپ جاتتى. يا، نە دەسەك تە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزەڭدە ءدال وسىنداي ەڭ قۇندى، ەڭ ماڭىزدى زاڭنىڭ  قابىلدانۋى قازاق ەلى ءۇشىن زور ماقتانىش ءارى ەڭ ۇلكەن جەڭىس ەدى. (سول كەزدەرى وسى زاڭعا سۇيەنىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا كولەمدى جۇمىستار  اتقارعانىمدى ماقتانىشپەن ايتا الامىن). الايدا، بۇل قۋانىش ۇزاققا سوزىلمادى. 1993 جىلى 28 قاڭتاردا قابىلدانعان قازاقساتان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى 7-بابىندا:

1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق ءتىلى،
2. مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى،
3. مەملەكەت قازاقستان حالقىنىڭ تىلدەرىن ۇيرەنۋ مەن داماتۋ ءۇشىن جاعداي تۋعىزۋعا قامقورلىق جاسايدى-دەگەن ماتىندەر جازىلدى.

ءسويتىپ، كەڭەس وداعىنىڭ قۇرساۋىنان بوساپ، تاۋەلسىز ەل اتانعان كەزدە قابىلداعان العاشقى كونستيتۋتسيامىز قازاق ءتىلىن-مەملەكەتتىك ءتىل دەپ بەكىتە وتىرىپ، وعان ەتنيكالىق توپتاردىڭ ءتىلىنىڭ ءبىرى-ورىس ءتىلىن تەڭەستىرىپ، قوساقتاپ قويدى. سول-اق ەكەن، سوعان دەيىن ءبىر عانا قازاق تىلىندە جۇرگىزىلىپ كەلگەن مەملەكەتتىك ءىس-قاعازدار بىردەن قوس تىلدە-قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جۇرگىزىلە باستادى. كەلە-كەلە، رەسمي ءتىل دەپ بەكىتىلگەن ورىس ءتىلى باسىمدىق الىپ، مەملەكەتتىك ءتىل-قازاق ءتىلىنىڭ ادىمىن اشتىرماي قويدى. قىسقاسىن ايتقاندا، مەملەكەتتىك ءتىل دەپ داردايتقان قازاق ءتىلى بۇرىنعى تاز قالپىنا قايتا ءتۇسىپ، ورىس ءتىلىنىڭ ەسىگىنەن سىعالايتىن كۇيگە جەتتى. كونستيتۋتسيامىزعا ەنگەن بۇل تارماق ورىس تىلىندە سويلەيتىن ەتنيكالىق توپتار مەن ءوز انا ءتىلىن بىلمەيتىن نە مەنسىنبەيتىن قانداستارىمىزعا شەكسىز قۋانىش سىيلاسا، ەلدەگى ءتىل جاناشىرلارىنا اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى. ولار ەستەرىن جيعان سوڭ "قازاقستاندا تۇراتىن وزگە ەتنيكالىق توپتار سەكىلدى ورىس ەتنيكالىق توپتارىنىڭ تىلىنە  دە زاڭ جۇزىندە ارتىقشىلىق بەرىلمەۋى ءتيىس» دەگەن ءوز ويلارىن  جوعارى جاققا ءبىلدىرىپ، كونستيتۋتسيادان  7-باپتىڭ 2-تارماعىن الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتە باستادى. الايدا، حالىقتىڭ جانايقايىنا سەلت ەتپەگەن پارلامەنت كەرىسىنشە بۇل تارماقتى ەش وزگەرتپەستەن 1995 جىلى جاڭادان قابىلدانعان كونستيتۋتسيامىزعا تاعى دا ءۇن-ءتۇنسىز ەنگىزدى دە جىبەردى. (بۇل كەزدە حالقىمىزدىڭ جالپى سانى 19 ميلليونعا جۋىقتاپ، (78 پايىزى قازاق ۇلتى)  ونىڭ ىشىندە  قازاق ءتىلىن بىلەتىن جانە تۇسىنەتىندەردىڭ جالپى سانى 88 پايىزدان اسىپ جىعىلعان ەدى).

وسىلايشا، جوعارى جاقتاعى بيلىك وكىلدەرىنىڭ جاناشىرلىق تانىتپاۋىنىڭ كەسىرىنەن مەملەكەتتىك ءتىلىمىز-قازاق ءتىلى ورىس ءتىلىنىڭ كولەڭكەسىنەن شىعا الماي، قوساقتالعان كۇيى قالا بەردى.  ونىڭ سوڭى قازاق ءتىلىن جاقتاۋشىلار مەن ورىس ءتىلىن جاقتاۋشىلاردىڭ اراسىنداعى بىتپەس ايتىس-تارتىسقا، ءبىرىن-ءبىرى جەك كورۋشىلىككە الىپ كەلدى. ول ول ما، كەزىندە تاعدىر تاۋقىمەتىمەن قولتىعىمىزعا تىعىلىپ، نانىمىزدى جەپ، سۋىمىزدى ءىشىپ كەلگەن ورىس تىلدىلەردىڭ ەسىرگەنى سونداي،  ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرمەگەنى ءۇشىن  قازاق تىلدىلەردى زاڭ ورنىنا بەرىپ، ايىپ تارتقىزا باستادى. مەملەكەتتىك ءتىل بولا تۇرا قازاق ءتىلىنىڭ جىلدان-جىلعا ءوشىپ، ءولىپ بارا جاتقانىن اشىق ايتقان ءتىل جاناشىرلارىنىڭ الدى ەلىمىزدەن قۋىلا باستادى. سونىڭ ءبىرى –مەملەكەتتىك ءتىل-قازاق تىلىندە سويلەپ، قازاق تىلىندە قىزمەت كورسەتۋدى تالاپ ەتكەنى ءۇشىن ۇلتشىل اتانىپ، رەسەي ساياساتكەرلەرىنىڭ  ىقپالىمەن  وز ەلىنەن قۋىلعان «ءتىل مايدانى» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىسى -قۋات احمەتوۆ بولاتىن. سول سياقتى، ەلىم، جەرىم، ۇلتىم، ءتىلىم دەپ شىرىلداپ، بيىك مىنبەرلەردەن ءوز ۇسىنىس-پىكىرىن اشىق ايتىپ، تالابىن باتىل قويىپ جۇرگەن ءماجىلىس دەپۋتاتى، «ۇلت قايراتكەرى»، «ءتىل جاناشىرى» قۇرمەتتى اتاقتارىنىڭ يەگەرى، ارقالى اقىن قازىبەك يساعا دا قىرىن قارايتىن كوزدەر مەن تۇقىرتۋعا تىرىساتىن سوزدەر تىم كوبەيىپ بارا جاتقانىن بايقاپ ءجۇرمىن. قاراپايىم  حالىق، قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرلارى  قازىبەك يسانى  ۇلت مۇددەسىن جوقتاۋشى، وزىندىك ۇستانىمى بەرىك، العان بەتىنەن قايتپايتىن تاباندى ازامات، قارىمدى قوعام قايراتكەرى دەپ جوعارى باعالاپ، ۇلكەن ريزاشىلىق تانىتىپ جاتسا، ورىستىلدىلەر مەن ءورىستىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، ءوز انا تىلىنەن جەرىگەن جەتەسىز شالاقازاقتار  وعان قارسى شابۋىلدى كۇشەيتىپ، «ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىپ، ەلدەن قۋعا بارىنشا كۇش سالىپ جاتىر. قانداي ۇقساستىق دەسەڭشى.. بۇدان 14 جىل بۇرىن الەمگە تانىمال اقىن، قوعام قايراتكەرى، «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ توراعاسى مۇقتار شاحانوۆقا دا قازاق ءتىلىن جاقتاپ، جانىن بەرەردەي جاناشىرلىق تانىتقانى ءۇشىن ءدال وسىنداي «اسىرە ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىلعان ەدى.. (ايتپاقشى، قىزىل يمپەريانىڭ قىلىشىنان قانى تامعان سوناۋ 30-جىلدارى دا ەلىم، جەرىم،  ۇلتىم، ءتىلىم  دەگەن تالاي ارداقتى ۇلدارىمىزدىڭ تۇبىنە دە ءدال وسى ايىپتاۋ جەتىپ تىنىپ ەدى-اۋ).

بيىلعى جولداۋىندا مەم­لەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ: «قازاق ءتىلىن دامىتۋ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باسىم باعىتىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى. بۇل سالادا ايتارلىقتاي ناتيجە بار. قازاق ءتىلى، شىن ءما­نىندە، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ، ءما­دەنيەت پەن ءىس جۇرگىزۋدىڭ تىلىنە اينالۋدا. جالپى، مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ اياسى كەڭەيىپ كە­لەدى. بۇل – زاڭدى قۇبىلىس، ءومىردىڭ باس­تى ءۇردىسى. سوندىقتان، قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسى تىم شەكتەلىپ بارا جاتىر دەۋگە نەگىز جوق. اتا زاڭ بويىنشا قازاقستاندا ءبىر عانا مەملەكەتتىك ءتىل بار. بۇل – قازاق ءتىلى» دەپ،  مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەلدى بىرىك­تىرەتىن كۇشكە اينالۋى تيىستىگىن اتاپ وتكەن ەدى. يا، قۇلاققا وتە جاعىمدى، كوڭىلدى قۋانتاتىنداي ادەمى ءسوز. بىراق، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بۇگىنگى احۋالى، اياق الىسى شىنىمەن دە وسىنداي ما؟ جوق! باسىمدى كەسىپ السا دا، تۋراسىن ايتايىن، مەملەكەتتىك ءتىل-قازاق ءتىلى مۇنداي دارەجەگە ءالى جەتكەن جوق، اتا زاڭىمىزداعى 7-باپتىڭ  2-تارماعى تۇرعاندا، جەتۋى مۇمكىن دە ەمەس! نەگە بۇلاي باتىل ايتىپ وتىرمىن؟ ويتكەنى، ورىس ءتىلدى وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرىن ايتپاي-اق قويايىن، بيلىكتىڭ  باسىندا جۇرگەن باسشىلار، دەپۋتاتتار مەن شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ  وزى مەملەكەتتىك تىلگە جاقىنداپ، جاناشىرلىق تانىتپايدى. باياندامالارىن قازاق تىلىندە جاساپ، قازاق تىلىندە  سويلەمەيدى. ولار ءتىپتى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيمىن دەپ باس قاتىرىپ، قينالمايدى دا.. (ويتكەنى، ولاردى قورعايتىن 7-باپتىڭ 2-تارماعى بار. ەگەر، 2-تارماقتاعى  سوزدىڭ ورنىنا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مۇقتاجدىق تۋدىراتىن نە ماجبۇرلەيتىن ءماتىن جازىلسىنشى، 30 جىل بويى قۇلىقسىز بولىپ كەلگەن ولار قازاق ءتىلىن وتىز كۇندە ءتىپتى ءۇش-اق كۇندە ۇيرەنىپ الار ەدى). تاعى دا قايتالايمىن، اتا زاڭىمىزداعى 7-باپتىڭ  اتى شۋلى 2-تارماعى  تۇرعاندا، ولار قازاق تىلىندە سويلەمەك تۇگىل، ۇيرەنەم دەپ تە باسىن اۋىرتپايدى. وعان وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى سۇراققا قايتارعان مىنا جاۋاپتارى دالەل بولا الادى.

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى ەرلان قوشانوۆ: «بۇل ماسەلەنى بۇكىل حالىق ەمەس، باستاماشىل توپ كوتەرىپ جاتقان شىعار. بىزگە نە ماڭىزدى؟ قازاق ءتىلىنىڭ دامۋى نەمەسە ورىس ءتىلىن ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى مارتەبەسىنەن ايىرۋ؟ ءبىز، قازاقتار، قازاق تىلىندە سويلەۋىمىز كەرەك جانە باسقا ۇلتتاردى وسى تىلدە سويلەۋگە تارتۋىمىز كەرەك. مۇنى ەڭ الدىمەن جۇزەگە اسىرۋىمىز كەرەك. ءبىز - كوپۇلتتى ەلمىز. ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى ءبىر-بىرىمەن سويلەسە الۋى ءۇشىن ورىس ءتىلى قاجەت. مەنىڭ ويىمشا، ورىس ءتىلىن مارتەبەدەن ايىرۋدىڭ قاجەتى جوق».

ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بولات اقشولاقوۆ: «ءار ايماققا جۇمىس ساپارىمەن بارامىن. كەيدە قازاقشا ايتساڭ، نەگە ورىسشا ايتپايسىڭ دەيدى. ورىسشا ايتساڭ، نەگە قازاقشا جوق دەيدى. بىزدە ۇكىمەتتە ورىس ءتىلىن پايدالانۋعا ەشقانداي تىيىم جوق قوي».

وسىنداعى ءتىل تۋرالى باستى ماسەلەگە جاۋاپ بەرگەن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ جانە «امانات» پارتياسىنىڭ توراعاسى ەرلان قوشانوۆ مىرزانىڭ دا، استانا تۇرعىندارىمەن كەزدەسۋدە قازاق تىلىندە بايانداما جاساماعانى ءۇشىن سىنعا قالعان ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بولات اقشولاقوۆ مىرزانىڭ دا قايتارعان جاۋاپتارىنا تەرەڭ زەر سالساق، قازاقتان شىققان ەكى مەملەكەت قىزمەتكەرىن دە قالت-قۇلت ەتىپ ارەڭ كەلە جاتقان قازاق ءتىلىنىڭ جايى ەمەس، كۇننەن-كۇنگە كۇش الىپ، كۇجىرەيىپ كەلە جاتقان ورىس ءتىلىنىڭ جايى كوبىرەك الاڭداتاتىنىن بايقاۋعا بولادى. ەندەشە، ءتىلىمىزدى ۇيرەنبەدىڭ دەپ ۇلتى باسقا وتانداستارىمىزعا قالاي رەنجىمەكپىز؟ قازاقتىڭ ءوزى ءسۇيىپ، قۇرمەتتەمەگەن ءتىلدى وزگە ۇلت وكىلدەرى ۇيرەنىپ قايتسىن. قايتىپ قۇرمەتتەسىن. ولاي بولسا، مەملەكەتكە، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە كەرەك بولماعان مەملەكەتتىك ءتىلدى اتا زاڭىمىز نە ءۇشىن بەكىتتى؟ مەملەكەتتىك ءتىل دەپ بەكىتىپ الىپ، سول مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى ءالى كۇنگە دەيىن ە، قولداي، ە، قورعاي الماي، الدەكىمدەرگە جالتاقتاپ، قورقاقتاپ بۇعىپ وتىرعانىمىز ناعىز ماسقارالىق ەمەس پە؟!.  ايتپاقشى، ءتىل جاناشىرلارى 1995 جىلعى اتا زاڭىمىزداعى 7-باپتىڭ 2-تارماعىن وزگەرتۋ جايلى تالاپ قويعاندا، بيلىك باسشىلارى: «رەسپۋبليكاداعى قازاق حالقىنىڭ سانى 50 پايىزدان اسقاندا مىندەتتى تۇردە وزگەرتەمىز» دەپ ۋادە بەرگەن ەدى. بىراق، ودان بەرى قازاق حالقىنىڭ سانى 50 پايىز تۇگىل 80 پايىزدان دا اسىپ جىعىلسا دا، ولاردىڭ 7-باپتاعى اتى شۋلى 2-تارماقتى وزگەرتۋگە نە الىپ تاستاۋعا پاتريوتتىق كۇش-جىگەرى مەن باتىلدىقتارى جەتپەي-اق كەلەدى. 2020 جىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەۋ تۋرالى زاڭ قابىلداۋ جونىندە ەلىمىزدەگى بارلىق ەتنوس وكىلدەرىنىڭ اتىنان ۇندەۋ جارياللانعان ەدى،  ول دا تەك ءسوز جۇزىندە قالىپ قويدى. مەملەكەتتىك اتا زاڭىمىزدىڭ ءوزىن ەكى رەت وزگەرتىپ، باپتارىنا قانشاما وزگەرتۋلەر ەنگىزگەن (اتا زاڭىمىزدى قولعا العان جان ءار بەتتەگى «ەسكەرتۋ» بەلگىلەرىنە قاراپ 7-باپتان باسقاسى تۇگەل دەرلىك وزگەرىسكە ۇشىراعانىن بايقار ەدى) پارلامەنت پەن ۇكىمەت 7-باپقا كەلگەندە، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، جان-جاعىنا جالتاقتاپ، اينالىپ وتە شىعادى. («جالتاقتاۋدى قوياتىن  زامان تۋدى، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى قازاقتىڭ وزدەرىنىڭ قولىندا» تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ).

مۇنىڭ الدىندا جاريالانعان «كەلەسى كونستيتۋتسيانى حالىق جازۋى ابدەن مۇمكىن» («جاس الاش» 19 مامىر 2022 جىل) دەگەن ماقالامدا: «ءبىزدىڭ ەلدىڭ وزگە ەلدەردەن «ارتىقشىلىعى»-بيلىك  باسىنداعىلار مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى قارا حالىقپەن اقىلداسىپ، «اۋرە ەتىپ» جاتپاستان وزدەرى شەشە سالادى. وسى جولى دا ولار ءبارىن تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ ءبىتىرىپ، حالىقتى تەك رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرۋگە عانا شاقىرىپ وتىر» دەپ جازعان ەدىم.. ەندى تاعى ويلانىپ وتىرمىن. «جوعارى جاقتىڭ  اتا زاڭىمىزعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار  جوباسىن حالىقپەن اقىلداسپاستان اپىل-عۇپىل دايىنداپ، رەفەرەندۋم وتەتىن كۇندى دە مۇنشا تەزدەتۋى  دال وسى ءتىل ماسەلەسىنە بايلانىستى، اتى شۋلى 2-تارماقتاعى ءماتىندى «قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعى شوقىتتىرماي» ەش وزگەرىسسىز امان الىپ قالۋ ءۇشىن ەمەس پە ەكەن؟  بالكىم، جاي قارا حالىقتىڭ ءبىرى بولعان سوڭ تۇسىنە  بەرمەيتىن دە شىعارمىن. ايتسە دە، ءوز مەملەكەتى، مەملەكەتتىك تۋى، ەلتاڭباسى، ءانۇرانى بار تاۋەلسىز ەلدىڭ مەملەكەتتىك تىلىنە بوگدە ءبىر تاۋەلسىز ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن اكەلىپ قوساقتاپ، ەكەۋىنە دە بىردەي مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىمىزعا قانشالىقتى ساي كەلەدى؟ رەسپۋبليكامىزدا 130-150 ۇلت بار دەپ جالايىرعا جار سالىپ ءجۇرمىز عوي. (شىن مانىندە ەلىمىزدە ءبىر عانا ۇلت- قازاق ۇلتى عانا تۇراتىنىن، ال قالعانى -ەتنوس وكىلدەرى ەكەنىن اشىق ايتا الماي-اق كەلەمىز). كۇندەردىڭ-كۇنى ولار دا شىعىپ: -ورىس ءتىلى سەكىلدى ءبىزدىڭ دە انا ءتىلىمىزدى مەملەكەتتىك ءتىل ەتىڭدەر! - دەپ تەپسىنسە، ۇكىمەت پەن پارلامەنت نە جاۋاپ بەرمەك؟ الدە، حالىققا ايتپاستان ورىس ءتىلىن رەسمي ءتىل دەپ كونستيتۋتسيامىزعا ەنگىزىپ جىبەرگەندەي، جالپاقشەشەيلىك جاساپ، ولاردىڭ ءتىلىن دە ەنگىزىپ جىبەرەر مە ەكەن؟ يا، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاي بەرسەم، قولىم تالىپ، قالامىمنىڭ سياسى تاۋسىلارى انىق. قانشا جازسام دا، كورمەيتىن كوز كورمەيتىنىن، ەستىمەيتىن قۇلاق ەستىمەيتىنىن دە جاقسى بىلەمىن. الايدا، سولاي ەكەن دەپ ازاماتتىق ۇستانىمىمدى، جەكە وي-پىكىرلەرىمدى  بىلدىرمەي وتىرا المايمىن. ەگەر، ەڭ جوعارى جاقتان ءبىر كورەتىن كوز شىعىپ، الەۋمەتتىك جەلىدەگى وقۋشىدان باستاپ قوعام قايراتكەرلەرىنە دەيىن ۇزبەي جاريالاپ جاتقان جازبالاردى وقىپ شىقسا، قۇداي بىلەدى، رەفەرەندۋمدى مىندەتتى تۇردە كەيىن شەگەرۋگە ءتىپتى توقتاتۋعا شەشىم قابىلدار ەدى. ال، ءوز باسىما كەلسەم، حالىقتىق رەفەرەندۋمدا ەش ويلانباستان مىندەتتى تۇردە «ءيا» دەپ داۋىس بەرەمىن. ويتكەنى، بۇل جولى اتا زاڭىمىزعا ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەر بۇرىنعىداي ءبىر ادامنىڭ عانا الەۋەتىن، وكىلەتتىگىن كۇشەيتۋ ءۇشىن ەمەس، ازداپ بولسا دا، يا، ازداپ بولسا دا، حالىقتىڭ، مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە قاراي ەنگىزىلىپ وتىر. ازداپ بولسا دا، حالىق پەن بيلىكتىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىنداي تۇسۋىنە قادام جاسالىپ وتىر. بۇل ارينە، قۋاناتىن جاعداي. الايدا، كوكىرەگى قۇرعىردى «شىركىن-اي، بىلاي ەتكەندە، بۇدان دا جاقسى بولار ما ەدى؟» دەگەن ارمان با، وكىنىش پە بىلمەيمىن، بىردەڭە ورتەيدى دە تۇرادى. اقىرى، اتا زاڭىمىزعا وزگەرىس ەنگىزگەن سوڭ، بۇگىنگى قوعام مەن ساياساتتىڭ  اعىمىنا قاراي ءبىراز باپتار مەن تارماقتاردى دا وزگەرتىپ، 1993 جىلعى كونستيتۋتسيامىزدا جازىلعان «قازاق حالقى»، «قازاق ۇلتى»، «قازاق جەرى»، «قازاق مەملەكەتتى» دەگەن ايبىندى سوزدەردى  رەتىن تاۋىپ وسى جولى ەنگىزىپ جىبەرگەنىمىزدە دۇرىس بولار ما ەدى دەپ تولعانامىن. اتا زاڭىمىزداعى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى 7-باپتى:

1. قازاق ەلىنىڭ (نەمەسە قازاق حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ) مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق ءتىلى;

2. قازاق ەلىنىڭ ازاماتتارى سونداي-اق كورشىلەس ەلدەردەن كەلۋشىلەر ۇلتى، ءناسىلى، ءدىنى ت.ب. قاراماستان مەملەكتتىك ءتىلدى بىلۋگە جانە سول تىلدە سويلەۋگە، سول تىلدە ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋگە مىندەتتى;

3. مەملەكەت ەل اۋماعىندا بۇرىننان تۇراتىن جانە جاڭادان كەلىپ قونىستانعان (قازاق ەلىنىڭ ازاماتتىعىن العان) ەتنيكالىق توپتار مەن ەتنوس وكىلدەرىنىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، مەڭگەرۋىن قاداعالايدى سونىمەن بىرگە ولارعا بارىنشا جاعداي جاسايدى، - دەپ وزگەرتىپ جازساق قوي دەپ ارماندايمىن. اتا زاڭىمىزعا وسىنداي باتىل وزگەرتۋلەر (رەفورما دەسەك تە بولادى) ەنگىزە العانىمىزدا، مەرزىمدىك ءباسپاسوز بەتتەرى مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە مۇنشالىقتى نارازىلىق، قارسىلىق سوزدەر ورىن الماستان، داۋىس بەرۋشىلەر ەرتەڭگى رەفەرەندۋمعا ۇلكەن قۇلشىنىسپەن، كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيمەن بارار ما ەدى،-دەپ تە ويلايمىن.

كەشەگى كەڭەس وداعى كەزىندە قۇجاتتار تولتىرعاندا، وقۋدان، جۇمىستان شىعىپ قالماۋ ءۇشىن بىلمەي تۇرساق تا «ورىس ءتىلىن مەڭگەرگەن» دەپ جازۋعا ءماجبۇر بولدىق. ال، ورىس ءتىلىن جەتىك بىلمەگەندىكتەن، قازاق ءتىلىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن نەبىر بىلگىر، ءبىلىمدى قانداستارىمىزدىڭ عىلىمي جۇمىسىن جالعاستىرا الماي نەمەسە جاۋاپتى قىزمەتكە تۇرا الماي جەرگە قاراعانىن دا كوردىك. كورە تۇرا بىردە-ءبىرىمىز انا ءتىلىمىزدى قورعاپ، قولداپ، مارتەبەسىن بيىكتەتۋگە جارامادىق. ال، بۇگىن شە؟ ءوز باس ەركىمىز وزىمىزدە، الەمدىك قاۋىمداستىقتا وزىندىك ورنى بار تاۋەلسىز ەل ەمەسپىز بە؟ مەملەكەتتىك ءتىلىمىز سانالاتىن قازاق ءتىلىن قۇرمەتتەپ، مارتەبەسىن اسقاقتاتامىز دەسەك، ەندى كىم كەدەرگى جاساپ وتىر؟ قازاق ءتىلى وزگەگە ەمەس، ەڭ الدىمەن قازاققا-وزىمىزگە كەرەك ەمەس پە؟ اكەنىڭ قانىمەن، انانىڭ اق سۇتىمەن كەلگەن انا ءتىلىمىزدى بۇگىن قۇرمەتتەمەسەك، قاي كەزدە قۇرمەتتەمەكپىز؟ بۇرىن دا «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق» ەدىك، ءتىلىمىز ولسە، تاعى دا ولگەنىمىز، ال، ەندى ولسەك، قايتىپ تىرىلمەسىمىز انىق.

ءتىلى ولگەن ەل - تىرىدەي ولگەن ەل (حالىق ماقالى)

ءتىلى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى (احمەت بايتۇرسىنوۆ)

ەگەر ءتىل مەن مادەنيەتىڭ جوعالسا، شەكارانى اشا سال، ءبارىبىر نەڭدى قورعايسىڭ؟ بۇل ەندى سەنىڭ ەلىڭ ەمەس.. (نەلسون ماندەلا)

ءبايدىلدا ايداربەك،

ءتىل جاناشىرى، قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى،
سوزاق اۋدانى، تۇركىستان وبلىسى

Abai.kz