تاياۋدا پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى مۇرات باقتيارۇلى شەتتەگى وتانداستاردى قابىلداۋدىڭ جاڭا ساياساتىن قولعا الۋ قاجەتتىگى جايىندا دەپۋتاتتىق ساۋالناما جولداعان ەدى. سوعان وراي موڭعوليادان كەلەتىن قازاقتاردىڭ كوشىنىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرى جايىندا وي قوزعاعان دوسان بايمولدانىڭ ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
الەمدە كوشى-قون ماسەلەسى اسا كۇردەلى، ۇزاققا جالعاساتىن، شەشىلۋى قيىن قۇبىلىس رەتىندە بەلگىلى. ال قازاقستانعا كەلەر بولساق قازاق ەلى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان ساتتەن باستاپ كوشى-قون ماسەلەسى تۋىندادى. وعان سەبەپ ءتۇرلى جاعدايمەن الەمنىڭ 40-تاي ەلىندە، 5 ميلليونداي قازاقتىڭ بار ەكەندىگى جانە وسى قازاقتارعا ارناپ: «قايت، قازاق، وتانىڭا!» دەگەن قازاقتىڭ بەلگىلى اقىن-جازۋشىلارى جانە عالىمدارىنىڭ شەتەلدەگى قانداس باۋىرلارىن شاقىرعان ۇندەرى، وعان ىلەسە پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ قازاق ءباسپاسوزى ارقىلى «الىستاعى اعايىنعا اق تىلەك!» اتتى ايگىلى حاتى ەدى. موڭعوليا قازاقتارى ەڭ العاش قازاقستانعا قاراي وسىدان 20 جىل بۇرىن كوش كەرۋەنىن باستاپ بەردى. العاشىندا «ەڭبەك شارتى» دەگەن اتپەن 1991-1992 جىلدارى 40 مىڭداي قازاق اتاجۇرتقا ورالدى. بۇلاردىڭ اراسىندا شەتەلدەردە جوعارى ءبىلىم العان مىقتى ماماندار، جازۋشى-عالىمدار، ونەر قايراتكەرلەرى جەتكىلىكتى.

تاياۋدا پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى مۇرات باقتيارۇلى شەتتەگى وتانداستاردى قابىلداۋدىڭ جاڭا ساياساتىن قولعا الۋ قاجەتتىگى جايىندا دەپۋتاتتىق ساۋالناما جولداعان ەدى. سوعان وراي موڭعوليادان كەلەتىن قازاقتاردىڭ كوشىنىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرى جايىندا وي قوزعاعان دوسان بايمولدانىڭ ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
الەمدە كوشى-قون ماسەلەسى اسا كۇردەلى، ۇزاققا جالعاساتىن، شەشىلۋى قيىن قۇبىلىس رەتىندە بەلگىلى. ال قازاقستانعا كەلەر بولساق قازاق ەلى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان ساتتەن باستاپ كوشى-قون ماسەلەسى تۋىندادى. وعان سەبەپ ءتۇرلى جاعدايمەن الەمنىڭ 40-تاي ەلىندە، 5 ميلليونداي قازاقتىڭ بار ەكەندىگى جانە وسى قازاقتارعا ارناپ: «قايت، قازاق، وتانىڭا!» دەگەن قازاقتىڭ بەلگىلى اقىن-جازۋشىلارى جانە عالىمدارىنىڭ شەتەلدەگى قانداس باۋىرلارىن شاقىرعان ۇندەرى، وعان ىلەسە پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ قازاق ءباسپاسوزى ارقىلى «الىستاعى اعايىنعا اق تىلەك!» اتتى ايگىلى حاتى ەدى. موڭعوليا قازاقتارى ەڭ العاش قازاقستانعا قاراي وسىدان 20 جىل بۇرىن كوش كەرۋەنىن باستاپ بەردى. العاشىندا «ەڭبەك شارتى» دەگەن اتپەن 1991-1992 جىلدارى 40 مىڭداي قازاق اتاجۇرتقا ورالدى. بۇلاردىڭ اراسىندا شەتەلدەردە جوعارى ءبىلىم العان مىقتى ماماندار، جازۋشى-عالىمدار، ونەر قايراتكەرلەرى جەتكىلىكتى.
قازاقستان ۇكىمەتى سول جىلدارعى ەلدەگى كۇن كورىستىڭ قيىنشىلىعىنا قاراماستان وسىنشاما قازاقتى كوشىرىپ الۋدا، ادام تاڭقالارلىق ءارى شىنىمەن ەرلىك قادامدار جاسادى. قازاقتاردىڭ وزدەرىن ۇشاقتارمەن ەلگە جەتكىزسە، ال جۇكتەرىن رەسەيدىڭ الىستاعى قيىن جولدارى ارقىلى ماشينالارمەن تاسىمالدادى. سول 1991-93 جىلدارى الماتى وبلىسى، تالدىقورعان، سەمەي، وسكەمەن، قاراعاندى، پاۆلودار، اقتوبە وبلىستارىنىڭ اكىمدەرى، اۋدان، اۋىل باسشىلارى موڭعوليا قازاقتارىن كوشىرىپ الۋ ىسىندە قىرۋار ءارى قاجىرلى جۇمىستار اتقاردى. موڭعوليادان باستالعان وسى كوشتى الەمنىڭ باسقاداي ەلدەرىندەگى: قىتاي، تۇركيا، اۋعانستان، وزبەكستان، ساۋد ارابياسى، رەسەي، يران، تۇرىكمەنستان، قىرعىزستان قازاقتارى جالعاستىردى.
قر مينيسترلەر كابينەتى قابىلداعان 1992 جىلعى قىركۇيەكتىڭ 23 كۇنگى №791 «شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» قاۋلىسى موڭعوليالىق اعايىنداردىڭ اتاجۇرتتا ءومىر ءسۇرىپ كەتۋىنە ۇيىتقى بولدى. وسى قاۋلى بويىنشا ورالمانداردىڭ كوبى باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلدى، ءتيىستى كومەكتەرىن الدى، زەينەتاقى جانە باسقاداي جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزدى. سونداي-اق، 20 جىلداي ۋاقىت ىشىندە موڭعوليادان 100 مىڭداي قازاق اتاجۇرتىنا كوشىپ كەلىپ قونىس تەپتى. ولار بۇگىنگى كۇنى قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىس، اۋداندارىندا ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. موڭعوليادان ءالى كوشىپ كەلسەم دەپ بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ وتىرعان قازاقتار بارشىلىق. بىراق سوڭعى جىلدارى موڭعوليادان اتاجۇرتقا كوشەمىز دەگەن قازاق كوشى ەكپىنىنىڭ باسەڭسۋى، قازاقستانداعى بۇل سالانى تىكەلەي باسقاراتىن كوشى-قون كوميتەتى جۇمىسىنىڭ قۇرىلىمدىق وزگەرىستەرگە ۇشىراۋى ەلدەگى جانە شەتەلدەگى اعايىنداردى ويلاندىرىپ، تولعاندىرىپ وتىرعانى شىندىق. بۇل كوشى-قون تاقىرىبى قازاقستان پارلامەنتى ماجىلىسىندە، ۇكىمەتتتىڭ ءتيىستى ورگاندارىنىڭ جيىنىندا، سونداي-اق دقق سەكىلدى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ وتىرىستارىندا ۇنەمى ايتىلا-ايتىلا جاۋىر بولعاندىعىن اتاپ ايتۋىمىز كەرەك.

ەندى وسى كوشى-قون ماسەلەسى توڭىرەگىندەگى موڭعوليا قازاقتارىنا قاتىستى ناقتى ۇسىنىستارعا توقتالار بولسام:

1. سوڭعى جىلدارى موڭعوليادان قازاقستانعا ءبىرلى-جارىم ادام ءوز قاراجاتىمەن كوشىپ كەلىپ، بۇرىننان تۇرىپ جاتقان اعايىندارىن پانالاپ ءومىر ءسۇرىپ كەتىپ جاتىر. ال كوشىپ كەلەيىن دەگەندەردىڭ كوبى تۇرمىس جاعدايىنىڭ قيىندىعىنا ياعني قاراجاتتىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى كەلە الماي وتىر. وعان سەبەپ سوڭعى جىلدارى موڭعوليادا ورىن العان تابيعي اپات، ياعني مالدىڭ جۇتى. قازاقتار ەڭ كوپ تۇراتىن بايان-ولگەي ايماعىندا جانە قوبدا ايماعىندا قىس قاتتى بولسا دا، باسقا ايماقتارمەن سالىستىرعاندا مال سانى ازداۋ قىرىلدى. دەگەنمەن جالعىز كۇندە قولىنداعى مالىنان ايرىلىپ، تاپ-تاقىر كەدەي بولىپ شىعا كەلگەن اعايىندار سانى دا از ەمەس. ونى سوڭعى جىلدارى جازعى دەمالىسىمدا سول جاققا بارعاندا كوزىم جەتتى. مىسالى بايان-ولگەيمەن كورشىلەس قوبدا ايماعىنىڭ قوبدا سۇمىنىندا 70 ءۇي قازاقستانعا جەتە الماي، سوعان قاراجات تابا الماي وتىر. ولار 1991-1993 جىلدارداعىداي قازاقستان ۇكىمەتى «بىزدەردى» كوشىرىپ السا دەگەن تىلەك ايتادى.
2. كوشىپ كەلەمىن دەۋشىلەر موڭعوليا مەن قازاقستان اراسىن جالعايتىن رەسەيدىڭ 2 مىڭ شاقىرىمداي ۇزاق ءارى كۇردەلى جولىن جۇرۋگە ءماجبۇر. كوشىپ كەلۋشىلەر رەسەي جەرىمەن ءجۇرىپ ءوتۋ ءۇشىن ترانزيتتىك ۆيزا الۋى ءتيىستى. رەسەي جاعى بۇنىڭ باعاسىن بىرنەشە رەت كوتەردى. قازىر جاي ادامعا 85 اقش دوللارى، ال جەدەل ۆيزاعا 135 اقش دوللارىن الادى. بۇرىن اپتاسىنا ءبىر رەت قاتىنايتىن ولگەي-وسكەمەن-الماتى ۇشاعى قازىر ۇشپايدى. رەسەي مەن موڭعول شەكاراسىنداعى ورىستىڭ «تاشانتا» شەكارا، كەدەن بەكەتى قازاقستانعا باراتىن قازاقتاردى نەشە كۇندەپ توستىرىپ، جۇكتەرىن تەكسەرىپ، اۋرە-سارساڭعا سالاتىنى جونىندە تالاي ايتىلدى. بىراق بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن ءوز شەشىمىن تابا الماي وتىر. موڭعوليا مەن قىتاي اراسىنداعى «تايكەشكەن» شەكارا كەدەن بەكەتى بۇعان دەيىنگى تەك جاز ايلارىندا اشىلاتىن جۇمىس ءتارتىبىن وزگەرتتى دەگەن حابار بار. ياعني جىلدىڭ بار مەزگىلىندە ىستەي بەرمەكشى. سوڭعى كەزدە وسى كەدەن بەكەتى ارقىلى كەلىپ جاتقان موڭعوليا قازاقتارى بارشىلىق. سوندىقتان وسى قازاقتاردى كوشىرىپ الۋ ءۇشىن قازاقستان ۇكىمەتى الدىن الا قاراجات ءبولىپ، سوعان كەتكەن شىعىندى قازاقستانعا اكەلگەن سوڭ ولارعا بەرىلەتىن كۆوتاعا تيەسىلى قاراجاتتان ەسەپتەسە دەگەن ۇسىنىس بار.

ەندى قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن قازاقتار الدىنداعى كەيبىر قيىندىقتار تۋرالى ايتپاسا تاعى بولمايدى:

1. موڭعوليا قازاقتارى قازاقستانعا 3 اي ۋاقىتىمەن ۆيزاسىز كەلە الادى. كەلگەن قازاق 5 كۇننىڭ ىشىندە ىشكى ىستەر بولىمىنە تىركەلۋى ءتيىستى. الايدا ولار كوپ جاعدايدا 5 كۇننىڭ ىشىندە ۇلگەرە المايدى. وسى 3 اي ۋاقىتى بىتۋگە تاياعاندا قايتادان شەتەلگە شىعىپ، قايتا كىرىپ كەلۋى ءتيىس. وسىنداي ەرەجە تالاپتان وزدەرى ازەر كوشىپ كەلگەن قازاقتار نە ىستەرلەرىن بىلمەي باستارى قاتادى. جالپى تۇراقتى تىركەۋ ماسەلەسىن مەملەكەت ءوز موينىنا السا بولار ەدى. كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ كوبىندە ولاردى تىركەۋگە تۇرعىزاتىنداي تانىسى نە تۋىسى جوق. ال بارلارىنىڭ ءوزى پوليتسياعا قايتا-قايتا بارا بەرۋدى قيىنسىنىپ، تىركەتۋدەن قاشادى. ال ۋاقىتىندا تىركەلمەسە ولارعا اكىمشىلىك ءىس قوزعالىپ، ايىپپۇل سالادى. بۇل اتاجۇرتىم دەپ كەلگەن قانداستار ءۇشىن قوسىمشا قيىندىق تۋعىزاتىنى تۇسىنىكتى.
2. قازاقستانعا ءوز كۇشىمەن كوشىپ كەلىپ، وسى كۇنگە دەيىن تيەسىلى كۆوتاعا ەنە الماي، كۆوتاعا كىرسەدە سوعان تيەسىلى اقشالارىن الا الماي جۇرگەن قازاقتار بار. كۆوتا الۋ ءۇشىن ورالمان وتباسى تۇراقتى تىركەۋگە تۇرعان ءۇي كىتاپشاسىن اكەلۋ كەرەك. ۇكىمەتتىڭ 2007 جىلعى قاۋلىسىنا سايكەس ءۇي كىتاپشاسى تۇراقتى تىركەلگەندىگىن انىقتايتىن بىردەن-ءبىر قۇجات بولىپ تابىلادى. بۇرىنعىداي انىقتاما تالاپ ەتىلمەيتىندىكتەن جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر انىقتاما بەرمەيتىن بولعان. قاعازباستىلىق جانە ءتيىستى ادامداردىڭ جاۋاپكەرشىلىكتەرىنىڭ تومەن بولۋى سالدارىنان جىلداپ كۆوتاعا ەنە الماي جۇرگەن قانداستارىمىز از ەمەس. ال وسى كۆوتانى العانىمەن، سوعان تيەسىلى قارجىلاي جەڭىلدىكتەردى الا الماي جۇرگەن اعايىندار دا بارشىلىق. تىپتەن قازىر الماتى وبلىسى، جەتىگەن اۋىلىندا تۇراتىن ەكى اعايىنىم كوشىپ كەلگەلى 10 جىلدان اسسا دا، وسى كۇنگە دەيىن ءۇي باسپاناعا دەپ بەرگەن اقشالارىن قولدارىنا تيگىزە الماي، اقىرى ونى باسقا بىرەۋلەر پايدالانىپ كەتكەنىن ەندى ءبىلىپ، نە ىستەرلەرىن بىلمەي ءجۇر.
3. قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن قانداستار الدىنداعى تاعى ءبىر قيىندىق ول قازاقستان ازاماتتىعىن الۋ ماسەلەسى بولماق. وسىدان 5-10 جىل بۇرىنعىداي ەمەس قازىر بۇل ماسەلە بارىنشا دۇرىستالىپ كەلە جاتقانىن ايتۋ كەرەك. الايدا ءتۇرلى قۇجاتتاردى تولتىرۋ، تاپسىرىس بەرۋدە بيۋروكراتتىق كەدەرگىلەر ءالى كۇنگە دەيىن ارىلماي وتىر. «قازاق ەكەنىڭدى دالەلدەيتىن» قۇجات قاعاز اكەل دەگەننەن باستالاتىن بۇنداي قيىندىقتار ءالى كەزدەسەدى. بۇدان ەلىم، جەرىم دەپ كەلگەن اعايىننىڭ كەيدە ءۇمىتى ءۇزىلىپ، تاۋى شاعىلادى. ەلگە ورالعان ءار قازاق وزدەرىنىڭ جات ەلدە بۇرمالانىپ، تەرىس جازىلىپ كەتكەن اتى-جوندەرىن دۇرىستاپ جازدىرىپ العىلارى كەلەدى. مىسالى موڭعوليا قازاقتارىنىڭ كەيبىرىنىڭ تولقۇجاتىندا ابىلسەيىت-ابىلسايت، قايرات-حايراات، جاقسىلىق-جاگسلاگ، قۋانىش-حۋۆانيش سەكىلدى جازىلىپ كەتكەنىن ەسكەرىپ، قر ازاماتتىعىن العان كەزدە تۇزەتىپ، قازاقتاردىڭ اتى جوندەرىن دۇرىس جازۋ كەرەك. بۇعان نەمقۇرايلى قاراۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىعى جوق دەپ بىلەمىن.
4. موڭعوليادا قازىر ءالى دە 130 مىڭداي قازاق تۇرىپ جاتىر. موڭعوليانىڭ باتىسىنداعى بايان-ولگەي قازاق ايماعى ۇلتتىق ايماق ەكەنىن ەسكەرىپ، وسى ايماققا قازاقستان تاراپىنان رۋحاني، ەكونوميكالىق، مادەني قولداۋ كومەكتەر وتە-موتە قاجەت. بايان-ولگەي قازاقتارى قازاقستاننىڭ «حابار»، «قازاقستان»، «كتك» سەكىلدى تەلەارنالارىن كۇندەلىكتى كورىپ وتىر. ياعني قازاقستانداعى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاعدايمەن ءبىرشاما تانىس دەۋگە بولادى. بىراق قازاقستاننان بىردە-ءبىر گازەت، جۋرنال بارمايدى. بۇرىن كەڭەس زامانىندا موڭعوليا قازاقتارى قازاقستاننىڭ بارلىق قازاقشا گازەتتەرىن تاپسىرىسپەن الىپ وقيتىن.
5. ەڭ باستى ماسەلە، قازاقستان تاراپىنان قازاق ايماعىنا ەكونوميكا سالاسىنا قوماقتى ينۆەستيتسيا سالىنۋى قاجەت. ءبىرىنشى كەزەكتە ايماق ورتالىعىنا ەت، ەت ونىمدەرىن دايىنداۋ كومبيناتى، مالدىڭ تەرىسى، ءجۇن-جۇرقاسى، ىشەگىن تازالايتىن تسەح-كاسىپورىندارى قازاقستان كومەگىمەن سالىنسا جاقسى بولار ەدى. بۇل ءبىر جاعىنان ايماقتاعى جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋعا كومەك بولسا، ەكىنشى جاعىنان قازاقستان نارىعىن ارزان ەت، ەت ونىمدەرىمەن (قازى-قارتا، جايا، شۇجىق، ەت كونسەرۆىلەرى) قانىمداۋعا سەبەپ بولار ەدى. قازىر قازاقستاندا ەتتىڭ باعاسى جوعارى ورلەدى، ياعني 1 كگ ەت باعاسى 1200 تەڭگەدەن استى. ال موڭعوليادا ءبىر قويدىڭ باعاسى بۇرىن 40-50 دوللار بولسا، قازىر 70-80 دوللارعا كوتەرىلگەن، ءبىر جىلقى 250-300 دوللار شاماسىندا بولسا، 700-800 دوللارعا كوتەرىلگەن. بۇعان سەبەپ كورشىلەس قىتاي ەلى موڭعوليادان ارزان ەتتى كوپ مولشەردە ساتىپ الىپ جاتىر، تىپتەن سوناۋ يران ەلىنەن كەلگەن كاسىپكەرلەر موڭعوليادا بىرنەشە ەت كومبيناتىن سالا باستاعان. سونىڭ ءبىرى بايان-ولگەي ورتالىعى ولگەي قالاسىندا سالىنىپ جاتىر. سوندىقتان وسىنداي ەت كومبيناتىن قازاقستان ۇكىمەتى نە بولماسا جەكە كاسىپكەرلەر نەگە قانداستار تۇرىپ جاتقان ايماقتا سالىپ، ەت ونىمدەرىن نەگە قازاقستانعا تاسىپ، حالىقتى ارزان ەتپەن قامتاماسىز ەتپەسكە. بۇل ورىندالاتىن ءىس. تەك ىنتا، پەيىل كەرەك. بۇل جونىندە دە از ايتىلعان جوق.
بۇگىنگى تاڭدا موڭعوليا قازاقتارىن تۇگەلدەي قازاقستانعا كوشىرىپ اكەلۋ مۇمكىن ەمەس جانە ولاردىڭ العاشقى جىلدارداعىداي (1990-شى جىلداردىڭ باسى) جاپپاي كوشە قويۋلارى ەكىتالاي. كەلەمىن دەگەندەرگە قازاقستاننىڭ ەسىگى ءاردايىم اشىق، جانە كوشىپ كەلگەندەرگە ءتيىستى زاڭ جۇزىندەگى كومەك، جەڭىلدىكتەر ەش كەدەرگىسىز جاسالۋى ءتيىستى بولماق. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ قازىرگى توپتاسىپ وتىرعان جەرى-بايان-ولگەي ايماعىنا بۇگىنگى كۇنى قازاقستان تاراپىنان رۋحاني جانە ەكونوميكالىق قولداۋ، كومەك اۋاداي قاجەت بولىپ تۇر. ول قازاقتاردىڭ قازاقستاننان باسقا ارقا سۇيەر ەلى جوق. وسىنى اتاجۇرتتاعى بىزدەر ۇمىتپاعانىمىز ابزال بولماق.

"اباي-اقپارات"