سەرىك قيراباەۆ. سۋرەتكەر
ءار جىلدىڭ بەتىن ايقىنداپ، جۇگىن كوتەرەتىن تۇلعالار بولادى. كەيدە سوعان قاراپ "اباي جىلى", "اۋەزوۆ جىلى" دەپ اتاپ جاتامىز. ازىرشە كوزى ءتىرى ادامعا جىل ارناپ كورگەمىز جوق. كەڭەس زامانىنان قالعان داستۇرگە ول كىرمەگەن. كومپارتيا كوسەمدەرى بولماسا، باسقا ۇلىلارىمىزدىڭ ءوزى "كورنەكتى", "بەلگىلى" دەگەن انىقتاۋىشتارمەن شەكتەلىپ، قاراپايىم كوپپەن بىرگە ءومىر كەشتى، سىي-سياپات تا شاعىندالىپ جاسالدى. كىشىپەيىلدىلىك، ارينە، جاقسى. زامان قىسىپ ۇستاپ، سىننان كوز اشپاعان مۇحتار مەن سابيتتەر دە ەشۋاقىتتا "مەن" دەپ ءوزىن العا توسپادى، "ۇلى جازۋشى" دەگەندى ەستىمەي كەتتى.
ءار جىلدىڭ بەتىن ايقىنداپ، جۇگىن كوتەرەتىن تۇلعالار بولادى. كەيدە سوعان قاراپ "اباي جىلى", "اۋەزوۆ جىلى" دەپ اتاپ جاتامىز. ازىرشە كوزى ءتىرى ادامعا جىل ارناپ كورگەمىز جوق. كەڭەس زامانىنان قالعان داستۇرگە ول كىرمەگەن. كومپارتيا كوسەمدەرى بولماسا، باسقا ۇلىلارىمىزدىڭ ءوزى "كورنەكتى", "بەلگىلى" دەگەن انىقتاۋىشتارمەن شەكتەلىپ، قاراپايىم كوپپەن بىرگە ءومىر كەشتى، سىي-سياپات تا شاعىندالىپ جاسالدى. كىشىپەيىلدىلىك، ارينە، جاقسى. زامان قىسىپ ۇستاپ، سىننان كوز اشپاعان مۇحتار مەن سابيتتەر دە ەشۋاقىتتا "مەن" دەپ ءوزىن العا توسپادى، "ۇلى جازۋشى" دەگەندى ەستىمەي كەتتى.
بۇرىنعى داستۇرلەرىمىزگە سىن كوزىمەن قاراپ جاتقان بۇگىنگى زاماندا وسىنى دا ءبىر ويلانىپ قويعانىمىز ءجون سياقتى. "جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن، جاماننىڭ جاماندىعىن ايت، قۇتى قاشسىن" دەگەن اتام قازاق سوزىندە دە جان بار سياقتى. بۇل - جاقسىنىڭ ونەگەسىن ءتىرى كەزىندە ءتۇسىن، يەسىنىڭ رۋحى كوتەرىلسىن، ەل ودان عيبرات السىن دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ ۇرپاقتى ولگەندەردىڭ ءسوزىمەن عانا ەمەس، تىرىلەردىڭ وزىمەن كورىستىرىپ تاربيەلەۋ دە مۇرات قوي. وسىنى ەرتە ويلانىپ، ويىن وقىرمانىمەن ءبولىسكەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ("ەگەمەن قازاقستان", 16 قاڭتار), ەسەنباي ءدۇيسەنبايۇلىنىڭ ("انا ءتىلى", 9 ءساۋىر) ماقالالارى كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققانىنا ەشبىر كۇمان جوق. ولار ءابىش كەكىلباەۆتىڭ جازۋشىلىق، قايراتكەرلىك، ويشىلدىق قاسيەتتەرىنە كوز توقتاتا قاراپ، ساليقالى پىكىرلەر ايتقان. ونى بۇگىنگى زاماننىڭ ەڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ قاتارىنا قويا دالەلدەگەن. بيىل 70 جاسقا كەلەتىن تالانتتىڭ قۇرمەتىنە جىل اتاۋدى ۇسىنعان قالامداس دوستارىمنىڭ وسى پىكىرلەرىن قولداي وتىرىپ، مەن ءابىشتىڭ ەڭ نەگىزگى كاسىبى - جازۋشىلىقتا جەتكەن تابىستارى، سۋرەتكەرلىك بەينەسى جايلى ءسوز قوسۋدى ءجون كوردىم.
سۋرەتكەر دەگەن ۇلكەن اتاق. سۋرەتكەر دەپ ەڭ بيىك دارەجەدەگى ساپالى شىعارما جاساۋشىنى ايتادى. سۋرەتكەردىڭ ەڭبەگى شىعارماشىلىق تۇتاستىعىمەن، ويىن جانە ءوزى دىتتەگەن شىندىقتى كوركەم تۇردە جەتكىزىپ سۋرەتتەي الۋىمەن، ونى جاندى بەينەگە اينالدىرۋ ونەرىنىڭ جوعارىلىعىمەن، تالعامىنىڭ بيىكتىگىمەن مويىندالۋعا ءتيىس. ف.دوستوەۆسكي "جازۋشىنىڭ سۋرەتكەر رەتىندە تانىلۋى ونىڭ جاقسى جازا العاندىعىنىڭ بەلگىسى" دەگەن. ونىڭ ايتۋى بويىنشا، رومانشىنىڭ كوركەمدىك بيىك تالانتى وبرازدار ارقىلى بەينەلەنگەن ويدىڭ سالماقتىلىعىمەن ولشەنەدى. ونى وقىرمان دا ءدال سول قالپىندا تۇسىنە الۋعا ءتيىستى. جازۋشىنىڭ كوركەم جازۋى دەگەن ءسوز - ونىڭ جاقسى جازارلىق قابىلەتى مول دەگەن ءسوز.
شىن تالانتتى ادام شىعارما سىرتىن جىلتىراتىپ ارلەۋ، مانەرلەۋ، سىرلاۋ دەگەننىڭ ءبارىن جوققا شىعارادى. شىنايى كوركەمدىك دەگەنىمىز ءومىردىڭ وزىندەي قاراپايىم قالپىن ساقتايدى. ول شىندىقتىڭ سىرىن دا، جارقىن سۋرەتىن دە، ادەمىلىگىن دە كوز الدىڭا جايىپ سالادى.
ادەبيەت تاقىرىپ تاڭدامايدى. ويتكەنى، ءومىر بار جەردە ادەبيەت بار. ءار حالىقتىڭ ادەبيەتى - ونىڭ سانا-سەزىمىنىڭ كورىنىسى. كوركەم تۋىندىدا ادەبيەت سول ءومىردىڭ وزىمەن تۇتاسىپ، بىرىگىپ كەتەدى. ۇلتتىق ويدى، حالىقتىق سىردى اشادى. ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىنى ءتارىزدى، كوركەم شىعارما دا كەيبىر سيۋجەتتىك ۇقساستىقتارى بايقالىپ تۇرسا دا، وي-سانا كورىنىسىن اشىپ تالداۋدا ءبىر-بىرىنەن الشاق جاتادى. سۋرەتكەر تالانتىنىڭ بيىكتىگى دە وسى ۇقساماۋدا، دارالىقتا.
ء"بىزدىڭ زاماننىڭ اقىنى سونىمەن بىرگە فيلوسوف بولۋى كەرەك، - دەگەن ۆ.بەلينسكي. - پوەزيا مەن فيلوسوفيا ءبىرىن ءبىرى سىرتقا تەپپەيدى، قايتا قول ۇستاسىپ، ءبىرىن-ءبىرى قولدايدى، ءتىپتى ارالاسىپ كەتەدى. كەيبىر فيلوسوفيالىق تۋىندىنىڭ اقىندىق، اقىندىق تۋىندىنىڭ فيلوسوفيالىق دەپ اتالاتىن سەبەبى سوندا".
ۇلكەن ادەبيەتكە قويىلاتىن وسى تالاپتار ءابىش شىعارماشىلىعى ارقىلى ءبىزدىڭ ۇلتتىق ءسوز ونەرىمىزدە دالەلدەنىپ كەلەدى. ونىڭ جازۋشىلىققا ۇلكەن مۇراتپەن قارايتىنى، ادەبيەت الدىنا بيىك تالاپ قويا بىلەتىنى، ونى تەرەڭ تانىممەن ىسكە اسىرا الاتىنى قازىر مويىندالىپ بىتكەن شىندىق. ءابىش سۋرەتكەر رەتىندە ادام ءومىرىنىڭ الەۋمەتتىك ءمان-ماعىناسىنا ءۇڭىلىپ، ونى فيلوسوفيالىق ويشىلدىقپەن ورنەكتەيدى. جازۋشى ونەرىنىڭ كەيىنگىگە عيبراتتىق، وي سالارلىق، ساباقتىق ءمانى دە وسىندا. ول اشقان ءوز زامانداستارى مەن تاريحي كەيىپكەرلەردىڭ جاس ۇرپاققا ۇسىنار تاعىلىمى دا ادەبيەتتىڭ مازمۇنىن بايىتۋعا قىزمەت ەتەدى.
ادەبيەت ەگىنى جىلدا شىعا بەرمەيدى. ۇلكەن سۋرەتكەرلەر مەن تالانتتى تۋىندىلاردى زامان، كەزەڭ ءوزى ەكشەپ شىعارادى. اۋەزوۆ تە وسىلاي ءوز قاتارلاستارىنان ەكشەلىپ شىققان. ونىڭ شىعۋى ءبىزدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەردى دە، پاراساتتى بيىك ونەردىڭ وكىلى رەتىندەگى جازۋشىنىڭ ورنىن دا ايقىنداپ بەردى. وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارى جاڭا ءبىر تالانتتى تولقىندى ءومىردىڭ بەتىنە ايداپ شىقتى دا، ەكشەپ-ەكشەپ بۇگىن ءابىشتى العا ۇسىنىپ وتىر. ول سودان بەرگى داۋىردە ءوزى ايتقانداي، "تاريح قۇرساعىندا جاراتىلىپ، زامانا مۇقتاجى كىندىگىن كەسكەن" جازۋشى رەتىندە تانىلدى.
زامان سىرىن جان-جۇرەگىمەن سەزىنۋ، مۇقتاجدىقتى، حالىق تىلەگىن تەرەڭ ويمەن بارلاۋ - ۇلى جازۋشىعا ءتان قاسيەت. ول بۇگىنگى ادامدى تانىپ قانا قويمايدى، ونىڭ الدىنداعى ومىرمەن جالعاستىقتى ءومىر ساباعىن ۇيرەنۋمەن ساباقتاستىرادى. قوعامداعى ۇنامسىزدىقتى، جەتىمسىزدىكتى، بىلىمسىزدىكتى كورەدى. سۇلتانماحمۇت ايتقانداي، "قاراڭعىلىقتىڭ كوگىنە "كۇن بولۋدى" ارماندايدى، الدىمەن، ادام رەتىندە جەتىلەدى، اقىل-وي الىپتارىن يگەرەدى. بۇكىل تاريح شىندىعىن قوپارىپ، ەل ءومىرىنىڭ ءزارۋ ماسەلەلەرىن شىعارمالارىنا وزەك ەتەدى. كورگەنىن سۋرەتتەۋمەن شەكتەلمەي، "نەگە وسىلاي" ەكەنىنە كوز جىبەرەدى، ويلانادى، ءومىر قۇبىلىستارىن ويشىلدىقپەن تالدايدى.
ءابىش ءجۇرىپ وتكەن، يگەرگەن جول دا وسى جول. ونىڭ جازعاندارى - قازاق ءومىرى، حالقىنىڭ تاعدىرى، ونىڭ كورگەنى مەن باسىنان كەشكەنى، كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسى، سولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن ساباقتاستىعى. جازۋشى سۋرەتتەۋىندە قازاق ەلى، ونىڭ تىرشىلىگى - جالپى ادامزات ءتىرشىلىگىنەن بولەك، وقشاۋ ءومىر ەمەس، سونىڭ ءبىر بولىگى. ونىڭ تاريحى دا، رۋحاني ءومىرى دە الەمدىك وركەنيەتپەن بايلانىستا. حالىقتىڭ سول ۇزاق ءومىرىنىڭ بۇگىنگى قورىتىندىسى - قازاقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگى بولسا، ءابىش مۇرات ەتكەن شىندىقتىڭ ءوزى دە سول ەكەنىن ونىڭ شىعارماشىلىق جولىن تانىپ بارىپ تۇسىنەمىز. جازۋشىنىڭ سوڭعى جىلدارى كوركەم ادەبيەتتەن ءبىر مەزگىل قولىن بوساتىپ، كوسەمسوزگە اۋىسۋىندا دا تاريح ۇسىنعان وسى ءبىر جەتىستىكتىڭ سىرىن كوسىلىپ ايتىپ ءتۇسىندىرۋ نيەتى جاتىر. ونىڭ كوسەمسوزى حالىقپەن بەتپە-بەت وتىرىپ تىلدەسۋگە، زامان تالابىن دالەلدەپ ۇعىندىرۋعا، بۇگىنگى بار تىرشىلىگىمىزدى ەگەمەندىكتى باياندى ەتۋگە باعىتتاۋعا ۇيرەتەدى. ەلدىڭ ەل بولۋىنا اركىمنىڭ قوسار ۇلەسىن ناقتىلاۋعا قۇرىلادى.
ۇلى تالانتتاردىڭ شاكىرتتىك ۇيرەنۋ ءداۋىرى دەگەن بولمايدى. بولسا دا از مەرزىمدە وتەدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ العاشقى اڭگىمەلەرىن وقىعان ادام ودان بولاشاق ۇلى سۋرەتكەردىڭ قولتاڭباسىن تانيدى. ول ادام مەن ونىڭ تاعدىرىن تاريح شىندىعىمەن بايلانىستىرا پسيحولوگيالىق سۋرەتتەر ارقىلى بەينەلەۋدىڭ جولىن ەرتە يگەردى. ۇلكەن پروزاعا ءتان ەپيكالىق كەڭدىك، اسىقپاي بايانداۋ، پسيحولوگيالىق تەرەڭدىك، فيلوسوفيالىق تولعانىس، كەڭ تىنىستى بەينەلى ءتىل ورنەكتەرى سول كەزدەن-اق كوزگە ءتۇستى. ءابىشتىڭ العاشقى اڭگىمە-حيكاياتتارى دا بىزگە سولاي كورىنەدى. ول وزىنە تانىس ءومىردى، حالىق تاريحى مەن سالت-ساناسىن بەينەلەيتىن اڭىز-اڭگىمەلەردى، ماڭعىستاۋ ەلى مەن جەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن اشاتىن شەجىرەلەر مەن كوركەم بوياۋلاردى مولىنان پايدالانىپ، ولاردى ۇلكەن جازۋشىعا ءتان بايسالدى پروزا ۇلگىسىنە سالا سۋرەتتەدى. وسى ىزدەنىسى جازۋشىنى سول كەزدىڭ وزىندە-اق ءىرى تابىستارعا جەتكىزدى، ءابىش كوتەرىلگەن بيىكتىڭ مەجەسى ادەبيەت اقساقالدارى مەن سىنشىلارىنىڭ نازارىنا ىلىكتى.
بۇل تۇستا تۋعان ءابىش شىعارمالارىندا ەكى ۇلكەن تاقىرىپتىق جۇيە بار. ءبىرى - اڭىزدا ساقتالعان دالا حالىقتارىنىڭ رۋلىق جانە تاپتىق تالاس-تارتىستارى دا، ەكىنشىسى - قاراپايىم، حالىق ورتاسىنىڭ تىرشىلىگى، ونىڭ ادامدارىن سۋرەتتەۋ تالابى. وسى تاقىرىپتاردى ءابىش جازۋشىلىق تۇرعىدا قالاي يگەرگەنىن كورۋ ءۇشىن ونىڭ العاشقى شىعارمالارىنان كەيبىر حيكاياتتار مەن اڭگىمەلەردى ەسكە الۋ ارتىق ەمەس. ولار سول تۇستاعى بۇكىل ءابىش تۋىندىلارىنىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىن، ولارداعى وي مەن سۋرەتكەرلىكتىڭ بەلگىلەرىن انىق بايقاتادى.
ءابىش سۋرەتتەگەن حالىق اڭىزدارى جازۋشىنىڭ ءوزى وسكەن ورتادا كوپ ايتىلىپ، ساناعا جاتتالىپ قالعان شىندىققا نەگىزدەلەدى. ول - جاس ءابىشتىڭ ويى مەن سەزىمىنە سىڭگەن دە، كەيىن جازۋشىلىققا بەت بۇرعان كەزدە قايتا جاڭعىرىپ شىققان ءومىر سۋرەتتەرى. ءسويتىپ، جازۋشى تاريحتىڭ، كوشپەلى تىرشىلىكتىڭ سۇرەڭسىز ادەت-عۇرىپتارى مەن سالتتارىن بۇگىنگى وقىرمان كوز الدىندا ءتىرىلتتى. تاريح ساباعى جاقسىلىقتان عانا تۇرمايتىنىن، ۇرپاقتى ودان بەزىندىرەتىن، ءوزىن اۋلاق ۇستاۋعا ۇيرەتەتىن اۋىر وقيعالار ساباعى بولاتىنىن كورسەتتى. سولاردىڭ قاتارىندا ەل اراسى جاۋلاسۋشىلىعىنىڭ قاتىگەزدىگى، دالەلسىز، سەبەپسىز قاقتىعىسقان ارازدىق سەزىمدەرى، ار-نامىس دەگەندى جامىلىپ، سونى سىلتاۋ ەتىپ رۋشىلدىقتى، بولىنۋشىلىكتى كۇيتتەگەن سول زاماننىڭ ۇعىم-تۇسىنىكتەرى ايقىن اشىلادى.
قاي اۋرۋدىڭ بولسا دا ەمى بار. ەل مەن ەلدىڭ، كورشى حالىقتاردىڭ وسىنداي ويسىز جاۋلاسۋشىلىعىن توقتاتار كۇشتى زورلىققا زورلىقپەن جاۋاپ بەرۋدەن ىزدەۋ ءمۇمكىن ەمەس ەدى. ول ءومىرى بىتپەيتىن زورلىقتاردى تۋدىرار ەدى. سوندىقتان ءابىش قول كۇشىنە ەمەس، وي كۇشىنە جۇگىنەدى. ول زورلىقشىنىڭ ساناسىنا ساۋلە ءتۇسىرىپ، ويلاندىراتىن ونەر كۇشىن تاڭدايدى. بۇل ءابىش ويدان شىعارعان دۇنيە ەمەس. حالىق ۇعىمىنا سىڭگەن اڭىزدىق سيپاتتاعى سيۋجەتتەر بولاتىن. ءابىش وسىنى ماڭعىستاۋ قازاقتارى مەن تۇركىمەندەر اراسىنداعى جاۋلاسۋشىلىق وقيعالارىنا ىڭعايلاپ "كۇي" اتتى حيكاياتىندا پايدالانادى. حيكاياتتىڭ كوركەمدىك جەتىستىكتەرى ونىڭ يدەياسىنان عانا ەمەس، وندا جارقىن كورىنىس تاپقان ماڭعىستاۋ دالاسى مەن تۇركىمەن قۇمدارىنىڭ سۋرەتتەرىنەن، جەر داۋى، جەسىر داۋى سياقتى سىلتاۋلارمەن شابىسقان ەل پسيحولوگياسىنان، وزدەرى كۇرەسىپ جۇرگەن سىلتاۋدى شىندىق دەپ ۇعىپ، سونىڭ جاقتاۋشىسى بولىپ، نامىس پەن كەك قۋىپ ءجۇرمىن دەپ ۇعىناتىن اداسۋشىلىق سەزىمنەن كورىنەدى. اقىرى كۇيشى ونەرى بارلىق وقيعالارعا توقتاۋ بەرەدى دە، نەگىزگى زورلىقشى جونەيىت حاننىڭ ءوزى ويلانىپ قالادى. ول وتكەن كۇندەردىڭ اششى شىندىعى قالاي تۋعانى جايىندا، الىس-جۇلىس، تارتىس، ادامعا دەگەن وشپەندىلىك، كەكشىلدىك نە ءۇشىن جاسالاتىنى، ونىڭ قايدان تۋاتىنى تۋرالى وي توقتاتادى. ادامشىلىق باسى جەك كورۋدە، جاۋلاسۋشىلىقتا ەمەس، دوستاسۋدا، اياۋشىلىقتا ەكەنى "كۇي" حيكاياتى ارقىلى كورىنگەن ءابىش فيلوسوفياسى وسىنداي.
قاي زاماندا بولسىن، زورلىقتى تۋدىرۋشى - بيلىك يەسى مەن سوعان جاقىن توپ. ولاردىڭ قالىڭ حالىقپەن تابىسا الماۋى دا ۇعىم-تۇسىنىگىنىڭ سايكەسپەيتىندىگىنەن، رۋحاني جاقىندىقتىڭ جوقتىعىنان. ءومىردى ۇستاپ تۇرعان حالىق رۋحى ەكەنىن ولار ۇعىنبايدى. مۇنداي ۇعىنىس بولعان جەردە تۇسىنۋشىلىك بولادى. ءابىشتىڭ تاريحي شىعارمالارىندا، اسىرەسە، العاشقى حيكاياتتارىندا بيلىك پەن بيلەۋشىنىڭ زورلىعىنا نەگىز بولاتىن جايلار ولاردىڭ رۋحاني جەتىمسىزدىگى ەكەنى اڭعارىلادى. شىڭعىس حان تۋرالى اڭىزدىڭ بىرىنە سۇيەنىپ جازعان "حانشا-داريا حيكاياسىندا" جازۋشى حاننىڭ جەر بەتىنەن ءوزى جويىپ جىبەرگەن حالىقتىڭ سۇلۋىنا عاشىقتىعى بيلەۋشىنىڭ ولىمىنە سەبەپ بولعانىن جازادى. ول بۇكىل تاڭعۇت ەلىن قىرعانمەن، گۇربەلجىن سۇلۋدى باعىندىرا المايدى. دۇنيەگە ءولىم شاشقان ادام ءبىر ايەل الدىندا ءالسىز ەكەنىن كورىپ، اجالعا تاپ كەلەدى. ال ايەل بيىك رۋحىن ساقتاپ قالادى. ءابىش مۇندا دا شىندىقتى تالداۋ نەگىزىندە ءومىر مەن ءولىم، بيلىك پەن قاراپايىم حالىق، جاقسىلىق پەن جاماندىق جايلى فيلوسوفيالىق تولعانىستار جاسايدى، ادام ءومىرىنىڭ تاريحي-الەۋمەتتىك سىرلارىن پسيحولوگيالىق سۋرەتتەرمەن بەرەدى. وسى سياقتى تارتىستاردان ادام تاعدىرىن تانۋعا قاجەت ادامشىلىق سيپاتتاردى تابادى.
اڭىزدىق سيۋجەتتىڭ شاعىن فابۋلاسىن تەرەڭدەتە قويۋلاندىرىپ، ادامنىڭ ىشكى پسيحولوگيالىق سەزىم كۇيلەرىن، وي-ساناداعى درامالىق قايشىلىقتاردى اشۋ ءابىشتىڭ "اڭىزدىڭ اقىرى" اتتى رومانىندا وتكىر دە تەرەڭ قويىلادى. جازۋشى ادام جانىن، ونىڭ كۇيزەلىسىن قازبالاپ سۋرەتتەيدى. بەلگىلى ءبىر وقيعادان تۋعان درامالىق كۇيلەرگە قايتا اينالىپ سوعىپ، ونىڭ ادام سەزىمىنە ەتكەن اسەرىن تاۋىسا سۋرەتتەۋ ءابىشتىڭ جازۋشىلىق ادىسىنە ءتان سيپاتقا اينالعانداي اسەر قالدىرادى. وسىدان بارىپ فولكلورلىق اڭىز رەاليستىك سۋرەتپەن جىمداسىپ، وقيعا مەن كەيىپكەرلەر ارەكەتى ومىردە بولعانداي جاندى كورىنىسكە ۇلاسادى. رومان وقيعاسى نەگىزىندە تارتىس بولارلىق ەشتەمە جوق. ءامىرشى الىس جەرلەرگە جورىققا كەتەدى. ەرىن ساعىنعان حانشا كۇيەۋىنە دەگەن سەزىمىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ونى جاڭا عاجايىپ كۇمبەز سالدىرىپ قارسى الۋدى ويلايدى. ال كۇمبەزدى سالعان شەبەر حانشاعا دەگەن سەزىمىن ءۇيىپ-توگەدى. ونى تۇسىنگەن حانشا دا شەبەردى ۇناتادى. وسىدان بارىپ ۇلكەن دراما تۋادى. ادامزات تاريحىندا ۇزىلمەي كەلە جاتقان، عاشىقتىققا مالتىققان ۇشەۋى تاعى دا الدارىڭىزدان شىعادى. جورىقتان قايتقان ءامىرشى كۇمبەزدەن ءوزىنە دەگەن كوڭىلدى ەمەس، حانشا مەن شەبەردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ىنتىق سەزىمىن كورەدى.
جازۋشى ىشكى مونولوگ ارقىلى ادامعا ءتان سىر، كوڭىل يىرىمدەرى تولعانىسىن بەينەلەپ، جەكە ادام ءومىرى مەن جالپى دۇنيەنىڭ، ماحاببات پەن زۇلىمدىقتىڭ، نامىس پەن قىزعانىشتىڭ، داڭققۇمارلىق پەن ادامگەرشىلىكتىڭ تارتىستارىنا ءوز كوزقاراسىن قوسادى. بيلىك پەن ادام بوستاندىعى، وي-سەزىم ەركىندىگى قاشان دا سىيىسپاعان عوي. ءابىش ءامىرشىنىڭ ۇزاق تولعانىپ بارىپ ىسكە اسىرعان قاتىگەز شەشىمىن سۋرەتتەۋ نەگىزىندە بيلىك پەن قاراپايىم ادام قايشىلىقتارى فيلوسوفياسىن اشادى. ءبىرىن اشكەرەلەپ، ەكىنشىسىنىڭ تاعدىرىنا اياۋشىلىق بىلدىرەدى. ءسويتىپ جۇپىنى سيۋجەتتەن ۇلكەن وقيعا تۋدىرىپ، جەكە ادام پسيحولوگياسىنا ءۇڭىلۋ شىعارمانى كۇردەلى درامالىق تارتىسقا جەتكىزەدى.
ءحىح عاسىرداعى ماتەرياليستىك ادەبي سىننىڭ ۇلى وكىلى ۆ.بەلينسكي شىعارمانى سيۋجەت جەلىسىنە قاراپ باعالاماۋ كەرەك دەپ ۇيرەتكەن ەدى. لەرمونتوۆ رومانىندا ورىس وفيتسەرى چەركەشتىڭ قىزىن الىپ قاشتى، كەيىن كوڭىلى سۋىپ تاستاپ كەتتى. وتەللو سۇيگەنىن قىزعانىشتان ءولتىردى. وسىدان شىعارما يدەياسى مەن ادامداردىڭ تاعدىرىن تۇسىنۋگە بولا ما؟ ماسەلە سول وقيعالاردىڭ قالاي بولعاندىعىن كورسەتۋ مەن وعان قاتىسقان ادامدار تاعدىرىن سۋرەتتەۋدە عوي. اقىلسىزدىق، سەزىم، كۇيگەلەكتىك ادامدى نەگە سوقتىرادى؟ سونى تەرەڭ اشىپ كورسەتكەندە عانا ادامدى تانۋعا بولاتىنىن ايتقان-دى كورنەكتى سىنشى. ءابىش رومانىنىڭ سيۋجەتىندە تارتىس بولارلىق ەشتەمە جوق دەگەندە، مەن دە سونى ايتپاق ەدىم. ال تارتىستى تۋدىرعان ادامداردىڭ قىزعانىشى، كورە الماۋى، جاۋىزدىق سەزىمدەر عوي. جازۋشى وسىنى تەرەڭ اشىپ كورسەتۋىمەن وقيعانىڭ ءوربۋىن ادامدار تاعدىرىن پسيحولوگيالىق تۇرعىدا تولىق بەينەلەيدى. ءتىپتى كەيىپكەرلەر ورتاسىندا تىلدەسۋ، سويلەسۋ، كىنالاسۋ، ءتۇسىنىسۋ سياقتى اڭگىمەلەر دە جوق. ءبارى دە وي تىلىمەن، سانا ۇعىمىمەن تىلدەسەدى، ىشتەي تولعانادى. ىشكى مونولوگ دەگەنىمىز وسى. شىن كوركەم ادەبيەت ادامدى اشۋدا ىلعي دا وسىعان جۇگىنەدى، سونى يگەرۋگە تىرىسادى. ءابىشتىڭ جازۋشىلىق ىزدەنىسىنىڭ باسىنان-اق ءبىز وسىنى ايقىن كورەمىز.
ءابىشتىڭ تازا قازاق ومىرىنە ارنالعان شىعارمالارىنا قاراي ويىسساق، ولاردا تۋعان حالقىنىڭ كەڭ دالادا قيىنشىلىق استىندا ءومىر كەشكەن، بىراق تىرشىلىككە دەگەن قۇرمەتى مەن تىلەۋىن جوعالتپاعان وكىلدەرىمەن تانىسامىز. جازۋشى ولاردىڭ كۇردەلى تىرشىلىگىنىڭ جاعدايلارىنا، سىرى مەن تولعانىستارىنا ۇڭىلەدى. سول ارقىلى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءمان-ماعىناسى جايلى ويلانۋعا يتەرمەلەيدى. قازاق ءومىرى قاشاندا دالامەن، تۋعان جەرمەن، اتامەكەن-قونىسپەن بايلانىستى. تىرشىلىگىنىڭ كوزى سانالعان دالانى، مەيلى ول جايلى، جايسىز بولسىن، ەشكىم قيىپ تاستاپ كەتپەيدى. ماڭعىستاۋ جۇرتى دا سولاي. قۇمدى دالانىڭ جۇتاڭدىعىنا كونىپ، تاعدىرىنا تاباندىلىق كورسەتكەن، قايراتتى، جانى تازا، پاراساتى مول ادامدار - ءابىش شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرلەرى. ولاردىڭ ءبارى قاراپايىم حالىق وكىلدەرى، دالانىڭ تابيعاتىمەن تۋىسىپ كەتكەن، كەشەگى قازاقى تىرشىلىككە كونبىس، قايسار ۇلى مەن قىزى. بۇگىن ءبىز قازاقى مىنەز-قۇلىقتاردى ىزدەگەندە ءابىش جاساعان وسى بەينەلەرگە، سولاردى اشۋعا، تانۋعا كومەكتەسىپ تۇرعان ەتنوگرافيالىق دەتالدار مەن ادام ءومىرىنىڭ ىشكى يىرىمدەرىنە ۇڭىلەمىز. ولاردىڭ ىشىنەن ەسكىنىڭ كوزىندەي، تۇرمىسى اۋىر بولعانىمەن، كوڭىلى سارا تىلەۋدى ء("بىر شوق جيدە"), كۇيەۋى مايداندا ءولىپ، جالعىز ۇلدى جەتكىزگەن قايسار كەمپىردى ("قۇس قاناتى"), ءومىردىڭ جەڭىلتەك سالتىن قابىلداپ، ءبىراز قىزىق كورىپ، اقىرى جالعىزدىق ازابىن تارتقان زۋھرانى ("شەتكەرى ءۇي"), تۇيەدەن باسقا كولىك كورمەگەن دالادا جاڭا ماماندىق يگەرگەن جاقاندى ("اۆتوموبيل"), تاعى باسقالاردى تانيمىز. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى ەل باسىنا تۇسكەن اششى شىندىقتى شىنايى قالپىندا كوز الدىڭا جايىپ سالعان ء"بىر شوكىم بۇلت" حيكاياتىنىڭ ەپيكتىك تانىمى ءتىپتى وزگەشە. سوعىس... دالا مەن مال باققان ەكى ۇيدەگى قويشىلار... ءبىرى ەركەگىنەن ەرتە ايىرىلعان، ءبىرى اكەسى مەن بالاسىن سوعىسقا بەرگەن جەسىر ايەلدەر تاعدىرى. سولاردىڭ باسىنا تاعدىر سالعان سەزىمنىڭ اششى كۇيى... ءبارى دە وقىرمانىن تەبىرەنتپەي وتپەيدى. ءومىر سوققىسىنا جاسىماعان، رۋحى بيىك، جانى تازا قازاق ايەلدەرى اققايماق پەن مايرا دا ناعىز سول تۇستاعى قازاق ايەلىنىڭ تيپتىك بەينەسىن تانىتادى. سولاردىڭ مىنەزدىلىگىنە، ءومىر سۇيگىشتىگىنە ريزا بولاسىڭ.
ادام جانىنىڭ تاعى ءبىر ءيىرىمى "شىڭىراۋ" حيكاياتىندا تەرەڭ پسيحولوگيالىق تالداۋ ارقىلى بەرىلگەن. بۇل ادامدى بيلەگەن استامشىلىق، داڭققۇمارلىق، ەگويستىك سەزىمنىڭ ونى جارعا جىعۋى. ەڭسەپ تاۋ قوپارعان، قايراتىن حالقىنا جۇمساعان، قالىڭ ەلدى سۋعا قارىق قىلعان الىپ بەينە - سول حالىق قولپاشىنا ماساتتانىپ، كوڭىلىنە پەندەشىلىك كىرىپ، اتىن ودان ءارى اسىرماق بولىپ بارىپ، شىڭىراۋ تۇبىندە قالادى. ءابىشتىڭ حان بولسىن، قاراپايىم جان بولسىن، ادامدى استامشىلىقتان ساقتاندىراتىن يدەياسىنىڭ ءبىر ۇشىعى وسىندا جاتىر.
بۇل اتالعان حيكاياتتار مەن اڭگىمەلەر ءابىش شىعارماشىلىعىنىڭ از عانا بولىكتەرى. ونىڭ ءبارىن تۇگەندەپ جاتۋ مىندەت تە ەمەس شىعار. ماسەلە جازۋشىنىڭ سۋرەتكەرلىك ونەرىنىڭ كولەمى مەن كۇشىن تانۋدا عوي. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ءابىش ارقاشان ۇزدىك تالانتىمەن كوزگە تۇسەدى. شىندىقتى ءدال تانىپ، ءومىردىڭ وزىنەن اينىتپاي كوركەم سۋرەتكە اينالدىرا بىلۋىمەن، ادام مىنەز-قۇلقىن بايقاعىشتىعىمەن، دەتالدى ويناتا الۋىمەن، ءتىل بايلىعىمەن، ونى ورنىن تاۋىپ پايدالانا بىلەتىن قابىلەتىمەن ول ىلعي دا وقىرمان كوڭىلىنەن شىعادى. ويى دا، ءسوزى دە ارناسىنا سىيماي جاتقان وزەن سۋىنداي لىقسىپ، جيەككە سوعىپ جاتادى. ءومىر تانۋى مەن ونى كوركەم بەينەگە اينالدىرا سۋرەتتەۋى جاعىنان كوپ ارىپتەستەرىنەن وزىق تۇرعان جازۋشىنىڭ بىلىمدىلىگى مەن كورەگەندىگى، اينالاسىنداعى تىرشىلىكتى اڭعارا ءبىلۋى مەن الىستى بولجاعىشتىعى قوسىلىپ، ونىڭ سۋرەتكەرلىگىن كوتەرە تۇسەدى. "جازۋشىنىڭ قالامى ونى قاي جەرگە كوتەرىپ شىعارسا، ونىڭ ورنى سول جەردە" دەگەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ دانالىق ءسوزى ەسكە تۇسەدى. وسى ءسوزدىڭ راستىعىنا قول قويساق، العاشقى اڭگىمە-حيكاياتتارىمەن-اق ءابىشتىڭ وزىنە لايىق ورىندى ەداۋىر بيىكتەن تاپقانىنا ريزالىقپەن قارايمىز. جازۋشىنىڭ كەيىنگى ىزدەنىستەرى، ۇلكەن ەپيكالىق تۋىندىلارى ونى بيىكتەتپەسە، الاسارتقان جوق.
ءابىش روماندارىن ءسوز ەتكەندە، الدىمەن "ۇركەر", "ەلەڭ-الاڭ" ەسكە تۇسەدى. ءحىح عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنان باستالعان قازاق تاريحىنا دەگەن بەتبۇرىس ۇلت تاعدىرىن ويلاعان قالامگەرلەردىڭ ەشقايسىسىن ەنجار قالدىرعان جوق. حالقىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگىسىن بارلاي وتىرىپ، تاريحتىڭ ۇزاق تارتىستارىندا ەلدىگىن، ۇلتتىق نامىسىن ساقتاپ قالعان حالىقتىڭ ەرلىك كۇرەسى كوپ شىعارمالارعا ارقاۋ بولعانى بەلگىلى. سولاردىڭ ىشىندە ءابىشتىڭ اتالعان ەكى رومانى ءوز بيىگىمەن ادەبيەت تاريحىنا كىردى. بۇل رومانداردا قازاق ەلىنىڭ جوڭعار جانە باسقا كورشى حالىقتار شابۋىلىنان ىعىر بولىپ ورىس پاتشالىعىنان پانا ىزدەۋىنىڭ كۇردەلى جاعدايلارىن ءسوز ەتتى. قوسىلۋ پروتسەسىن باستاعان كىشى ءجۇز رۋلارى ءۇشىن دە، ولاردىڭ حانى ابىلقايىر ءۇشىن دە بۇل وپ-وڭاي ىسكە اسا قالعان دۇنيە ەمەس ەدى. باسقا ەلدىڭ وتارشىلدىعىنان قاشىپ، ەكىنشى ەلگە وتار بولۋعا مويىنۇسىنۋ حالىق ءۇشىن قولايلى ەمەس ەكەنىن ولار، ارينە، ءبىلدى. بىراق امالسىزدىق كوندىردى. ابىلقايىر ءوز توبىمەن اقىلداسا، كەڭەسە كەلىپ، ورىس پاتشالىعى قول استىنا كىرۋ ارقىلى باسقا ەلدىڭ شابۋىلىنان ءبىراز ۋاقىت تىنىس الىپ، بەيبىت تىرشىلىككە كوشۋدى، پاتشاعا باعىنا وتىرىپ، ءوزىنىڭ جانە ەلىنىڭ حاندىق قۇرىلىمىن ساقتاۋدى كوكسەدى. الايدا پاتشا ساياساتى ءارى قاراي تەرەڭدەپ، كەيىن بۇكىل حالىقتى، ونىڭ جەر-سۋىن مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە الۋى، قاناۋدىڭ كۇشەيگەنى، وسىلاردىڭ مەزگىل-مەزگىل نارازىلىقتار تۋدىرۋى جالپىعا ءمالىم.
ءابىش روماندارى، اسىرەسە، "ۇركەر" وسى ءبىر تاريحي قوسىلۋدىڭ ءمان-ماعىناسىنا وتارلاۋشى مەن وتارلانۋشىنىڭ كوزىمەن ەمەس، حالىقتاردىڭ قاشاندا بىرىگۋ، تابىسۋ جولىن ىزدەگەنى، بەيبىت ومىرگە، سول نەگىزدە تىرشىلىكتى پروگرەسس جولىنا تۇسىرۋگە ىنتالىلىعى تۇرعىسىنان قارايدى. مۇنى ول زاماندا دا، كەيىن دە، ءتىپتى بۇگىن دە ەلدىڭ ءبارى ءتۇسىنىپ، قۇپتاي قويۋى قيىن ەدى. سوندىقتان دا قازىرگى تاۋەلسىزدىك العان تۇسىمىزدىڭ وزىندە ابىلقايىر ىسىنە كۇدىكپەن قاراۋشىلار ازايعان جوق.
قوعام دامۋىنىڭ شىندىعىن ەسكە الساق، الەم حالىقتارىنىڭ ءبارى الەۋمەتتىك وزگەرىستەردى قالاعان. ادامدار قاي داۋىردە بولسا دا ءۇمىتتى بولاشاقتان كۇتكەن، ءوزارا بايلانىستى، قارىم-قاتىناستى، ماتەريالدىق جانە رۋحاني جاڭارۋدى ارمانداعان. كورشى ەلدەردىڭ قىسپاعىنا تۇسكەن قازاقتىڭ دا ەندىگى جەردە توماعا تۇيىق، وقشاۋ، كوشپەلى سالتتى ساعالاپ جۇرە بەرۋىنە مۇمكىندىك ازايعان ەدى. دۇنيەجۇزىلىك الەۋمەتتىك تىرشىلىكتىڭ ءىرى قوزعالىسقا ءتۇسۋى، جاڭا جەرلەردىڭ اشىلۋى، حالىقتار بايلانىسىنىڭ ۇلعايۋى، باسىپ الۋ، باعىنۋ شىندىقتارى قازاق حالقىن دا بۇرىنعى كۇيىندە قالدىرا المايتىنى تۇسىنىكتى بولدى. وسى ءبىر تاريحي قۇبىلىستىڭ زاڭدىلىعىن ءابىش "ۇركەردە" ۇلكەن سۋرەتكەرلىكپەن جانە ويشىلدىقپەن سۋرەتتەدى. ۇركەر - ماڭداي الدىڭنان تۋىپ، جولىڭا جارىق ءتۇسىرىپ تۇرعان، اداستىرمايتىن جۇلدىز نەمەسە جۇلدىزدار شوعىرى. باس كەيىپكەر ابىلقايىر حان دا، جازۋشى دا ونى وسىلاي ۇعىنۋعا تىرىسادى.
رومانداعى بۇكىل وقيعا دامۋى، ارەكەت، تىرشىلىك شىندىعى ابىلقايىردىڭ ساراپتاۋىنان ءوتىپ، سونىڭ ويى، تولعانىسى ارقىلى ورىستەيدى. باسقا دا سۇلتاندار ءتارىزدى ول دا بيلىككە قۇمار، ەگويستىك سەزىمنەن دە قۇر ەمەس. الايدا ونىڭ باسقا تۋىستارىنان ءبىر وزگەشەلىگى - ءوزىن قاراپايىم ۇستاپ، ىشكى سەزىمدەرىن سىرتقا شىعارماي باسا الادى، ەل الدىندا ءادىل بولۋعا تىرىسىپ، حالىق قولداۋىنان ءۇمىت كۇتەدى. ءوزى باتىر، اسكەري قولباسشى ماڭىنا قايراتتى، شەشەن، العىر جىگىتتەردى (ەسەت، بوگەنباي، ءجانىبەك، تايلان، ت.ب.) جيناپ، سولارعا سۇيەنەدى، سولاردى اقىلشى تۇتادى. تولە، قازىبەك، ايتەكە، ءماتى بيلەردىڭ دانالىق سوزدەرىن تىڭداۋ، قالماقتارعا قارسى كۇرەس ارەكەتتەرى ابىلقايىردىڭ ويىنا وي قوسىپ، ەلدىڭ ازاتتىعى، بىرلىگى جايلى تىڭ باستامالارعا جول سالادى. اسىرەسە، مارتوبەدە، كۇلتوبەدە، ورداباسىدا ءوتكەن جيىندار ونىڭ تۇسىنىگىن بايىتادى.
جازۋشى ابىلقايىر ءومىرىنىڭ بارلىق كەزەڭىن ءتىزىپ، ونىڭ جەكە باسىنىڭ تىرشىلىگىن كۇيتتەمەيدى. ونى كىشى ءجۇز حانى تاعىندا وتىرىپ، رەسەيگە قوسىلۋ تۋرالى ۇسىنىسپەن پاتشاعا وكىلدىك جىبەرۋى مەن اراداعى كەلىسسوزبەن بايلانىستى وقيعالاردى رومان تاقىرىبىنا اينالدىرادى. شىعارمانىڭ ءتورت تاراۋى پەتەربۋرگتەن حابار كۇتكەن حاننىڭ كۇپتى، ويلى كۇيىن ("تىعىرىق"), پاتشا ەلشىلىگىنىڭ كەلۋىن ("ەلشىلىك"), ونىمەن قيىن جاعدايدا وتكەن كەلىسسوز ("ارباسۋ") جانە كەلىسسوزدەردىڭ ۇزاق تارتىسىپ بارىپ ءساتتى اياقتالۋىن ("ايقاس") سۋرەتتەيدى. سىرت قاراعاندا، ءبىر ساتتىك ماسەلەلەردى اشۋعا ارنالعانمەن، بۇل تاراۋلاردىڭ بارلىعىندا دا قازاق تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى، ءداۋىر مەن ادام تاعدىرىنىڭ شىندىعى، رەسەيگە قوسىلۋدى جاقتاعان جانە قارسى بولعان توپتاردىڭ تارتىسى، رۋ باسشىلارىنىڭ الاۋىزدىعى، سولارعا قاراماستان بىرتىندەپ حالىق ىشىنە تاراي باستاعان ورىس-قازاق قاتىناستارىنىڭ فاكتىلەرى شىنايى كورىنىس تابادى. بۇعان دەيىنگى تاريحي وقيعالار شەگىنىس كۇيىندە سۋرەتتەلىپ، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ شەجىرەسىن ەسكە تۇسىرەدى. رومان مازمۇنىندا حالىق تاعدىرى، ەل تاعدىرى جايلى ويلانۋ كۇشتى. ابىلقايىردى رەسەيگە قوسىلۋ تۋرالى شەشىمگە باستاعان دا وسى ويلار. سىعاناقتا، ەدىل بويىندا، اڭىراقايدا ءوزى قاتىسقان ۇرىستار، وعان قوسىلعان ىشكى جاۋلاسۋشىلىق، فەودالدىق-پاتريارحالدىق ءومىردىڭ قايشىلىقتارى مەن رۋشىلدىق الاۋىزدىقتار، حاندىققا تالاسقان بيلەۋشى اۋلەتتەردىڭ ديناستيالىق باقتالاستىعى قازاق قوعامىن السىرەتىپ جىبەرگەنىن ابىلقايىر الدىڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تۇسىنەدى. وسىلاردى كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ ونىڭ رەسەيگە قول ارتۋى سول زامان ءۇشىن بىردەن ءبىر دۇرىس شەشىم بولعانى دا داۋسىز. بۇگىن ورىستارعا الدىمەن ءوز ەركىمەن باعىنۋعا باردى دەپ ابىلقايىردى ايىپتاۋ، ونى ءتۇسىنىپ، كەڭ تولعاپ رومان جازعان ءابىشتى كىنالاۋ ەشقانداي ادىلدىككە جاتپايدى جانە ول سول كەزدەگى جاعدايدى تۇسىنبەۋدىڭ سالدارى.
روماندا باياۋ دامىپ، كەڭ سۋرەتتەلەتىن كەلىسسوز وقيعالارى دالا قايشىلىعىن، ىدىراپ بارا جاتقان حاندىق قۇرىلىستىڭ سىرىن تەرەڭ اشىپ بەرەدى. ەكى جاق تا ونى الپىس ەكى ايلالى تۇلكىنىڭ قۋلىعىنا سالىپ جىلجىتادى. بۇل پروتسەسس ابىلقايىر حاراكتەرىن، پسيحولوگياسىن كەڭ اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ توزىمدىلىگى مەن اقىل-ايلاسى ەكى جاقتى جاۋلاستىرماي، كەلىستىرۋگە، جاراستىرۋعا جۇمسالادى. ەلشىلىكپەن كەلىسسوزدىڭ ويداعىداي اياقتالۋى - حان ساياساتىنىڭ جەمىسى.
"ۇركەر" - رەاليزمى باي شىعارما. وندا سۋرەتتەلەتىن ءومىر شىندىعىنىڭ جارقىن دا شىنايى كورىنىستەرى، ەل تاعدىرى، حالىق ءومىرىنىڭ كەشەگى، بۇگىنگى جاعدايلارى كەيىپكەر مىنەز-قۇلقىن قالىپتاستىرۋمەن بىرگە، جازۋشىنى دا، وقىرمانىن دا تولعاندىرادى. وندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى، سالت-ساناسى، ۇعىم-تۇسىنىگىنە قاتىستى ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر مول پايدالانىلعان. رومان ءتىلى دە شەشەندىك ونەر پوەتيكاسىنا نەگىزدەلگەن. رومان ايتار ويلار دا، حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقىن اشۋ دا سولاردىڭ مەكەنى بولعان دالانىڭ كەڭدىگىمەن، تاريحىمەن بايلانىستى قارالادى. وتكەن زامان شىندىعىن بۇگىنگى ۇعىم، مورال تۇرعىسىنان قاراستىرۋ كوپ جاعىنان استارلى ويعا مەڭزەيدى. بەينەلەۋدىڭ سيمۆولدىق ۇلگىلەرىن، فولكلورلىق اڭىزداردى پايدالانۋ شىعارمانىڭ رەاليستىك سيپاتىن بۇزبايدى، قايتا جەتىلدىرە تۇسەدى.
"ەلەڭ-الاڭ" - "ۇركەر" رومانىنىڭ زاڭدى جالعاسى. وندا ورىس ەلشىلىگى مەن ابىلقايىر حان اراسىندا قيىنشىلىقپەن ىسكە اسقان كەلىسسوزدەن كەيىنگى ەكى ەلدىڭ ارا قاتىناسىنىڭ شيراي ءتۇسۋى ءسوز بولادى. روماننىڭ نەگىزگى سيۋجەتتىك ارناسى قازاق وكىلدەرىنىڭ پەتەربۋرگكە بارۋى، ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرىلۋى جانە ونىڭ قازاق جەرىنە ساپارى، ور وزەنى بويىندا بەكىنىس قالا سالۋى، سول بەكىنىستە ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باستىعى تاتيششەۆ پەن ابىلقايىر حاننىڭ كەزدەسۋى، حاننىڭ رەسەي مەملەكەتىنە بودان بولۋ جونىندەگى ۋادەسىنە بەرىكتىگىن دالەلدەپ، جاڭا انت بەرۋى سياقتى ۋاقيعالار ارقىلى داميدى. باشقۇرتتار كوتەرىلىسى، سول نەگىزدە ورىس-باشقۇرت قارىم-قاتىناستارىنىڭ شيەلەنىسۋى، ونىڭ قازاق دالاسىنا اسەرى، كورشى حالىقتارمەن بايلانىستىڭ قايشىلىقتى كورىنىستەرى، قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جاعدايىنىڭ كۇردەلىلەنە ءتۇسۋى سياقتى ماسەلەلەر نەگىزگى ارناعا قوسىلىپ، سول ءداۋىر شىندىعىن كەڭ كولەمدە اشۋعا كومەكتەسەدى. وسى ۋاقيعالار نەگىزىندە جازۋشى ورىس-قازاق قارىم-قاتىناسى قانداي كۇردەلى، قايشىلىقتى جاعدايدا وتسە دە، حالىقتاردىڭ ءوزارا جاۋلاسپاي، ورتاق ءتىل تابۋعا ۇمتىلۋىن، تۇپكى مۇددە جاقىندىعىن وي مەن اقىلعا جەڭدىرە وتىرىپ تۇسىنۋگە دەگەن تالابىن قۇپتاي سۋرەتتەيدى. مۇنىڭ ءوزى جالپى قوزعالىسقا تۇسكەن دۇنيەجۇزىلىك حالىقتار بايلانىسىنىڭ نەگىزگى ءبىر وزەكتى پروبلەماسىنىڭ كورىنىسى سياقتى ۇعىلادى.
روماندا سۋرەتتەلەتىن نەگىزگى ماسەلە قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىمەن بايلانىستى بولعاندىقتان، ونداعى ۋاقيعالار دا ورىس جەرىندە، پاتشا ساياساتىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ارەكەتتەردەن باستالادى. كەيىپكەرلەر ىشىندە دە قازاق جەرىندە جۇمىس ىستەۋگە اتتانعان پاتشا وكىمەتىنىڭ وكىلدەرى ءبىرىنشى ورىندا كورىنەدى. ولاردىڭ باستىلارى - العاشقى قۇرىلعان ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ باستىعى يۆان كيريلوۆ، كەيىن ونىڭ ورنىن باسقان ورال كەن زاۋىتتارىنىڭ باسقارۋشىسى تاتيششەۆ، پاتشا گەنەرالى رۋميانتسەۆ، ەكسپەديتسيا باستىعىنىڭ كومەكشىسى، بۇرىنعى ەلشى تەۆكەلەۆ، تاعى باسقالار. قازاق جەرىندە ىسكە اسۋعا ءتيىستى پاتشا ساياساتى، ونىڭ قايشىلىقتى كورىنىستەرى، نەگىزىنەن، وسى كەيىپكەرلەر ارقىلى سۋرەتتەلەدى. ولاردىڭ وبرازىن اشۋدا دا جازۋشى سول داۋىرگە ءتان قايشىلىقتى ءومىر شىندىعى مەن سودان تۋاتىن كۇردەلى ادامدىق ۇعىم-تۇسىنىكتەردى نەگىزگە الادى.
رومانداعى كيريلوۆ بەينەسىن ءابىش ونىڭ ءومىرىنىڭ تاريحي فاكتىلەرى نەگىزىندە جاساعان. قاعاز كوشىرۋشىنىڭ وتباسىندا تۋىپ، ءومىرى قاعازبەن ارالاسىپ وسكەن، ىسىنە ۇقىپتى، جازۋى ادەمى، ىلعي دا اسىعىپ-ۇسىگىپ، مۇرنىنان شانشىلىپ جۇرەتىن جۇمىسباستى ادامنىڭ قىزمەت دارەجەسىنىڭ ءوسۋى دە نانىمدى. رەسەي تەرريتورياسىنان ءارتۇرلى ماقساتپەن شىققان ادامداردىڭ ءبارىن الدىنان وتكىزىپ، ولاردىڭ ەسەبىن جيناۋ، بولعان جەرلەرىن كارتاعا ءتۇسىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ارقىلى ونىڭ عىلىمدىق ءمانى بار ءبىرتالاي پايدالى جۇمىس ىستەگەنىن دە بىلەمىز. وسىنىڭ ءبارىن ول رەسەيدىڭ ەلدىك مۇددەسىنە پايدا كەلتىرۋ ماقساتىندا ىستەيدى. ءوز ءومىرىن رەسەي مۇددەسىنە ارناۋدى ارماندايدى. ورىنبور ەكسپەديتسياسىنا باستىق بولۋ بيىك لاۋازىممەن بىرگە، شەت ايماقتاردا رەسەي ساياساتىن جۇرگىزىپ، ونىڭ مارتەبەسىن كوتەرە بەرۋگە قىزمەت ەتەتىنىن ول مۇرات تۇتادى، وعان كىشى ءجۇز قازاقتارىمەن بىرگە ورتا ءجۇزدى، ۇلى ءجۇزدى رەسەيگە قوسۋ، ولاردىڭ باسشىلارىنان انت الۋ تاپسىرىلادى. وسى تاپسىرمالاردى ورىنداۋ، رەسەي مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىن كەڭەيتۋگە، ونىڭ ىرگەسىن بەكىتە تۇسۋگە ۇلەس قوسۋ پاتشا شەنەۋنىگى ءۇشىن زور مارتەبە ەدى. ونىڭ ۇستىنە ەكسپەديتسيا دەپ اتالعانمەن، باشقۇرتتار مەن قازاقتاردى بيلەۋ، ولاردىڭ جەرىندە رەسەيگە باعىنىشتى ءتارتىپ ورناتۋ ءۇشىن اتتانعان ۇلكەن ءبىر ارمياعا قولباسشىلىق قىزمەت اتقارۋ مىندەتى دە ونىڭ ارمان-قيالىن كوتەرە تۇسكەنى داۋسىز.
پەتەربۋرگتە، تىنىش كابينەتتە قيالدان تۋعان وسىنداي ىزگى ماقساتتى تانىس ەمەس ەلدىڭ قايشىلىقتى تىرشىلىگى تاس-تالقان ەتتى، ونىڭ بەيبىت جولمەن ىسكە اسۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. باشقۇرتتاردىڭ ەكسپەديتسياعا قويعان تالاپتارى، وعان شابۋىلى، سوعىس ارەكەتتەرى كيريلوۆ بويىندا جەرگىلىكتى حالىقتارعا دەگەن وشپەندىلىك تۋعىزدى. ول كەك قايتارۋعا ۇمتىلدى. اشۋ، ىزا وعان كەك قايتارۋدىڭ، قارۋعا قارۋمەن جاۋاپ بەرۋدىڭ تۇپكى ناتيجەسى قالاي بولاتىنىن ويلاتپادى. قولىنا نايزا ۇستاپ، ازىن-اۋلاق مىلتىقپەن بوي كوتەرگەن جەرگىلىكتى حالىققا ورىس اسكەرلەرىنىڭ مول قارۋ-جاراعى، پۋلەمەتى قارسى قويىلدى. مۇنىڭ ءوزى ولاردى ويسىراتا قىرىپ جىبەرۋگە اپارىپ سوقتى. يگى ويلى قيريلوۆ ءوزىنىڭ قالاي جەندەتكە اينالىپ كەتكەنىن بايقاماي دا قالدى. كەيىپكەرلەرىنىڭ بويىنداعى وسىنداي قايشىلىقتى سەزىمنىڭ تۋىپ، ونىڭ ارانداتۋعا قالاي باستاعانىن ءابىش پسيحولوگيالىق سۋرەتتەرمەن اشادى.
جوعارعى وقيعالاردان كەيىن-اق ءبىز كيريلوۆ بويىندا رۋحاني داعدارىس تۋعانىن، ودان قايتىپ شىعارلىق كۇش پاتشا شەنەۋنىگىنىڭ بويىندا جوق ەكەنىن تۇسىنەمىز. بۇل ونىڭ رۋحاني ءولىمىنىڭ باسى. ونىڭ ارجاعىندا كيريلوۆ ءونىمدى جۇمىس جاساي المايدى. قازاق دالاسىن رەسەي قول استىنا تۇگەلدەي كىرگىزىپ، ونى بيلەۋ تۋرالى ارمانى ىسكە اسپاي قالادى. جازىپ جۇرگەن ەڭبەگى دە ("كۇللى ورىس مەملەكەتىنىڭ گۇل جايناعان كەلبەتى" اتتى ەڭبەگى قولجازبا كۇيىندە ساقتالىپ، 1881 جىلى عانا باسىلعان) اياقتالمادى. بۇل تۇستا بىتىرگەن شارۋاسىنىڭ ەڭ باستىسى - تۇزدىكتەردى بيلەۋ تۋرالى ەرەجە قابىلداتۋى. ونىڭ دا رۋميانتسەۆپەن، تاتيششەۆپەن كەلىسىلگەن نۇسقاسىن ەمەس، تۇزدىكتەرگە دەگەن وشپەندىلىك پەن كەك الۋعا تولى ءوز نۇسقاسىن وتكىزەدى. سوندىقتان ونىڭ ءولىمىن دە جازۋشى ءتاپتىشتەپ جاتپايدى. ونى جاي حابارلاپ، ونىڭ ورنىنا تاتيششەۆتىڭ تاعايىندالعانىن جازادى.
قازاق دالاسىن بيلەۋمەن بايلانىستى تاتيششەۆتىڭ دە جاقسى ويلارى بولعان. ول ورىنبور كوميسسياسىندا (بۇل كەزدە ەكسپەديتسيا كوميسسيا اتانعان، كەيىن - ورىنبور شەكارا كوميسسياسى) قىزمەت ىستەيتىن ورىس شەنەۋنىكتەرىنەن قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋدى تالاپ ەتكەن. پاتشانىڭ ۇلت، رۋ ارازدىعىن ساقتاۋ تۋرالى نۇسقاۋىنا قاراماستان، حالىقتاردى ءوزارا دوستىققا شاقىرعان. ورتا ءجۇزدى رەسەيگە قوسىلۋعا يكەمدەگەن. قازاق تاريحىمەن شۇعىلدانعان. ونىڭ "ۇلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ تاريحى مەن گەوگرافياسىن سيپاتتاۋعا كىرىسپە", "رەسەيدىڭ تاريحي، گەوگرافيالىق جانە ساياسي لەكسيكونى", "رەسەي تاريحى" اتتى ەڭبەكتەرىندە قازاقتارعا قاتىستى ءبىرسىپىرا مالىمەتتەر بار.
جالپى تاتيششەۆ، كيريلوۆكە قاراعاندا، ماسەلەگە ويلى، سالماقتى كوزبەن قاراي الۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول العاش رۋميانتسەۆپەن بىرگە كيريلوۆپەن بولعان اڭگىمەدە ەكسپەديتسيا باستىعىنىڭ قىزبالىعىنا ريزا ەمەستىگىن ءبىلدىرىپ، ءوزىنىڭ ويلى، ۇستامدى ساياساتشى ەكەنىن تانىتقان ەدى. رۋميانتسەۆپەن وڭاشا اڭگىمەدە دە قولعا تۇسكەن باشقۇرتتاردى اكىرەڭدەگەن سولداتتاردىڭ قورلاۋىنا جول بەرمەي، ولاردىڭ كيىم-كەشەگىن، قارۋىن دۇرىس ساقتاۋىن وتىنەدى. كەيىن كوميسسيا باستىعى بولىپ، ور بويىندا سالىنىپ جاتقان بەكىنىسكە كەلگەندە دە، ول كورەگەندىك تانىتادى. ونىڭ حان تۇقىمىمەن العاشقى كەزدەسۋىن ەرالى حانزادادان باستاۋى، ونىڭ قۇرمەتىنە توي جاساپ، زەڭبىرەك اتىپ، سىي تارتۋى حان كوڭىلىن تابۋدىڭ باسى ەدى. كەيىن حاندى قابىلداعاندا دا ول ابىلقايىر مەن ونىڭ اينالاسىن ريزا ەتەرلىك سالتانات ۇيىمداستىرادى، ولاردان پاتشاعا ادالدىعى جونىندە جاڭا انت الۋدى اقىلمەن وتكىزەدى. مۇنىڭ ءبارى تاتيششەۆتىڭ ويلى ديپلومات ەكەنىن بايقاتادى.
ابىلقايىر حان - بۇل روماننىڭ دا باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ "ۇركەر" رومانىنداعى بەينەسى مۇلدە جاڭا جاعدايدا، تىڭ ماتەريالدار نەگىزىندە تولىسا تۇسكەن. حاننىڭ ويلى، ايلالى، امالدى قىلىعىن تانىتارلىق ەپيزودتار ءبىرسىپىرا. وسىلاردىڭ قاي-قايسىسىندا بولسىن ول "زامانىنا قاراي امالى" دەگەن قاعيداعا سۇيەنگەن ءوز ءداۋىرىنىڭ قايراتكەرى رەتىندە كورىنەدى. ول تاۋەكەلشىل جولبارىستىڭ، اشۋشاڭ ارلاننىڭ زامانى وتكەنىن، ايلاكەر تۇلكىنىڭ ءداۋىرى تۋعانىن تۇسىنەدى. "ال، حالىقتىڭ باسشىسى بولۋ - ازعانتاي توقتى-لاقتىڭ باقتاشىسى بولۋ ەمەس، - دەپ ويلايدى ابىلقايىر. - ازعانتاي توقتىشاققا باقتاشى بولۋ ءۇشىن ازعانتاي اقىل، ازعانتاي قايرات تا جەتكىلىكتى. ال، از جۇرتتىڭ باسشىسىنا كوپ جۇرتتىڭ باسشىسىنان گورى دە كوبىرەك بىلىك، كوبىرەك ايلا كەرەك. كوپ جۇرتتىڭ باسشىسى باعىندىرا بىلسە دە جەتكىلىكتى. از جۇرتتىڭ باسشىسى باعىندىرۋمەن قوسا باعىنا دا بىلۋگە تيىستى. باعىنۋ باعىندىرۋدان الدەقايدا قيىن".
ەلەڭ-الاڭ - تاڭنىڭ بوزعىل تارتىپ اتا باستاعان تۇسى. بىراق ءالى توڭىرەك تۇگەل اشىلىپ بولماعان. ورىس-قازاق قاتىناستارىنىڭ نەگىزى سالىنعانمەن، قازاق ەلى ءۇشىن ءالى كوپ نارسە جۇمباق، كۇدىكتى ەدى. تاڭ بەلگىسى ونىڭ كەلەشەگىنەن ءۇمىت كۇتۋگە دامەلەندىرگەندەي. ءابىش رومانىنىڭ اتى وقىرمان ويىنا وسىنى سالادى.
"ۇركەردەگى" سۋرەتكەرلىك، جازۋشى ماشىعى، وبراز جاساۋدىڭ ۇلگىسى "ەلەڭ-الاڭدا" دا سول كۇيىندە ساقتالعان.
ءابىش ءتىلى باي، وبرازدى، ويلى. ونىڭ سۋرەتتەرى دە جارقىن، ناقتى.
ءابىش روماندارى شىن ماعىناسىنداعى حالىقتىق تۋىندى. ولار - ويناپ ەمەس، ويلاپ وقىلاتىن كىتاپتار. ولاردا سۋرەتتەلەتىن تاريح ساباعى نەگىزىنەن بىزگە ادامگەرشىلىك تاعىلىمىن ۇسىنادى. جازۋشى تاريحي فاكتىنى پاراساتتى تالداۋدان وتكىزە العان. سول ارقىلى تۇتاس ءبىر كەزەڭنىڭ الەۋمەتتىك بولمىس-ءبىتىمىن، پسيحولوگياسىن، ساياسي جاعدايىن، قايشىلىقتارى مەن قايعىسىن فيلوسوفيالىق تەرەڭدىكپەن كورسەتكەن. سوندىقتان "ۇركەر" مەن "ەلەڭ-الاڭ" - ءابىش كەكىلباەۆتىڭ عانا ەمەس، قازاق رومانىنىڭ ۇلكەن تابىسى بولىپ سانالادى.
باسقا دا قالام يەلەرى سياقتى ءابىش تە شىعارماشىلىق ءومىرىن ولەڭنەن باستاعان. كەيىن باسقا جانرلارعا، اسىرەسە پروزاعا اۋىسا ءجۇرىپ تە مەزگىل-مەزگىل ولەڭ جازعان، كوڭىل كۇيىن ولەڭ جولدارىمەن ورنەكتەگەن. ءالى دە ول مىنەزىنەن تانعان جوق.
العاشقى ولەڭدەرى 1962 جىلى "التىن شۋاق" اتتى جيناق بولىپ باسىلعان. جاستىق سەزىم بيلەگەن جاستىڭ زامانىنىڭ بەينەسى - بۇل. دۇنيەنىڭ جارقىن جاعى اقىندى قۋانتىپ، ونىڭ كوكىرەگىنە نۇر قۇيادى، شابىتىنا شابىت قوسادى. ول كۇن سايىنعى جاڭالىققا ءۇمىت ارتادى. ايعا ۇشقان ۇرپاقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، جەر-اناسىنا تابىنادى. "دۇنيە اۋاسى جىلىندى" دەپ قۋانادى. ونىڭ وبرازدارى دا ءومىردىڭ وسى جارقىن سۋرەتتەرىنەن الىنادى. ول وبرازدار ءبىر-بىرىنە تىرەك بوپ، دۇنيەنى جارقىراتىپ تۇرعان تىرشىلىكتىڭ جارىسپالى (پاراللەليزمدى) سۋرەتتەرىن قۇرايدى. قىز قىزعالداق تەرسىن دەپ، كۇن وعان نۇر سەپسە، جەر قۇلپىرا بەرسىن دەپ، ادام اششى تەرىن توگەدى. اقىن، اسىرەسە، ادام ەڭبەگىنە زور ءمان بەرەدى. ول - كارى جەردى جاسارتىپ جۇرگەن باعبان ەڭبەگىنەن، ادام قولىنىڭ كۇشىمەن اتقارىلعان تىرشىلىك سۋرەتتەرىنەن تانىلادى.
جيناقتا ءابىش باسىنان كەشكەن بالالىق شاقتىڭ ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى اۋىر سۋرەتتەرىن ەسكە الۋعا ارنالعان ءبىرسىپىرا ولەڭ بار. ولار ۇرىس دالاسىنان قايتپاعان اكە مەن زاماننىڭ اۋىرتپالىعىن كوتەرگەن انانىڭ جارقىن بەينەسىن زور كوركەمدىكپەن، ويشىلدىقپەن، سىرشىلدىقپەن اشۋعا قۇرىلعان. وندا اكەنى ساعىنۋ سەزىمى باسىم. ول ويلى سۋرەتكە تۇسكەن. مۇندا دا اقىندىق پاراللەل مول. "كوپ تورگە ىلىنسە دە سۇر شينەلدەر، تەك قانا ءبىزدىڭ تورگە ىلىنبەدى... وزگە ۇيدە كۇلىمدەگەن جومارت باقىت، تەك قانا ءبىزدىڭ ۇيگە ۇڭىلمەدى...وزگە ۇيدە تويدىڭ ءانى شارىقتاسا، بۋلىعىپ قايعى ۋىنا ءبىز جىلادىق" - دەگەن جولدار بۇعان دالەل.
ءابىشتىڭ سۋرەتكەرلىگىن بايقاتاتىن ولەڭدەرىنىڭ كوبى تابيعاتقا، تۋعان دالا بەينەسىن تانىتۋعا ارنالعان. ولاردىڭ سۋرەتتەرى ناقتى وبرازداردان تۇرادى. قىس ("ەكى بەتتى قىزارتىپ، جىبەردى تارتىپ جاعىمنان"), كۇز ("كۇلمەيدى كۇمىس بۇلاق، بۇيىعىڭقى، كۇندەگى مىنەزى جوق، جاسىپ اقتى.... القاپتىڭ بالبىراعان شالعىنى جوق، ورنىندا كوك سۇمەلەك مۇز قالىپتى") بەينەلەرىن سۋرەتكە تۇسىرگەن اقىن جازعى ءتۇندى، كوگىلدىر اسپاندى، اسپانداعى اي سۋرەتتەرىن ادام تىرشىلىگىمەن ۇشتاستىرا بەينەلەيدى. ولەڭ ورنەكتەرى مەن كوركەم بەينەلەردەن الىناتىن ءلاززات، وقىرماندى ويعا بولەيتىن تانىمدىق تالعام مەن ودان تۋاتىن توبىقتاي ءتۇيىن - ءبارى دە جاراسىم تابادى. 20-دان جاڭا اسقان جاس جىگىتتىڭ (جيناعى شىققاندا ءابىش 23 جاستا عانا بولاتىن) بۇل سالاداعى ىزدەنىستەرى ونىڭ بولاشاعىن ايقىنداعانى داۋسىز. ونىمەن تۇستاس جاس اقىنداردىڭ كوبى-اق بۇل جاستا ونداي بيىككە كوتەرىلە الماعانى انىق.
1999 جىلى ءابىشتىڭ "دۇنيە عاپىل" اتتى ەكىنشى جيناعى شىقتى. وعان كەزىندە باسىلماي، "كونە داپتەر" بەتىندە قالعان ولەڭدەرى مەن (1959-1969 جىلدار اراسىندا جازعاندارى) "جاڭا داپتەردەن" اتتى (1980-1999 جىلدار) كەيىنگى جىرلارى كىرگەن. بۇل شىعارمالار اقىننىڭ وي-تانىمىنىڭ كەڭەيگەنىن، بۇرىنعىداي ءومىر تىنىسىن قىزىقتاماي، ءار قۇبىلىسقا وي كوزىمەن قاراۋعا ۇمتىلىسىن بايقاتادى. سۋرەتتەۋ قۇرالدارىن پايدالانۋ مەن شىندىقتى وبرازبەن تانۋ قالپىن ول تولىقتىرا تۇسەدى، "گۇل دۇكەنى", "تۋعان جەر", "شىڭىراۋ", "الماتىدا جازدىگۇنى بۋلۆاردا" سياقتى ولەڭدەرى اقىننىڭ تابيعاتتى تانۋ مەن بەينەلەۋدىڭ ءساتتى كورىنىستەرىنە جاتادى. مۇنداعى سۋرەتتەر تۇگەلدەي وبرازداردان تانىلادى.
ال قىردىڭ جاڭبىر شايعان ەتەگىنىڭ كورىنىسى كوزگە سۋرەت بولىپ ەلەستەيدى. جەلىنساۋ بۇلت - بۇرىن قولدانىلماعان تىركەس. "تۋعان جەردە" اقىننىڭ ءوزى تۋىپ-وسكەن دالاعا دەگەن سەزىمى جۇمساق تا تاپقىر سۋرەتتەلەدى.
الماتى كۇزىنىڭ سۋرەتىن وقىپ كورەيىكشى:
تەرەكتەر دە جۇلدىرىپتى كەكىلدى،
تاۋدا تۇمان تاستان تاسقا سەكىردى.
كۇز جاۋىنى تىرسىلدايدى
جەر شۇقىپ،
جەم ىزدەگەن جەتىم شوجە سەكىلدى.
ساباپتى جەل قايىڭدى كوك جوسا قىپ،
جايراتىپتى قىزىل گۇلدى قوسا اتىپ.
سارى جاپىراق تۇرا بەرمەي بۇتاقتا
جاتىر ورنىن جاڭا بۇرگە بوساتىپ
مۇنداي ىزدەنىس ىزدەرى اقىن ولەڭدەرىنىڭ كوبىنە ءتان. "تۇركىستان" ولەڭىندە بۇرىن كورمەگەن قالاعا قۇمارتىپ "قاشان عانا كورىنەدى سارايلار" دەپ كەلە جاتقان جولاۋشى الدىنان جاپىرايعان الاسا ۇيلەر كورىنگەنىن ايتا كەلىپ، "جاتىر قالا جەر-اناسىن قۇشاقتاپ" دەپ قورىتادى. مولا تۇسىنان وتكەن اقىن "استىندا ءومىر دەگەن بايتەرەكتىڭ، جاتىر سان جەلمەن ۇشقان جاپىراعى" دەيدى. "سىرانىڭ كوبىگىندەي شايپاۋ دۇنيە" - دۇنيەنىڭ الدامشى، وپاسىزدىعىن بەينەلەيدى. ء"ۇمىت جۇگىن ارقالاۋدان كوڭىلدىڭ دە بەلى تالدى", ء"وتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر مۇلگىپ كۇن، سەكىلدى ءبىر تۇتقىنداردىڭ ساپتارى", ء"ومىر ءانىن ىڭىلدايمىز قۇلىقسىز، كارى قىزبەن قالجىڭداسقان سياقتى", "تاعدىر دەگەن توسەكتە وتەمىن دە دوڭبەكشىپ" دەگەن تىركەستى بەينەلەر ءومىردى تانۋداعى جاڭا سۋرەتتەر.
"جاڭا داپتەردەگى" ولەڭدەرىندە وسى سارىن تەرەڭدەي تۇسەدى. وعان كىرگەن ولەڭدەر جازىلعان كەزدە ءابىش جازۋشىلىعى دا، قايراتكەرلىگى دە تولىسقان، ادامدىق، ازاماتتىق بەينەسى قالىپتاسىپ، ەلگە تانىلعان. ەسكى قوعامدىق جۇيە قۇلاپ، تاۋەلسىزدىك ءالى ورنىعىپ ۇلگەرمەي دۇنيە ابىر-سابىر بولىپ جاتقان تۇس. سۋرەتكەر ادامنىڭ بۇل كەزدە تىرشىلىكتىڭ وسىنداي كۇيىنە كوز سالماي، ويلانباي وتىرا المايتىنى بەلگىلى. بۇل داپتەر ءابىشتىڭ وسىنداي تۇستا ويىن، تولعانىسىن ولەڭ جولدارىنا توككەنىن كورسەتەدى.
وتكەن ءومىر، ۋاقىت سىرى جايلى تولعانا وتىرىپ اقىن ءومىردىڭ بىلعانىشتى جاعىنا نازار اۋدارادى. ونىڭ شىندىعى رۋحىن تازا ۇستاپ، "پەرى جايلاپ العان جەر ۇستىندە" پەرىشتە بوپ جۇرگەن ليريكالىق كەيىپكەردىڭ ويىمەن، سەزىمىمەن قورىتىلادى. دۇنيەنىڭ وپاسىزدىعىن اقىن "وتە شىقتى دۇنيە تۇسكى استاي بوپ، سۋماڭداعان سۋىرداي سۋسىل جىلدار" بەينەسىمەن اڭعارتادى. دۇنيە گۋلەپ كەتكەن - جەل دە گۋلەيدى، ەل دە گۋلەيدى. نە كۇلە المايسىڭ، نە جىلاي المايسىڭ، ءبارى دە ارپالىس، الاساپىران. بۇل - تىنىشسىز دۇنيەنىڭ بەينەسى. وسىنى كورىپ وتىرعان اقىن كەيدە ابايشا تولعاپ كەتەدى.
اپىراي، كورەر كوزگە ازالى جۇرت،
شەتىنەن پىسىعى ارام، ادالى قىرت.
ايتساڭ ەش، ايتپاساڭ كەش، امال قۇرىپ
جانىڭدى شاراسىزدىق بارادى ۇگىپ.
اقىننىڭ دۇنيەنىڭ تۇراقسىزدىعىن قىم-قۋىت جالتىلداق، ەكسپرەسسيۆتى سوزدەرمەن بەينەلەۋى دە ماقۇلداۋدى كەرەك ەتەدى. "باس ىزدەگەن بالتالار شاقۇر-شۇقىر، تاق ىزدەگەن بوكسەلەر تاپىر-تۇپىر، باق ىزدەگەن شەڭگەلدەر ساتىر-سۇتىر، جوق ىزدەگەن جىلپوستار جاپىر-جۇپىر، بيلىك قۋعان داڭعويلار ارسىل-گۇرسىل، ايقاس، ايتىس، اپتاسۋ اپىل-قۇپىل", "جەردە اتىس... تارس-تۇرس. قۇستارعا دا وق تيەدى. كوشەدە ايقاس. سارت-سۇرت. جايراعاندار سۇيەگى. ۇيدە ەگەس، تۇزدە توبەلەس. قالشىلداعان يەگى. دۇنيە شىركىن قىم-قۋىت. بىلەگى كوككە بىلەۋلى" دەگەن جولدار وسىنى مەڭزەيدى. قوعامدى تۇراقتاندىرۋعا بوگەت بولعان وسى مىنەزدەردى مىنەي، سىناي وتىرىپ، ول:
تۇكسيگەن قاباق، تۇنەرگەن جانار تىزگىن السا ءتۇتىپ جەپ، ەتپەي قويماس اقىر ءتۇبى قايتادان ءبىزدى باردان جوق، - دەپ كۇيىنەدى. بۇل - اقىننىڭ بەرەكەسىز تىرشىلىكپەن ءجۇرىپ، تاۋەلسىزدىكتى قولدان شىعارىپ الامىز با دەگەن قورقىنىشى.
بۇل ويلار ءابىش جىرلارىنىڭ الەۋمەتتىك نەگىزى مىقتى ەكەنىن بايقاتادى. ول زامانىمەن بىرگە قۋانىپ، بىرگە قايعىرىپ، بىرگە وسكەن ادامنىڭ ىشكى ويلارىن، سەزىم كۇيلەرىن، جان تەبىرەنىسىن بەينەلەيدى.
ءابىش - ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ بەلدى جانرلارىنىڭ بارلىعىندا دا بەلسەندى قىزمەت ىستەگەن قارىمدى قالامگەر. پوەزيالىق، پروزالىق تۋىندىلارىمەن بىرگە سىن جانرىندا دا كوپ جازدى. بىراق دراماتۋرگياعا بارا قويعان جوق ەدى. الايدا ول كلاسسيكالىق دراماتۋرگيانى جاقسى ءبىلدى، ونىڭ كوپ ۇلگىلەرىن قازاق تىلىنە اۋداردى. ونىڭ اۋدارمالارىنىڭ ىشىندە ۆ.شەكسپيردىڭ "رومەو مەن دجۋلەتتاسى", "كورول ءليرى", "كوريولانى", گ.يبسەننىڭ "ۇرەيى", ك.گوتستسيدىڭ "تۋرانبيكە حانشايىمى", م.ءفريشتىڭ "دون جۋاننىڭ دۋمانى", ل.داركونىڭ "سۇيىكتىم مەنىڭ، ەلەكتراسى", ۆ.بۋەرونىڭ "بۇگىن مەيرام، بۇگىن تويى", م.كارىمنىڭ "اي تۇتىلعان ءتۇنى" سياقتى ءارتۇرلى ستيلدىك ۇلگىلەر بولدى. وسىلاردى اۋدارۋ ۇستىندە ءابىشتىڭ دراما جانرىنىڭ تابيعاتى مەن قۇپياسىن زەرتتەپ بىلگەنى حاق. "ابىلاي حان" اتتى پەسانىڭ تۋىنا مۇنىڭ سەبەپ بولعانى داۋسىز.
ەكىنشىدەن، ءابىش بۇل تۇستا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءىرى قوعام، مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ الدىڭعى لەگىندە بەلسەندى قىزمەت ىستەپ، ءبىراز شىڭدالدى. ول تاۋەلسىزدىك العان كەزدەن پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سەنىمدى سەرىكتەرى قاتارىندا بولىپ، جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى، تاۋەلسىزدىكتىڭ باس يدەولوگى رەتىندە ونى باياندى ەتۋگە ۇلەس قوستى. ول جازعان ەل تاريحى مەن ەگەمەندىك سانانى قالىپتاستىرۋعا ارنالعان ەڭبەكتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى جارىق كورىپ جاتتى. تاۋەلسىزدىك يدەياسى ونىڭ رۋحىنا ءسىڭىپ، بويىن ابدەن بيلەپ العان ەدى. "ابىلاي حان" اتتى پەسا جازۋعا قالامگەردىڭ بارۋى بويىنا سىڭگەن، ويىن بيلەگەن وسى ىسكە ءابىشتىڭ تاۋەكەل ەتۋى بولدى عوي دەپ شامالايمىن.
ءابىش "ابىلاي حان" پەساسىن "حالىقتىق قاھارماندىق درامالىق داستان" دەپ اتاپتى. بۇلاي اتاۋ شىعارمانىڭ بۇكىل رۋحىنان، ونىڭ مازمۇنى مەن جازىلۋ ۇلگىسىنەن تۋىنداعانى ءسوزسىز. ويتكەنى، شىعارما، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستەرىنىڭ ەڭ ءبىر شەشۋشى تۇسى وقيعالارىنا قۇرىلعان. ول ۇزاق ۋاقىت قالماق شابۋىلى مەن جاۋلاۋشىلىعى استىندا ەسەڭگىرەگەن قازاق ەلىنىڭ ءحVىىى عاسىرداعى باسقىنشىلارعا قارسى ەرلىك كۇرەسىنىڭ ەپوپەياسىن جىر ەتەدى. حالىقتىق قورعانىستاردا باتىرلىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ەل باستاعان ابىلايدىڭ وسى جورىقتارداعى ەرەن ەڭبەگى مەن باسشىلىق قىزمەتى ارقاسىندا قالماقتار تۇبەگەيلى جەڭىلىس تابادى. قازاق جەرى باسقىنشىلاردان ءبىر جولا تازارادى. وسى قوزعالىستى باستاعان ابىلاي بەينەسىن جازۋشى بۇكىل حالىقتىڭ ازاتتىق جولىنداعى تۋىنا اينالدىرادى. ورىس وتارشىلدىعىنا ۇشىراعان حالىقتىڭ بۇكىل ارمان-مۇددەسى تۇگەلدەي ابىلاي تۇلعاسىمەن بايلانىستىرىلىپ، ونىڭ ءسوزى مەن رۋحى كەيىنگى ءداۋىرلەردەگى ازاتتىق كۇرەسى يدەياسىنا قوزعاۋشى كۇشكە اينالادى. ورىس بيلىگى تۇسىندا ابىلاي اتىنىڭ اتالۋىنا تىيىم سالۋدىڭ دا نەگىزگى توركىنى وسىندا بولاتىن. شىعارمانىڭ سيمۆولدىق يدەياسى قازىرگى تاۋەلسىزدىككە قولى جەتكەن قازاق ەلىنىڭ، ونىڭ ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ وسى جولداعى كۇرەسىمەن جالعاسىپ جاتادى.
پەسا جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ سيپاتىن ساحنادا تانىتۋعا لايىقتالىپ، باستى قاھارمان بەينەسىن ونىڭ جاستىق شاعى، جەكپە-جەكتە قالماق حانىنىڭ بالاسى شارىشتى ءولتىرۋى، قاپيادا قولعا ءتۇسىپ، سول حانعا پەندە بولۋى، ەلگە ورالىپ حان تاعىنا وتىرۋ وقيعالارىن نەگىزىندە كەڭىنەن اشىپ كورسەتەدى. وسى كورىنىستەردىڭ بارلىعىندا دا ابىلاي ازاماتتىق مۇراتىنىڭ بيىكتىگىمەن كورىنەدى. ونىڭ كومەي اۋليەگە ءوزىن تانىستىرۋىنان باستاپ، بۇكىل پەسادا بۇل يدەيا اشىق ءجۇرىپ وتىرادى.
ءابىلمانسۇر قويىپتى ەسىمىمدى،
بال مەن ۋدان بۇيىرتتى نەسىبەمدى.
قۇرساقتاعى كۇنىمنەن قۋعىن كورىپ،
كۇدىك-كۇمان تەربەتتى بەسىگىمدى.
تاردان ءتوزىپ جالعاننان كەڭ ىزدەدىم،
مەزى بولىپ داۋ-شاردان ءجون ىزدەدىم.
قامقا توندى قومشاعا ايىرباستاپ،
الاسۇرىپ، اتا جۇرت، سەنى ىزدەدىم، - دەيدى ول. شارىشتى ءولتىرۋ ۇستىندە وسىلاي كورىنگەن ابىلاي تۇلعاسى بىرتىندەپ كۇردەلەنىپ، ءوز مۇراتى جولىنداعى كۇرەسكەرلىككە ۇلاسادى. قالدان شەرىننىڭ تاس زىندانىندا جاتقاندا دا ول ءوزىنىڭ اسىل جاراتىلعان تابيعاتىنان اينىمايدى، نامىسىنا تىرىسادى. حان قىزى توپىش سۇلۋ بەرگەن بوستاندىقتى دا قابىلدامايدى. "ەل جولىندا ەركەك توقتىمىن، قۇرباندىققا شالام باسىمدى" دەپ ەل مۇددەسىن بيىك قويادى. اقىرى كورشى ەلمەن ءومىر بويى وشتەسىپ ءوتۋدىڭ جولىن تاپپاعان قالدان شەرىن ابىلاي ايباتىنان سەسكەنىپ، "تۋ سىرتىمنان تۇرا ۇمتىلماي، قولتىعىمنان دەمەر مە ەكەن" دەگەن دامەمەن توپىشتى قوسىپ، ەلىنە قايتارادى. قالماق حانىنىڭ شەشىمىنىڭ ار جاعىنان قازاق جەرىنە يەك ارتىپ كەلە جاتقان ورىس پاتشالىعىنان سەسكەنىپ، وداقتاس ىزدەۋ نيەتى اڭعارىلماي قالمايدى. ەكى ەلدىڭ (وڭتۇستىكتەن كوز الارتقان قىتاي ەلى تاعى بار) ورتاسىندا، ەشقايسىسىنا دا ىرىق بەرمەي، ءوزىن امال-ايلا ساياساتىمەن ەركىن ۇستاعان ابىلاي حان ساياساتى وسىلاي باستالادى. وسى كۇرەستە ول ەل بىرلىگىن ساقتاپ، سوڭىنا حالقىن ەرتۋگە جەتەدى.
ءسويتىپ، ابىلايدىڭ ۇلى جورىعى "ازاتتىقتىڭ قامى ءۇشىن، بولاشاقتىڭ باعى ءۇشىن" باستالادى. "قازاقتىڭ قايران دالاسىن جاعاسى جايلاۋ ەل قىلام، قارا سيراق بالاسىن باسقالارمەن تەڭ قىلام". "ۇرىمتالىنا ءىس ۇيرەتىپ، ۇعىمتالىنا ءسوز ۇيرەتىپ، ۇيتقىلى جۇرت قىلام بۇل ەلدى", "بىلەككە ەمەس، بىلىككە سەنەتىن زامان كەلگەندەي، بىلىككە سەنەر زاماندا ەشكىمگە ەسە بەرمەدىك، بىلىككە سەنەر زاماندا قاپى قالىپ جۇرمەيىك". وسى سوزدەردە قازاقتى ەل قىلۋ تۋرالى ۇلكەن مەملەكەتتىك، قوعامدىق ويلار جاتقانى تۇسىنىكتى. استارلى سوزبەن ايشىقتالعان، ويشىل ءتۇيىندى قورىتقان وسى مونولوگتار ابىلاي ارمانى كەشەگى شىندىقتى اڭعارتقانمەن، بىزگە بۇگىنگىدەي ەستىلەدى. بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ وي-ماقساتى دا جاتىر مۇندا. ولەڭ ارالاس ۇيقاستى پروزا ۇلگىسىندە جازىلعان پەسانىڭ ءتىلى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن توگىلەتىن ءسوز ورامدارىنا باي، تىڭدارمان مەن وقىرماندى دا كوركەم ءسوز نارىمەن تامساندىرىپ، ابىلاي ارقىلى بەرىلگەن ۇلى يدەياعا باعىندىرادى. ابىلايدان كەيىن ورىس باسقىنشىلارىنا ۇشىراعان ەلدى باستاپ كوتەرىلگەن قاسىم، كەنەسارى، سىزدىق سياقتى ۇرپاقتارىنىڭ ۇرانىمەن جالعاسىپ، بۇگىنگىگە دەم بەرگەندەي كورىنەدى. پەسانىڭ باسقا بەينەلەرى دە نەگىزگى يدەياعا باعىنىپ، تۇتاس ءبىر انسامبل قۇرايدى.
قازاقتىڭ ۇلتتىق دراماتۋرگياسىندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باستاپ جازعان ولەڭ مەن ۇيقاستى پروزا تىلىندە جازىلعان شىعارمالار ءداستۇرىن كەيىن جوعالتىپ العان سياقتى ەدىك. ونى مۇحتار، عابيت، ءابدىلدا سياقتى قالامگەرلەر پايدالانعان. سولارمەن بىرگە كەتكەندەي وسى كوركەمدىك ۇلگى ءابىش پەساسىمەن قايتا تىرىلگەنى قۋانتادى. تۋمىسىندا شەشەن، داۋ مەن تارتىستاردىڭ بارىندە بيلەردىڭ تىلىنە سۇيەنگەن ديالوگ، مونولوگ بۇكىل حالىقتىڭ رۋحىنان تۋىندايتىن ەدى، ءابىش وسىنى ءتىرىلتتى، ادەمى جاڭارتتى دەپ بىلەمىز.
ءابىشتىڭ سىنشىلدىق، پۋبليتسيستىك ەڭبەكتەرى دە اۆتورىنىڭ جان-جاقتى بىلىمدىلىگىن، ءومىردى بايىپتى زەرتتەپ، ول جايلى كەڭ ويلاپ، تەرەڭ تولعايتىن الىمدى تالانتىن مويىنداتادى. ول قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، حالىق تاريحىنىڭ، ونىڭ مادەنيەتىنىڭ اسا ۇلكەن بىلگىرى. ونىڭ سىنشىلدىق ويى ۇلت ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى ماسەلەلەرمەن شەكتەلىپ قالمايدى، ولاردى الەمدىك ۇلگىلەرمەن سالىستىرا قاراپ، بيىك تالاپتار قويۋمەن تولىعادى، قولدا باردىڭ تابىسى مەن ولقىسى تۋرالى وي ۇسىنادى. ءابىشتى تولعاندىرعان الەمدىك قۇبىلىستار ىشىندە ا.پۋشكيننىڭ، ل.تولستويدىڭ، ف.دوستوەۆسكيدىڭ، ا.چەحوۆتىڭ، ت.شەۆچەنكونىڭ جانە تاعى باسقا كلاسسيكتەردىڭ مۇرالارى ەرەكشە ورىن الادى. ولار جايلى ماقالالارىندا ءابىش ءبىزدىڭ ۇلتتىق ءسوز ونەرىمىزدە جەتە زەرتتەلمەي كەلە جاتقان كلاسسيكا ساباقتارى تۋرالى ءسوز قوزعايدى، تىڭ وي ايتادى. مىسالى، ونىڭ لەۆ تولستوي شىعارماشىلىعى ارقىلى جالپى ادەبيەتتىڭ قوعام تانىتقىشتىق، ادام تانىتقىشتىق مۇمكىندىكتەرىنىڭ مولايعانى، كۇننەن كۇنگە كۇردەلەنىپ بارا جاتقان الەۋمەتتىك جانە رۋحاني بولمىستىڭ ەشبىر ءيىرىمىن قاعىس جىبەرمەيتىنى جايىنداعى ويلارىن بۇگىنگى شىندىقپەن سالىستىرۋى قىزىقتى. سىنشى تولستوي شىعارمالارىندا قامشىنىڭ ورىمىندەي جىگى بىلىنبەي جىمداسىپ كەتەتىن ينتەللەكتۋاليزم، الەۋمەتتىك تالداۋ مەن پسيحولوگيالىق تالداۋ، فيلوسوفيا مەن تۇرمىس كورىنىستەرى قازىرگى شىعارماشىلىق پروتسەستە جىلىك-جىلىك بولىپ بولشەكتەنىپ كەتەتىنىنە كوڭىل اۋدارادى. "تەك ادەبيەتكە عانا ەمەس، وسى زامانعى كوركەمونەردىڭ قاي تۇرلەرىنە دە قاتىناسى بار "ىشكى مونولوگ", "سەزىم اعىمى", "مونتاج", "قوساق مونتاج", "بايانداۋدىڭ سۋبەكتيۆتەندىرىلۋى", "كومپوزيتسيا ەركىندىگى", "اسسوتسيالى كومپوزيتسيا", تاعى باسقا جاڭا كوركەم ادىستەردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ءتۇپ-توركىنى تولستوي تۆورچەستۆوسىنان تابىلادى", - دەيدى ول.
سىنشى ءابىش ابايدىڭ، جامبىلدىڭ، احمەتتىڭ، سۇلتانماحمۇتتىڭ، ساكەننىڭ، بەيىمبەتتىڭ، ءىلياستىڭ، مۇحتاردىڭ، ءسابيتتىڭ، عابيت پەن عابيدەننىڭ، قاسىمنىڭ شىعارماشىلىعى جايلى تولىمدى پىكىرلەر ايتادى. تاكەن، تاحاۋي، ءابدىجامىل، ولجاس، قالتاي، شىڭعىس سياقتى اعالارىمەن قاتار ءوزىنىڭ زامانداستارى مەن ىنىلەرى قادىر، تۇمانباي، مۇقاعالي، ورازبەك، قايرات، جۇمەكەن، ورالحان، تولەگەن شىعارماشىلىعىن تالدايدى. بۇرىن شيىرلانعان ۇلگىلەردى قايتالاماي، جاڭا ءسوز، تىڭ ءتۇيىن جاساۋعا ۇمتىلادى. ءابىشتىڭ سىن ماقالالارى قاشان دا شەبەرلىكتىڭ مەكتەبى سياقتى وقىلادى.
قازاقتىڭ كوركەم ونەرىنىڭ اسا ۇلكەن قايراتكەرلەرى قۇرمانعازى، سەركە، احمەت (جۇبانوۆ), روزا (باعلانوۆا), شاكەن، نۇرمۇحان، ءاسانالى، ىدىرىس جايلى جازعاندارىن وقىساڭ، ءابىشتى تازا ونەر سىنشىسى دەپ قالار ەدىڭ. ول وسىلار ارقىلى الەمدىك ونەر ۇلگىلەرىن مەڭگەرۋدەگى قازاق ارتىستەرىنىڭ تابىستارىن تالداپ، دالەلدەپ جەتكىزەدى. ويىڭا وي قوسادى، ءورىسىڭدى، تانىمىڭدى كەڭەيتەدى،
جازۋشى، سىنشى ءابىش كەيدە ونەر ادامدارىندا كەزدەسىپ قالاتىن قىزعانىش سەزىمىنە بوي الدىرماعان، تابيعاتى كەڭ، اينالاسىنا ۇلكەن پەيىلمەن قارايتىن، دارحان مىنەزدى تۇلعا. بۇكىل ادەبيەتتىڭ، حالىقتىڭ مۇددەسىنە ادال قىزمەت ەتەتىن، جاقسىنى قۋانىپ قارسى الاتىن جازۋشىنىڭ كوڭىلى ارقاشان اشىق. ونىڭ قالامگەر اعالارى مەن باۋىرلارىنىڭ بارىنە جىلى كوزبەن قاراپ، ماقالا ارناۋى دا ولاردىڭ شىعارماشىلىق تابىسىنا قۋانۋدان تۋادى.
ءابىشتىڭ پۋبليتسيستىك ماقالالارى مەن جازبالارى ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ كولەمدى بولىگىن قۇرايدى. ولار ءار كەزدە جازىلعان، ءار زاماننىڭ سۇرانىسىنان تۋعان. اسىرەسە، تاۋەلسىزدىك العان تۇستا ءابىش كوپ جازدى. ول قوعامدىق جۇيەنىڭ اۋىسۋى كەزىندە بۇرىنعى ۇيرەنشىكتى جولدان اداسىپ، جاڭانى تۇسىنۋگە جەتە الماعان جەرلەستەرىنە تاۋەلسىزدىكتىڭ ءسوزىن ايتتى. قوعامدىق وزگەرىستەردىڭ زامانىندا بولاتىن پسيحولوگيانى تەرەڭ تالداپ، بۇعان قاتىستى تاريح ساباعى جايىندا ويلى ءسوز قوزعادى. ءوزىنىڭ قاشانعى ادەتى بويىنشا قازبالاپ، ويىن بارىنشا جەتكىزۋگە ۇمتىلدى. "جاس تولگە قاراوكپە قانداي قاتەرلى بولسا، جاس تاۋەلسىزدىك پەن بالاڭ دەموكراتياعا ديكتاتۋرانىڭ دا تاپ سونداي قاتەرلى ەكەنى راس. تاۋەلسىزدىك العان كوپ مەملەكەتتىڭ بىردەن وركەندەپ كەتە الماۋىنا جول-جونەكەي ديكتاتۋراعا ۇرىنۋىنىڭ قىرسىعى ءتيىپ جاتقاندىعى دا كوزگە كورىنىپ تۇرعان اقيقات. ەندەشە، مۇنداي اڭگىمەگە اپشىماعان دۇرىس. ونداي دەرتتىڭ الدىن الۋدىڭ جاي-جاپسارىن جەتە توپشىلاعان دۇرىس... سوندىقتان تاۋەلسىزدىك پەن دەموكراتيا تاعدىرىنا تاريح الدىندا ەلدەگى ساياسي ەليتانىڭ العاشقى بۋىنى ايرىقشا جاۋاپتى. ەگەر ولار شەتىنەن باققۇمارلىق پەن تاققۇمارلىقتىڭ دەرتىنە شالدىقسا، دەموكراتيا مەن تاۋەلسىزدىكتى قاراڭ سۋ الدى دەي بەرىڭىز. ەگەر ولاردىڭ اراسىندا ادام قامىن ويلايتىن گۋمانيستەر مەن قوعام قامىن ويلايتىن پاتريوتتار باسىم تۇسسە، تاۋەلسىزدىك پەن دەموكراتيانىڭ دا باعى جاناتىنى داۋسىز", - دەپ جازدى ول ءبىر ماقالاسىندا. كەڭەستىك، پارتيالىق باسقارۋ مەكتەبىنەن وتكەن، تاۋەلسىز ەلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى قاسىندا ۇزاق جىلدار سەنىسىپ قىزمەت ىستەگەن، پارلامەنت سپيكەرى مىندەتىن دە اتقارعان، بۇگىنگى سەناتور ءابىش كەكىلباەۆتىڭ دەموكراتتىعى مەن تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋ جولىنداعى تاباندى كۇرەسى وسىلاي باستالىپ قالىپتاسقان. ونىڭ ۋاقىتتىڭ ەڭ ءبىر قيىن تۇستارىندا ەلمەن بەتپە-بەت كەلۋدەن، حالىق مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسۋدەن جاسقانبايتىن مىنەزىن جەلتوقسان، جاڭا وزەن وقيعالارى كورسەتتى. وسىنىڭ بارىنە ءابىشتىڭ ەڭ الدىمەن، ۇلكەن سۋرەتكەر، زامانىنىڭ زاڭعار جازۋشىسى رەتىندە ءوزى ءومىر سۇرگەن كۇردەلى ءداۋىردىڭ شىندىعىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، بولاشاعىن بولجاي الۋى سەبەپ. جازۋشىنى دا، قايراتكەردى دە، جالپى ادامدى دا زامانى تۋدىرىپ، ءداۋىرى تاربيەلەيدى، وسىرەدى. تەك ادامعا سول زامان، ءداۋىر تالاپتارى دارەجەسىندەگى ينتەللەكت كەرەك. ابىشتە ول بار جانە مول.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 24.07.2009
