بىردە ادامزاتتىڭ ارداقتىسى، سۇيىكتى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) ساحابالارىمەن وتىرعان ساتىندە: «مەن ءۇشىن سۇيىكتىلەرىڭ جانە قيامەت كۇنى ماعان ەڭ جاقىن بولاتىندارىڭ جايىندا حابار بەرەيىن بە؟»، – دەدى. ولار دا: «ءيا، اللانىڭ ەلشىسى! بىزگە حابار بەرىڭىزشى»، – دەدى. سوندا پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «قيامەت كۇنى ماعان ەڭ جاقىن بولاتىندارىڭىز ادەبى ەڭ كوركەم مىنەزدىلەرىڭ»، – دەپ ايتتى. ال جاراتقان اللا بىلاي دەيدى: «شىن مانىندە سەن البەتتە ۇلى مىنەزگە يەسىڭ» («قالام» سۇرەسى، 4-ايات). شىنىندا پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ادامزات بالاسى ءۇشىن ەڭ ۇلگىلى جان. ۇلگىنى سوزبەن ەمەس، ءجۇرىس-تۇرىسىمەن، كۇندەلىكتى وڭ ءىس-ارەكەتىمەن كورسەتە ءبىلدى.

قانداي قوعام بولماسىن ونى ادامي قۇندىلىقتارمەن تۇزەتۋگە بولاتىندىعىن جانە وعان اركىمنىڭ دە ءوز ۇلەسىن قوسا الاتىندىعىن دا دالەلدەپ بەردى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، يسلام كەلمەستەن بۇرىن جانسىز پۇتتى ءتاڭىر كورگەن اراب جارتى ارالى ناداندىقتىڭ ەڭ سوراقىسىن باستارىنان كەشىردى. ازعىندىق سونداي بەلەڭ الىپ، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار اياق استىندا تاپتالدى. سونىڭ سالدارىنان قوعامداعى ءالسىز توپتار كەدەيلەر، جوق-جىتىكتەر، انالار مەن قىز بالالار، سابيلەر زاردابىن شەكتى. انانى ارداقتاۋ، قىز بالانى قۇرمەتتەۋ دەگەن سانادان مۇلدەم جويىلعان ءداۋىر بولاتىن. ادام ايتسا نانعىسىز ارەكەتتەر سول كەزدەگى قوعام ءۇشىن جان تۇرشىگەرلىك جاعدايلارعا اكەلىپ سوقتى.

ايتسە دە، اللا مۇنداي ازعان قوعامدى نۇرعا بولەۋ ءۇشىن سوڭعى پايعامباردى سول قاۋىمنىڭ اراسىنان شىعارىپ، كۇللى الەمگە تۇلعا ەتىپ قالىپتاستىردى. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) العاش ۋاحي تۇسكەن جىلدارى ناسيحات جۇمىستارىن جاسىرىن جۇرگىزگەن بولاتىن. كەيىن كەلە اللا تاراپىنان اشىق جۇرگىزۋ بۇيىرىلدى. «جاقىن تۋىستارىڭدى ەسكەرت» دەگەن ايات تۇسكەننەن كەيىن پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ءوزىنىڭ اتالاس، رۋلاس اعايىندارىن يسلامعا ەركىن شاقىرا باستادى. الگى ايات اللادان ۋاحي ەتىلگەننەن كەيىن اللا ەلشىسى (س.ع.س.) سافا تاۋىنىڭ ۇستىنە شىعىپ جينالعاندارعا: «ەي، ابدۋلمۇتتاليب اۋلەتى، فيھر اۋلەتى، ءلۋا اۋلەتى! ەگەر دە مىنا تاۋدىڭ ارعى جاعىندا جاۋ اسكەرى سەندەرگە شاپقالى تۇر دەسەم، ماعان سەنەر مە ەدىڭدەر؟»، – دەپ جار سالدى. سوندا جينالعاندار: «ارينە، سەنەمىز. بۇگىنگە دەيىن سەن ەشبىر جالعان ءسوز ايتقان ەمەسسىڭ»، – دەستى. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) كوركەم مىنەزىمەن ناداندىق قۇرساۋىنداعى مەككە حالقىن مويىنداتىپ، ولارعا ونەگە كورسەتە ءبىلدى.

ءيا، پايعامبارىمىز (س.ع.س.) پايعامبارلىق كەلگەنگە دەيىنگى قىرىق جىل ومىرىندە ادامگەرشىلىك قاسيەتتىڭ قوعامعا اكەلەر پايداسىن دالەلدەدى. ەل اراسىندا «شىنشىل» دەگەن ماعىناداعى «مۇحاممادۋل-ءامين» لاقاپ ەسىمىمەن تانىلدى. ءتىپتى، اللا ەلشىسى (س.ع.س.) ساحابالارىنا: «مەن جەر بەتىنە كوركەم مىنەزدى كەمەلىنە كەلتىرۋ ءۇشىن جىبەرىلدىم»، – دەگەن دە بولاتىن. قانداي قوعام بولماسىن ابىرويى اسقاقتاپ، وندا بەرەكەلى عۇمىر كەشۋ ءۇشىن ءاربىر جەكەلەگەن ادامنىڭ وزىندىك ۇلەسى قالىپتاسۋى ءتيىس. وسى ارقىلى دا قوعامنىڭ وزىندىك مادەنيەتى قالىپتاسادى. كەي ادامدار «مەنىڭ قوعامعا كەرەگىم نە؟» دەۋى دە مۇمكىن. جەكەلەگەن ادامنىڭ ارسىز ارەكەتى ءبىر جانۇيانىڭ ابىرويىن تۇسىرگەنى سەكىلدى، سول قوعام ءۇشىن دە ەداۋىر زيان شەكتىرەدى. «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى»، دەيدى ءال-فارابي بابامىز. شىنتۋايتىندا، تاربيەنىڭ جەكەلەگەن تۇلعادان باستاپ، قوعام ءۇشىن پايداسى وراسان.

ءدىن – تاربيەنىڭ قۇرالى. ءدىن قاي جەرگە ۇيالاسا، تىنىشتىق پەن بەرەكە سول جەردەن كورىنىس بەرەرى اقيقات. وكىنىشتىسى، ءتالىم-تاربيەنى بىرىڭعاي ىعىستىرىپ، قۇر ءدىني بىلىمگە دەن قويعان جانداردىڭ قوعامعا تيگىزگەن زاردابىن كورىپ تە كەلەمىز. اسىرەسە، يماندىلىق جولىنا ءبازبىر اعىمداردىڭ جەتەگىمەن كەلگەن باۋىرلار ادەپ دەگەننەن مۇلدەم ماقۇرىم قالىپ، تار ءىلىمنىڭ شەڭبەرىندە قوعام ءىشىن الا تايداي ءبۇلدىرىپ، تۇزەۋدىڭ ورنىنا بۇزۋمەن الەك. بۇل دەگەنىمىز پايعامبار اكەلگەن تازا دىنگە جاعىلار كۇيە بولىپ تابىلادى. اسىلىندا، ءدىنىمىز يسلام تاربيەگە، ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا ناسيحاتتارى ءسوزسىز. پايعامبار سەرىگى بولعان ساحابالار جانىندا جۇرگەندە داۋىس كوتەرىپ سويلەۋدەن، ارتىق قيمىل مەن بوس ارەكەت جاساۋدان بارىنشا ساقتانىپ، كوركەم مىنەزدىڭ اياسىندا ءدىندى ۇيرەنە ءبىلدى. وسىلاي ساحابالار اينالا قوعامىنا پايدا اكەلىپ، ارسىز دۇنيەلەردىڭ جويىلۋىنا جۇمىس جاسادى.

ادامنىڭ يمانىن جانە يماني قۇندىلىقتارىن ارتتىراتىن نارسە ول – كوركەم مىنەز. كوركەم مىنەز دەگەنىمىز – ادام ءوز قالاۋىمەن قوعامدا جاقسى قارىم-قاتىناسىمەن ونەگە بولىپ، جامانشىلىقتاردان بويىن اۋلاق ۇستاۋى، اللا جانە ادامداردىڭ الدىنداعى اقىلارىنا اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋى، قۇرمەتتەۋى. ءبىر ادام اللا ەلشىسىنە (س.ع.س.) كەلىپ كوركەم مىنەز جايىندا سۇرايدى. سوندا پايعامبارىمىز (س.ع.س.) وعان: «اعراف» سۇرەسىندەگى: «(مۇحاممەد س.ع.س.) كەشىرىم جولىن ۇستا جانە ولارعا تۋرالىقتى ءامىر ەت» دەگەن 199-اياتىن وقىپ وعان بىلاي دەيدى: «كوركەم-مىنەز – قاتىناستى ۇزگەن اداممەن بايلانىستى ورناتۋ، سەنەن قىزعانىپ بەرمەگەن ادامعا سەنىڭ بەرۋىڭ جانە ساعان زۇلىمدىق قىلعان ادامعا كەشىرىمدى بولۋىڭ». جانە ءبىر حاباردا: «ءدىن دەگەنىمىز نە؟» دەپ سۇراي كەلگەن كىسىگە اللا ەلشىسى (س.ع.س.): «كوركەم مىنەز»، – دەگەن ەكەن. ەندى ادام بالاسى اللا ەلشىسى (س.ع.س.) ايتقان كوركەم مىنەزگە قالاي قول جەتكىزبەك؟! ارينە، ەڭ الدىمەن مۇنى ساحابا ومىرىنەن بىلە الامىز. ولار تال بويى كوركەم بولعان پايعامبارىمىزدى (س.ع.س.) وزدەرىنە ونەگە ەتىپ، اسىل قاسيەتتەرىنەن ۇنەمى عيبرات الدى. سەبەبى، پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «ادام ءوز دوسىنىڭ دىنىندە. كىممەن دوستىق قۇرعاندارىڭا ءمان بەرىڭدەر!»، – دەپ ايتقان-دى.

حالقىمىزدا «دوسىڭدى كورسەت، سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ايتايىن» دەگەن ءسوز دە وسىنى مەڭزەسە كەرەك. ءيا، ادام جانىن ازعىنداتاتىن تاكاپپارلىق، مەنمەندىك، قىزعانشاق ت.ب. سەكىلدى دەرتتەردەن ساقتانىپ، قايتا كوڭىلىن نۇرلاندىراتىن مەيىرىم، كىشىپەيىلدىلىك، قامقورلىق سەكىلدى مىنەزدەردى مەڭگەرۋ ءۇشىن جاقسى دوس تاڭداۋ قاجەت. ويتكەنى، قاتەلەسپەيتىن پەندە جوق. ال قاتەلەستىڭ ەكەن، تۋرا جولعا شاقىرىپ، ادامگەرشىلىككە ۇندەيتىن شىنايى دوس ءارى دۇرىس ورتا بولۋى كەرەك. پايعامبار (س.ع.س.) مەككە قالاسىنان ءمادينا شاھارىنا قونىس اۋدارعان جانداردى ياعني، مۇھاجيرلەر مەن انسارلاردى ءبىر-بىرىنە اجىراماس دوس، جاناشىر باۋىر ەتە ءبىلدى. مىنە، وسىلايشا مۇسىلمان ۇممەتىن قالىپتاستىرىپ، يسلام تاريحىندا جاقسى ءبىر قوعام قالىپتاستىردى. كۇندەلىكتى جاي ايناعا قاراعاندا ءوزىمىزدى تۇزەپ، باعاتىنىمىز بار. ءتۇر-الپەتىمىز بەن كيىمىمىزدە كەمشىلىگىمىز بولسا، قاراپ وتىرىپ رەتتەيمىز. مىنە، سول سەكىلدى مۇسىلمان – مۇسىلماننىڭ رۋحاني ايناسى. ءبىر مۇسىلمان باۋىرىنا قاراعان ساتتە ونىڭ بويىنان ءبىر كەمشىلىك كورەر بولسا، «بۇل نارسە مەندە دە بولۋى مۇمكىن» دەپ ءوز-ءوزىن كوركەم مىنەزدىلىككە تاربيەلەۋى ءتيىس. ال، پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «مۇسىلمان – مۇسىلماننىڭ ايناسى. وزگەنىڭ كەمشىلىگىن ءوزىنىڭ بويىنان كورەدى»، – دەپ ايتقان. ءىلىم قاقپاسى اتانعان حازىرەتى ءالي (ر.ا.): «ەڭ الدىمەن ءوز ناپسىڭە، سوسىن بارىپ وزگە ادامدارعا ناسيحات ەت!» دەسە، يمام شافيعي: «وزىڭە قاتتى، وزگەگە جۇمساق بول!» دەپ ونەگەلى ءسوز قالدىرعان.

ادام ومىردە تەتىگىن تاۋىپ، وزىنە، جانۇياسىنا جانە بارشا ادامزاتقا پايداسىن تيىگىزىپ، قوعامنان ءوز ورنىن تابۋ ءۇشىن تاربيەگە باۋلۋ كەرەك. سەبەبى، جۇرەگىندە يمانى، ار-ۇياتى بار مۇسىلمان ەشقاشان وزگە جاندار ءۇشىن تىلىمەن دە، ىسىمەن دە زيان تيگىزبەسى حاق. ويتكەنى، دۇنيەدە جاساعان جاقسى-جامان ءىس-امالىنا اقىرەتتە جاۋاپ بەرەتىندىگىنەن قورقادى. سونداي-اق، جاساعان جاقسىلىعىنىڭ باقىتقا، ال جاماندىعىنىڭ زيانعا سەبەپكەر ەكەندىگىن جادىندا ۇستايدى. ساڭلاق ساحابانىڭ ءبىرى مۇعاز بين ءجابال بىلاي دەيدى: «يەمەنگە باسشىلىق قىزمەتىنە كەتەيىن دەپ، ۇزەڭگىگە اياعىمدى قويعان ساتتە اللا ەلشىسى (س.ع.س.): «ەي، مۇعاز! ادامدارمەن قارىم-قاتىناستا جاقسى كوركەم مىنەزدى بول!»، دەپ ماعان سوڭعى وسيەتىن ايتتى. شىنىندا باسشىعا دا، قوسشىعا دا كەرەك نارسە كوركەم مىنەزدىلىك. ول ادامنىڭ ارىن ساقتاپ، ابىرويىن اسقاقتاتا تۇسەتىن دۇنيەسى بولىپ تابىلادى.

قاي قوعامدى بولماسىن بيىك شىڭعا سۇيرەيتىن نارسە – ءاربىر ادامنىڭ ءوز الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنۋى. سول ءۇشىن كۇندەلىكتى پەندە ءوزىن تاربيەلەپ، وزگەگە جامانشىلىعىن تيگىزبەۋ ءۇشىن دۇعا-تىلەكتە دە جۇرگەنى دۇرىس. ماسەلەن، اللا ەلشىسى (س.ع.س.) نامازدى باستاماي تۇرىپ، جاراتقانعا بىلاي دۇعا ەتەتىن بولعان: «ءيا، اللا! مەنى ەڭ كوركەم مىنەزگە باعىتتا. سەنەن باسقاسى مەنى جاقسى مىنەزگە باستاي المايدى. مەنەن جيىركەنەتىن مىنەزدى الىس قىل. بۇل ءىستى سەنەن باسقا ەشكىم ورىنداي المايدى». سونداي-اق، پايعامبارىمىز (س.ع.س.): «اللاھىم! بەينەمدى قانداي ادەمى ەتىپ جاراتقانىڭ سەكىلدى، مىنەزىمدى دە سونداي كوركەم ەتە گور!», دەپ دۇعا ەتكەن. ساحابالار پايعامبارىمىزدان قانداي امال كورسە، ونى ىسكە اسىراتىن. سونداي ارداقتى ساحابانىڭ ءبىرى ءابۋ ءداردا (ر.ا.) تۇندە تۇرىپ پايعامبارىمىز (س.ع.س.) سەكىلدى: «اللاھىم! بەينەمدى قانداي ادەمى ەتىپ جاراتقانىڭ سەكىلدى، مىنەزىمدى دە كوركەم ەتە گور!»، دەپ تاڭعا دەيىن دۇعاسىن جالعاستىردى. تاڭ اتقاننان كەيىن و كىسىنىڭ: «ءيا، ءابۋ ءداردا! بۇكىل تۇنگى دۇعاڭ جانە قاجەتىڭنىڭ بارلىعى كوركەم مىنەز جايىندا سۇراۋمەن بولدى عوي. نەگە سونشا تاڭعا دەيىن دۇعا ەتتىڭ؟»، – دەپ سۇرايدى. وعان ءابۋ ءداردا: «ەي، ۋممۋ ءداردا! ءبىر مۇسىلمان قۇل مىنەزىن ادەمىلەي-ادەمىلەي، ونىمەن عۇمىر كەشەتىن بولسا، كوركەم مىنەزى ونى جانناتقا جەتەلەيدى. ەگەر مىنەزىن جامان ەتىپ، ونىمەن تىرشىلىك جاسار بولسا، ونىڭ جامان مىنەزى جاھاننامعا يتەرمەلەيدى»، – دەپ سەبەبىن مىسالداي جەتكىزگەن ەكەن.

قازىر قيت كەتسە زاماندى كىنالاۋ ادەتكە اينالدى. بۇكىل قوعامدا بولىپ جاتقان جاعىمسىز ارەكەتتىڭ بارشاسىن ءۇيىپ-توگىپ التىن ۋاقىتقا جابا سالعىمىز كەلەدى. ايتسە دە، ادامنىڭ ازعىندالىپ، قوعامنىڭ بۇزىلۋىن زامانمەن ۇشتاستىرۋعا تاعى بولماس. زاماندى جاقسارتۋ، ىنتىماعى ارتقان بەرەكەلى قوعام قالىپتاستىرۋ جەكەلەگەن ءاربىر ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىمەن تىعىز بايلانىستى. «سالەم تۇزەلمەي، الەم تۇزەلمەيدى» دەمەكشى، ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ىقىلاس نيەتى مەن پەيىلى دۇرىس بولسا، ءبىر-ءبىرىنىڭ ادامگەرشىلىك قۇندىلىعىن سىيلاسا، جاقسى قوعام سوندا عانا قالىپتاسپاق.

قايىربەك وتىزباەۆ،

قىزىلوردا وبلىستىق «اقمەشىت سىرداريا» ورتالىق مەشىتىنىڭ نايب يمامى

Abai.kz