- باتىستىڭ ءبىر ساياساتتانۋشىسى «سوڭعى بىرەر جىلدا الەمدە ۇلكەن وزگەرىستەر ورىن الدى. بۇل جاعداي حالىقارالىق ساياساتتى وزگە ارناعا بۇردى. جەر-جاھان الپاۋىت مەم­لەكەتتەر تاراپىنان قايتا بولىسكە تۇسۋدە. دەمەك، جاڭا ۇستانىم، جاڭا كوزقاراستار قالىپتاستىراتىن كەزەڭگە كەلدىك» دەيدى. بىزگە دە ەسكى سۇرلەۋدى شيىرلاي بەرۋدەن باس تارتاتىن ۋاقىت تۋعان بولار. ءسىز نە دەيسىز؟
- ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن الەمدە ورىن العان «قىرعي-قاباق سوعىس» كەزەڭى شامامەن 1989-91 جىلدارى اياقتالدى دەۋگە بولادى. سول 90-جىلدارى تمد كەڭىستىگىندە بىرقاتار جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر پايدا بولدى. سونىڭ ءبىرى - قازاقستان. سودان بەرى 20 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. تاۋەلسىزدىك تىزگىنى قولعا تيىسىمەن ەلىمىز كوپ ۆەكتورلى ساياسات ۇستانۋعا ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى سول تۇستاعى جاعدايدىڭ ءوزى سوعان تىرەگەن. بىراق ودان ۇتىل­عانىمىز جوق. ۇستانعان باعىتىمىز ءوزىن اقتادى. ۇتقانىمىز مول دەسەك ارتىق ايتپاعانىم. ماسەلەن، كسرو تارقاعاننان كەيىنگى ۋاقىتتا، ياعني سوڭعى جيىرما جىلدا پوستكەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ ىشىندە بىرقاتارى، كەلەڭسىز جاعدايلارعا تاپ بولدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ پايداسىنان گورى، زيانىن شەكتى. ايتالىق، مولدوۆا پري­دنەس­تروۆەدەن ايىرىلىپ قالدى، گرۋزيا ابحازيا، وڭتۇستىك وسەتيادان (بەرەكە بولعاندا ادجاريانى قايتارىپ الدى), ارمەنيا ءازىربايجاننان تاۋلى قاراباقتى تارتىپ الدى، سولاي بولا تۇرسا دا ارمەنيانىڭ دا ءحالى مۇشكىل دەۋگە بولادى. سەبەبى سول توقسانىنشى جىلداردان بەرى ءازىربايجان تاراپى­نان اگرەسسيا بولادى دەگەن ۇرەيمەن كۇن كەشۋدە، ءوز حالقى سىرتقا كوشۋدە. سوندىقتان ونى قايتارامىن دەپ ۇنەمى سوعىسقا دايارلانىپ جاتقان ەلدە قايبىر بەرەكە بار دەيسىز. گرۋزيانىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنا نۇقسان كەلدى. وڭتۇستىك وسەتيا مەن ابحازيا 2008 جىلى تامىزداعى قىسقا قاق­تىعىستان كەيىن جەكە مەملەكەت اتان­دى. ءتىپتى ولار تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، رەسەي باستاعان بىرقاتار ەل مويىنداپ تا ۇلگەردى. سول سەكىلدى ۋكراي­نا دا ىشتەن قاق جارىلۋ الدىندا تۇر. ەلدىڭ باتىسى مەن شىعىسى ءبىرىن-ءبىرى ونشالىقتى مويىنداي قويمايدى. كوزقاراستار، ۇستانىمدار ءارتۇرلى. باتىس پەن بە­لورۋسسيا اراسىندا دا جەككورىنىشتى كوزقاراس قالىپتاسقان. ويتكەنى لۋكاشەنكونىڭ ساياساتىن كوپ ەشكىم جاقتىرىپ وتىرعان جوق. باتىس پەن رەسەي اراسىندا دا كوزگە كورىن­بەيتىن تەكەتىرەس بار. اسىرەسە، ءپۋتيننىڭ ميۋنحەندەگى سوزىنەن كەيىن باتىسپەن (بۇل ۇعىمعا ەۆروپالىق وداق پەن اقش كىرەدى) رەسەي اراسىندا باياعى «قىرعي-قاباق سوعىس» قايتا ورنادى دەۋگە بولادى. كارىقۇرلىق (تولىعىمەن NATO اتتى اسكەري-ساياسي ۇجىمعا ءبى­رىگىپ الىپ) پۋتين ۇستانعان ساياساتپەن كەلىسكىسى جوق. رەسەي ءوز تاراپىنان باتىستىڭ يۋگوسلاۆياداعى، يراكتاعى، ليۆياداعى رەجيمدەردى قۇلاتۋىنا قارسى بولدى، بىراق ونىڭ بايبالامىن ەشكىم تىڭداپ وتىرعان جوق. مىنە، سيرياداعى بيلىكتى قۇلاتۋعا قارسى، بىراق رەسەي باتىس مەملەكەتتەر اليانسىنا قارسى تۇرا الماي كەلەدى. قىسقاسى اقش رەسەيدى، سيريانى، يران مەن سولتۇستىك كورەيانى اراشا­لاعانى ءۇشىن قارسىلاس دەپ تانۋدا. وسىلارعا سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا قازاقستاننىڭ ۇستانعان ساياساتى دۇرىس بولدى. قازاقستان ابحازيامەن وڭتۇستىك وسەتيانىڭ «ەگەمەندىگىن» مويىنداعان جوق. يراكتا جارىلعىش زاتتاردى زالال­سىزداندىرۋ اكتسياسىنا قاتىسىپ باتىستىڭ العىسىن الدى، NATO ەكى كەلىسىمشارت جاساسىپ ءبىراز وزىق قارۋدى تەگىنگە الدى. سوندىقتان اقش-تىڭ پالەندەي قازاقستانعا ىزاسى جوق. وزگەلەردەن كوش ىلگەرى تۇرمىز دەۋگە بولادى. بىرىنشىدەن، ەگەمەندىگىمىزدى باياندى ەتە الدىق. ەكىنشىدەن، تەرريتوريامىزعا سىزات تۇسكەن جوق. بۇل ۇلكەن جەتىستىك. ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ءىرى رەفورمالار ءجۇردى. 2002 جىلى اقش قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك رەفورمالارىن ناعىز نارىقتىق سيپاتتا دەپ تانىدى. تا­بىستى بولدىق. جالپى، وتكەن جيىرما جىل ىشىندە قازاقستان تورتكىل دۇنيە تانىعان مەملەكەت رەتىندە قالىپتاستى. دەگەنمەن قازىر الەم تەز وزگەرىپ جا­تىر. سوندىقتان باياعى ۇستانعان ۇس­تانىممەن جۇرۋگە بولمايدى. بىزگە دە زاماننىڭ اعىسىنا ساي وزگەرۋگە تۋرا كەلەدى. ايتالىق، بۇرىنعى ۆارشاۆا كەلىسىمشارتىنا مۇشە بولعان ەلدەردىڭ بارلىعى دەرلىك (شىعىس ەۋروپادا ورنالاسقان مەملەكەتتەر) ناتو قۇرامىنا ەندى. كسرو-نىڭ 15 ەلىنىڭ قۇرامىندا بولعان بالتىق جاعالاۋى مەملەكەتتەرى دە سولتۇستىك اليانستىڭ شەڭبەرىنە ەنىپ كەتتى. ۋكراينا مەن گرۋزيا دا سول وداققا ۇمتىلۋ ۇستىندە. تۇرىكمەنستان باياعىدان بەيتاراپ ەل. وزبەكستان مەن تاجىكستان جانە قىرعىزستان اراسىندا سۋ داۋى، جەر داۋى بار. سونداي-اق ايىرقالپاقتى قىرعىز كورشىلەرىمىزدىڭ ءجيى اتقا قونىپ، مەملەكەت باسشىلارىن تىم-تىراقاي قۋالاي بەرۋى دە، ول ەلدىڭ تۇتاستىعىنا ۇلكەن قاۋىپ توندىرۋدە. جاعداي ۋشىعا بەرەتىن بولسا، وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك بولىپ الاقانداي قىرعىز قاق جارىلۋى ابدەن مۇمكىن. ءسال كەڭ تۇردە الاتىن بولساق، قازىر كورشى جاتقان قىتاي ەكونوميكالىق الەۋەتى جاعىنان الەمدە اقش-تان كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا كوتەرىلدى. جىمىسقى ساياساتتىڭ شەبەرى بۇل ەلدىڭ اينالاسىنداعى كورشىلەرى تۋرالى نە ويلايتىنىن، ىشتەرىندە قانداي ءازازىل جاتقانىن ادام ۇقپايدى. ازيادا جاتقان ءۇندىستان مەن پاكستاننىڭ تەكەتىرەسى، وڭتۇستىك كورەيا مەن سولتۇستىك كورەيا داۋى، قىتاي مەن جاپونيا ەلىنىڭ ارالعا بايلانىستى تارتىسى، يراننىڭ يادرولىق باع­دار­لاماسى جونىندە تۋىنداعان ايقاي-شۋ، سيرياداعى سوعىس جاعدايى، ول قالا بەردى «اراب كوكتەمى» دەگەن اتپەن تانىس بىرقاتار اراب مەملەكەتتەرىندە ورىن العان توڭكەرىستەر، لاتىن امەري­كا­سىندا جاتقان مەملەكەتتەردىڭ اقش-پەن تايتالاسۋى ايتا بەرسەك، كوپ. يسلام فۋندامەنتاليزمى دەپ اتالىپ كەلگەن ەكسترەميستىك توپتار كەدەي­شىلەنىپ كەلە جاتقان وزبەكستان مەن تاجىكستاندى، ءتىپتى قىرعىز جەرىن جايلادى. دەمەك، الەمدىك ساياسات ۇلكەن وزگەرىستەردى باستان كەشىرۋدە. الداعى ون جىلدا الەم قانداي بولماق، ازىرگە تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. سوندىقتان ۋاقىت تالابىنا ساي ءبىز دە ءوز ۇستانىمىزدى تارازىلاپ، بەيىمدەپ وتىرعانىمىز ءجون.
- تۇسىنىكتى. دەمەك، ۋاقىتتىڭ تا­لابىنا ساي ەلىمىز ۇستاناتىن ساياساتىن وزگەرتۋى كەرەك دەيسىز عوي.
- ءيا. مىنانى باسا ايتا كەتكەن ءجون. ءيا ءبىز كوپ ۆەكتورلى ساياسات ۇس­تاندىق. الداعى ۋاقىتتا دا سودان اي­نىماعان ءجون. سول كوپ تارماقتىڭ ءىشىن­دە نەگىزگىسى ءبىز ءۇشىن رەسەي تارماعى ەدى. ارينە، ەجەلدەن كەلە جاتقان كور­شىلىگىمىز بار جانە وسى ەكى مەملەكەت تەرريتورياسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇقساستىعى بار. ونىڭ ۇستىنە 70 جىل ءبىر كەڭىستىكتە بولدىق. ەكونوميكا دا ءبىر-بىرىنە بايلاۋلى بولدى. تاۋەلسىزدىك جاريا­لاعان كەزدە وسى بايلانىستار ءسال ءۇزىلىپ (ەكونوميكالىق بايلانىس) قالدى. كەز كەلگەن مەملەكەت كۇشتى بولۋ ءۇشىن الدىمەن ەكونوميكاسىن جولعا قويىپ الۋى كەرەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، بىزگە سول قارىم-قاتىناستى جولعا قويۋ ءۇشىن كەدەندىك وداق، بىرىڭعاي ەكو­نوميكالىق كەڭەستىك كەرەك ەدى. وعان قول جەتكىزدىك، ارينە. سوناۋ توق­سانىنشى جىلدار قازاقستان ءۇشىن داعدارىستار جانە رەفورمالار كەزەڭى بولدى. ەكى مىڭىنشى جىلداردىڭ باسى قازاقستاننىڭ جەدەل دامۋ كەزەڭى. ال قازىر سول دامۋدى توقتاپاي، العا قا­رىشتاي بەرۋ كەزەڭىن وتكىزۋدەمىز. رەسەي مەن بەلورۋسسيامەن ەكو­نوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى الماستىرا المايدى. ول ءۇشىن قارىم-قاتىناس شەڭبەرىن تەك رەسەيمەن شەكتەمەي، ەڭ الدىمەن دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋ قاجەت. باتىس، يسلام الەمى، قىتاي تاعى دا وزگە وركەنيەت كوشىنىڭ باسىندا تۇرعان الپاۋىت ەلدەرمەن نەعۇرلىم تىعىز بايلانىسقا ءتۇسۋ. سول سەكىلدى تۇركى جۇرتىنىڭ بىرىگۋىنە كوش سالۋ. سىڭارجاقتى ساۋدا قاتىناستاردىڭ قىمباتشىلىق پەن ينفلياتسياعا اكەلۋى تاڭ ەمەس.
- ارينە، كورشى ەلدەرمەن تاتۋ-ءتاتتى بولعان، الىس-بەرىستىڭ دۇرىس جولعا قويىلعانى ءجون-اق. بىراق سوڭعى كەزدە رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين ەۋرازيالىق وداق دەگەندى ءجيى ايتاتىن بولدى. مۇنىڭ استارىندا باياعى كسرو سەكىلدى يمپەريا بولساق دەگەن ءازازىل جاتقان جوق پا؟

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- راس، باستاپقى كەزدە ينتە­گراتسيالىق باستامانى كوتەرگەن ەلباسىمىز بولدى. ونى ەشكىم جوققا شىعارمايدى. بىراق ەكى تراكتوۆكا بايقالدى. ماسەلەن، ءبىز ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىق دەسەك، پۋتين ەۋرازيالىق وداق دەگەندى عانا ايتادى. ەكونوميكا ونى قىزىقتىرىپ وتىرعان جوق. وعان ساياسي كەڭىستىك قانا قاجەت بولىپ تۇر. ونىڭ ىشكى ويى بەل­گىلى. تىزگىن مەن قامشىنى قولعا الۋ. سوسىن ايتقانىنا كۇشتەپ كوندىرۋ. ءبىر وكىنىشتى دۇنيە، ءبىز مۇحيتتا ءجۇزۋدى ەمەس، تەڭىزدە ءجۇزۋدى قالادىق. بۇل قاتەلىك دەۋگە دە بولادى. تەڭىز دەپ وتىرعانىم بار-جوعى 170 ميلليون تۇرعىنى بار كەدەندىك وداق. ال مۇحيت دەگەنىم دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى. ءبىز وسى ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋدە كەشىگىپ جاتىرمىز. ونىڭ پايداسى شاش-ەتەكتەن. ال كەدەندىك وداقتان تاپقان پايدا شامالى. ۇتىلىس كوپ. ەكو­نو­ميستەردىڭ ەسەبىنە قاراساق، قاتەلىككە ۇرىنعانىمىزدى بايقاۋعا بولادى. تاعى ءبىر بۇل جەردە ەسكە الاتىن جايت، ول رەسەيمەن تىم جاقىنداسۋ بىزگە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. نەگە دەسەڭ، باتىس رەسەيدى ونشا جاقتىرا بەرمەيدى. ال ونىڭ جەتەگىنە ەرگەن ەلگە دە سونداي كوزقاراس ۇستاناتىنى بىلگىلى. سون­دىقتان ەلباسىنىڭ تۇركياعا بارعان سوڭعى ساپارىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرىگۋىن، تۇركى وداعىن قۇرۋ جونىندە باستاما كوتەرۋى وتە وڭدى. ال ءپۋتيننىڭ كوكسەگەن ماقساتىنا كەلەر بولساق، باياعى كسرو قايتا جاندانادى دەۋ ارتىق. رەسەيدەن كوپ ەسە قۋاتتى كسرو ءوز وداقتاسىمەن (ۆارشاۆا اسكەري ساياسي ۇجىمى) «قىرعي-قاباق سوعىس» كەزىندە باتىسقا توتەپ بەرە الماي كۇيرەپ قالعانى بەلگىلى. ال ونىڭ جا­نىندا رەسەي سوندايلىق قۋاتتى ءھام قاھارلى مەملەكەت ەمەس. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى زەرتتەۋلەرگە نازار اۋدارساق، ءوز ەلىندە ءپۋتيننىڭ بەدەلى تومەندەپ كەتكەن. سونداي-اق قازاقستان بولسىن، وزگە بولسىن باياعى تەمىر توردىڭ ىشىنە قايتا كىرۋگە قۇلىقتى ەمەس. اركىم وزىنشە ءومىر سۇرگىسى، وزىنشە ساياسات ۇستانعىسى كەلەدى. تاعى بىرقاۋىپتى جاعداي ول - رەسەيدە «ءتۇرلى ءتۇستى» ءتوڭ­كەرىستىڭ بولۋ ىقتيمالدىعى. بۇگىنگى رەسەيگە قاراپ تۇرىپ، ونىڭ بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاساۋعا بولادى. ەگەردە رەسەي الاساپىرانعا ۇرىنسا، ونىڭ اسەرى قازاقستانعا دا، وزگە دە كورشىلەرىنە تيەدى. وسىنىڭ ءبارىن ءبىزدىڭ ەليتا تارازىعا تارتىپ، ىشكى ساياساتتى ءالى دە جوندەۋى كەرەك-اق. بىزدە دە باتىستا دا بۇعان دەيىن مۋل­تي­كۋلتۋراليزم كونتسەپتسياسى باسىم بولدى. ياعني ءاربىر ۇلتتىڭ سۇرانىسىنا قاراي جاعداي جاساۋ. انىعىندا، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز فەدەراتيۆتىك ەمەس، ولاردى ۇلت دەپ اتاۋعا دا بولمايدى. ولار ەتنيكالىق توپتار. سوندىقتان ۇستانىمدا وزگەرىس بولعانى ءجون. بىراق «سەن ورىسسىڭ، سەن ۇيعىرسىڭ» دەپ بولە-جارا قاراۋ ەمەس. قايتا ولاردى ۇيىتا وتىرىپ «ۇلكەن قازاق» ۇلتىن جاساۋ قاجەت. سەن دە قازاق، مەن دە قا­زاق، ءبارىمىز دە ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي بولايىق. تەگىمىز دە، ءتۇرىمىز دە، تاع­دىرىمىز دا بولەك ەمەس، نيەتىمىز ءبىر دەگەندەي اڭگىمە ايتىلۋى كەرەك. اسىرەسە، وزبەك پەن قازاق، ۇيعىر بولىپ ءبولىنۋدىڭ قاجەتى شامالى. بىرەگەي ەل جاساۋ. وسىعان كۇش سالۋ. راس، ەكو­نوميكالىق جانە الەۋمەتتىك مو­دەرنيزاتسيانى باستان وتكەردىك. ەندى ۇلتتىق مودەرنيزاتسيانى قولعا الاتىن كەز كەلدى. الەۋمەتتانۋشىلارىمىز سەپاراتيزم تۋىپ كەتپەي مە دەگەن ۇرەيمەن ورىستى زەرتتەدى. وزگە ۇلتتاردىڭ وزگەشەلىگىن زەرتتەدى. تەك قانا قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان دىندارلىعى، قازاقتىڭ ەجەلدەن كوپ قۇرامدى ۇلتتاردى سىڭىرگەنى زەرت­تەلمەي قالدى. ەندى وسى ماسەلەنى قولعا الۋ قاجەت. قىسقاسى، قازاقستاندا «ۇلكەن قازاق» ۇلتىن جاساۋدى كوپ كەشىكتىرمەي قولعا الۋعا ءتيىسپىز. ۋاقىت سونى تالاپ ەتەدى.
- ءبىر قىزىعى، قاراپ تۇرساڭىز كەزىندەگى تمد شەڭبەرىندەگى «ءتۇرلى ءتۇستى» توڭكەرىس بولعان مەملەكەتتەر­دەگى ەۋرو-اتلانتتىق كوزقاراستاعى باس­شىلار ورىندارىنان تايدىرىلىپ، رەسەيگە كوزقاراسى وڭ ادامدار بيلىك تىزگىنىن الا باستادى. بۇل جەردە ءماس­كەۋ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە استىرتىن تىرلىك جاساپ جاتقانعا ۇقسايدى. . .
- راس، بۇل جەردە رەسەيدىڭ قول­تاڭباسىن بايقاۋعا بولادى. ويتكەنى 2003 جىلعى گرۋزياداعى راۋشان، ۋكرايناداعى (2004) القىزىل، قىرعىز ەلىندەگى (2005 قىزعالداق توڭكەرىستەرى كەزىندە ەۋرو-اتلانتتىق كوزقاراستاعى باسشىلار، توپتار بيلىككە كەلدى. قاي-قايسى دا اقش-قا ارقا سۇيەدى. بىراق ولار بيلىكتە ۇزاق قالا المادى. كوپ ۇزاماي ولاردىڭ ورنىن رەسەيگە بۇيرەگى بۇراتىن توپتار باستى. ارينە، بۇل جەردە رەسەي قاراپ جاتپاعانى كادىك. تمد كەڭىستىگىندە ءوز دەگەندەرىن ءجۇر­گىزۋ ءۇشىن ايانباي جۇمىس ىستەدى. جاقتاستارىن بيلىككە اكەلۋگە تىرىسقانى انىق. نەسىن جاسىراتىن بار، بىزدە دە رەسەيشىل كۇشتەر جەتكىلىكتى. بىراق ءبىز ولاردىڭ ىق­پالىندا كەتپەدىك. بۇل تۇستا ەلباسىنىڭ سىندارلى جۇرگىزگەن ساياساتىن مويىنداۋىمىز قاجەت. تۇتاستىققا سەلكەۋ تۇسىرگەن جوقپىز. دەگەنمەن ولارعا كەلگەندە ءبىز تىزگىندى بوستاۋ ۇستاۋدامىز. ولار وزدەرىنىڭ تىرلىگىن قايتا جانداندىرۋ ۇستىندە. ماسەلەن، ۇلتقا بايلانىستى ءبىراز تىرلىكتەرگە قارسى بولدى. سونىڭ كەسىرىنەن ورالماندار باعدارلاماسى توقتادى. قازىر انتي-فاشيستىك كوميتەت پايدا بولدى. ءتىل ماسەلەسىن كوتەرگەندەردى كوپ ۇزاماي ولار «فاشيست» دەپ تە اتاۋى مۇمكىن. ولار قازىر شەتەلگە بارىپ قازاقستان تۋرالى ايقاي-شۋ تۋعىزىپ ءجۇر. ءبىر وكىنىشتىسى ول ۇيىمنىڭ مۇشەلەرىن ءبىز بىلمەيمىز، قويار تالابى دا بەلگىسىز. شەتەلگە بارىپ شۋلاعانشا، بەتپەردەسىن اشىپ، «بىزگە مىناۋ ۇنامايدى، مىناداي تالابىمىز بار» دەپ اشىق ايتپاي ما؟ تىرلىگى بەيمالىم توپ. قازاقستاننىڭ ءيميدجىن سىرتتا ءتۇسىرىپ جۇرگەن، ونداي جاسىرىن توپتاردى ۇستاپ، سوتتاۋ قاجەت. مۇنى ەلىمىزدىڭ تىنىشتىعىنا، تۇتاستىعىنا ىرىتكى سالۋ ءۇشىن سىرتتان جاسالىپ وتىرعان لاس ساياسي تەحنولوگيا دەۋگە بولادى.
- بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن، قازاقستاندى سىرت ەلدەر «قايماعى بۇزىلماعان، تىنىش، بەيبىت ەل» دەيتىن. قىزىعاتىن جانە قىزعاناتىن. بىراق سوڭعى بىرەر جىلدا ەلىمىزدە ءتۇرلى وقيعالار بولدى. لاڭكەستەر باس كو­تەردى. جارىلىستار جاسالدى. جالپى، تىنىشتىعىمىزعا سەلكەۋ نەدەن ءتۇستى. ار جاعىندا نە جاتىر؟
- قازاقستان ۇزاق ۋاقىت اتەيستىك مەملەكەت بولدى. مىناعان نازار اۋدارىڭىز، ماسەلەن، تاۋەلسىزدىككە دەيىن ەلىمىزدە قىرىق شاقتى عانا نامازحانا بولدى. جۇرت كەلىپ، ناماز وقىپ، اڭگىمەلەسىپ قايتاتىن. قازىر مەشىتتەردىڭ سانى ءۇش مىڭنان استى. بۇل وتە جاقسى ءۇردىس. مەشىتكە كە­لەتىندەردىڭ دەنى جاستار. سول جاس­تاردىڭ تازالىققا، الكوگولدەن يمان­دىلىققا بەت بۇرىپ جاتۋى مەنى قۋان­تادى. ارينە، كوپشىلىك اراسىندا ءبىرلى-جاردى ءتۇرلى اعىستارعا بوي الدىرىپ العان جاستار دا كەزدەسەدى. بىراق وعان تراگەديا دەپ قاراماۋ كەرەك. زاڭدىلىق. بۇل ءومىر. ساۋساقپەن سانارلىق باسبۇزار شىقتى ەكەن دەپ، دىننەن بەزۋگە بولا ما؟ يسلام جاس ءدىن، ەنەرگياسى مول ءدىن. يماندىلىققا، تا­زالىققا شاقىراتىن ءدىن. ودان بويدى اۋلاق سالۋعا بولمايدى. اناۋ ەۋروپا­نى، مىناۋ ازيانى قاراڭىز، ءوز ىشتە­رىندە ءتۇرلى قاقتىعىستار، شەرۋلەر، نا­را­زىلىقتار بولىپ جاتىر عوي. بىراق ولار ونى قاسىرەت دەپ قاراپ، سودان ءبىر ۇلكەن دراما جاساپ جاتقان جوق. مەملەكەت بولعان سوڭ، بىزدە دە بولادى. كوندىگۋ كەرەك، زاڭدىلىق دەپ قابىلداۋ كەرەك. سوندىقتان مەن ەلىمىزدىڭ تى­نىشتىعى بۇزىلدى دەپ ويلامايمىن. ارينە، ەلىمىزدەگى تىنىشتىقتى قا­لامايتىندار، جۇزدەگەن ۇلت وكىل­دە­رىنىڭ اراسىنا ماي قۇيىپ، جانجال تۋ­عىزعىسى كەلەتىندەر، جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعىن بولشەكتەگىسى كەلەتىندەر جوق دەۋگە بولماس. ولار ەلدەگى كەيبىر توپتارعا اقشا توگۋ ارقىلى دا شىرقىمىزدى بۇزعىسى كەلەدى. بىراق وعان ەل بولىپ قارسى تۇرۋ كەرەك. ويتكەنى ىرگەسى بۇزىلعان ەلدىڭ وركەنيەتكە جەتۋى نەعايبىل.
- نەگە ەكەنىن قايدام، قازىر قوعام­دا «سەنىمسىزدىك سيندرومى» دەگەن دەرت پايدا بولدى. ويتكەنى باسشىلىقتا وتىرعانداردىڭ كوپشىلىگى الداعى كۇنگە سەنبەيدى. بيلىكتە ۋاقىتشا وتىرمىز دەپ سانايدى. الداعى كۇنگە ۇرەيمەن قارايدى. ءسال ءبىر نارسە بولسا، شەتەل اسىپ كەتۋگە دايار. بۇل دەرتتىڭ ەمى بار ما؟
- راس، العاشقى كەزدە بيلىككە كەلگەندەردىڭ بارىندە رومانتيكا بولدى. «تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. ەندى كەرەمەت مەملەكەت قۇرامىز. ءوزىمىز بي، ءوزىمىز قوجامىز» دەپ وي­لادى. حالىق تا سونداي ويدا بولدى. وسىلايشا كوپ كاتەلىكتەرگە بوي ال­دىردىق. ونى جۇرتشىلىق سىنامادى. «بيلىك ايتتى، بولدى، ءبارى دۇرىس» دەپ سانادى. وكىنىشتىسى سول. ءاۋ باستا-اق قوعامدا قالىپتاسقان بارلىق ءتۇيت­كىلدى دەر كەزىندە شەشۋ كەرەك ەدى، استامسىپ بارا جاتقانداردى اياعىنان تارتىپ ءوز ورنىنا قويىپ وتىرۋ كەرەك ەدى. ءبىز بۇلاي ىستەي المادىق. ديالوگ بولمادى. ەندى ونىڭ دياگنوزىن تاپ باسىپ قويۋ قيىننىڭ قيىنى. ءبىر عانا جول ول - جەمقورلىقپەن مەيلىنشە قاتاڭ كۇرەس جۇرگىزۋ. ەگەر قولى تازا، ارى تازا بولسا شەنەۋنىك نەگە شەتەل اسىپ قاشادى؟ قاشپايدى. ەلى ءۇشىن قىزمەتىن ارى قاراي جالعاستىرا بەرەتىن ەدى عوي. سىرتقا كەتتى، دەمەك، ولاردىڭ ارى دا، قولى دا تازا ەمەس.
- ءبىر قىزىق جايت، قازىر قوعامدا «سەنىمسىزدىك سيندرومىمەن» قاتار «ساقالدىلار سيندرومى» دەگەن ۇعىم پايدا بولا باستادى. ساقالدى كورسە بولدى جۇرت تەرروريست دەپ ويلاتىن حالگە جەتتى. بۇعان نە جەتكىزدى؟ ويتكەنى جەر-جەردە بولعان «اتىس-شابىس، جارىلىستاردىڭ ءبارىنىڭ ارتىندا ءدىن جولىنا تۇسكەن ساقالدى توپتار تۇر» دەگەن اڭگىمە ءجيى ايتىلادى. بۇل مەشىتكە بارىپ، يماندىلىق جولعا بۇرىلا باستاعان جاستارىمىزعا كەرى اسەر بەرىپ ءجۇر مەي مە؟
- بىرىنشىدەن، ءبىز قازاق كون­سەر­ۆاتيزمىن، قازاق فۋندامەنتاليزمىن قورعاۋىمىز قاجەت. بۇل قازاقىلىقتى قورعاۋ دەگەن ءسوز. مىسالى، يەرۋسا­ليمدە ءداستۇرلى ءومىر سالتىن ساقتاعان ەۆرەيلەر كۆارتالى بار. سول سەكىلدى بىزدە دە اتا-بابا ءداستۇرىن جال­عاستىرامىن، ساقالدى قويامىن، نە بولماسا شاشىمدى تىقىرلاپ الىپ تاستايمىن، قازاقشا سويلەيمىن، قازاقشا قۇشاقتاسىپ امانداسامىن دەيتىندەر تابىلۋى مۇمكىن. مەيلى جۇرسە جۇرە بەرسىن. ودان كەلىپ كەتەر قاۋىپ جوق. قوعامعا زيانى ءتيىپ جاتپاسا شەك قويۋعا بولمايدى عوي. جالپى، قوعامدا گارمونيا بولعانى ءجون. ءداس­تۇردى دە ساقتا، العا دا جىلجى. مەن ءۇندىستاندا بولدىم. ءبارى ءوز تىلىندە سويلەيدى. بىراق ولاردى اعىلشىنشا بىلمەيدى دەپ ايتا المايسىز. قاجەتتىلىك بولعان جاعدايدا عانا شەت تىلىندە سويلەسەدى، بىراق تازا انا تىلىندە ءبارى اعىپ تۇر. ءداستۇردى جاقسى ۇستاعان. تەڭىز جاعاسىندا سۋعا تۇسكەندە تىم جا­لاڭاشتانىپ العان ەشكىمدى كور­مەدىم. كوبى ءتانىن كورسەتپەس ءۇشىن فۋت­بولكا كيىمىمەن، شورتىمەن، كويلەك-كون­شەكپەن شومىلىپ جاتىر. مو­دەر­ني­زاتسيا قاجەت، بىراق ءداستۇردى ۇمىتىپ كەتۋگە دە بولمايدى. سول سەكىلدى بۇكىل قازاقستاندىقتارعا ءداستۇرلى ءومىر سالتىمەن جۇرىڭدەر دەپ ايتا ال­مايسىز. سول سەكىلدى جاھان­دانۋدىڭ رەتى وسى ەكەن دەپ جالاڭاش­تانىپ كەتۋگە دە بولماس. ءار نارسەدە شەك بولعانى ءجون. ءسوزدىڭ قىسقاسى تاقيا كيگەن، نە بولماسا ساقال قوي­عانداردان ۇركۋدىڭ رەتى جوق. ماسەلە سونىڭ سا­قالىندا ەمەس، ماسەلە ونىڭ ۇلت­جاندىلىعىندا.
- وسى جەردە قازاقتىڭ بەت-بەينەسى قانداي بولۋى كەرەك دەگەن اڭگىمە شىعاتىنداي.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- شىندىعى سول، وزبەك دەسەڭ الا شاپاندى، تاقيالى ادام ەلەستەيدى، قىرعىز دەسەڭ ايرىقالپاقتى، تۇركىمەن دەسەڭ سەڭسەڭ بورىك كيگەن جان كوز الدىمىزعا كەلە قالادى. ال قازاقتى وسىنداي وزگەشە تۇردە ەلەستەتۋ قيىن. تىم مادەنيەتتەنىپ، ەۋروپاشالاپ كەتتىك. تەك ءبىر تويلاردا عانا قازاقى شاپان، كامزول كيگەندەردى كورۋگە بولادى. بىراق ول، جالپى، ۇلتتىڭ بەت-بەينەسىن بەرە الماسى حاق. نە ىستەۋ كەرەك؟ دەمەك، فۋندامەتالدى قازاقتىڭ بەينەسىن جاساۋ ءۇشىن، بۇل جەردە ەت­نوگرافتار جۇمىس ىستەگەنى دۇرىس-اۋ. ماسەلەن، ءۇندىستاندا قىزدار مەن كە­لىنشەكتەردىڭ ءبارى دەرلىك ساري كيەدى، ياعني ءداستۇرلى كيىمىن كيىپ كۇندەلىكتى كۇن كەشەدى. وڭتۇستىك كورەيانىڭ پرو­فەسسورلارى تەك كورەيشە عىلىمي بايانداما جاسايدى ەكەن، اۋدارماشى اعىلشىنشاعا اۋدارعاننان كەيىن، تازا اعىلشىنشا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. ەۋروپادان، امەريكادان ءوز ەلىنە ورالعان ەۆرەيلەردىڭ وزدەرى-اق، «ە، ءبىزدىڭ اتا-بابامىز وسىلاي كيىنگەن ەكەن عوي، ءبىز نەگە سول داستۇرگە بەت بۇرماسقا» دەگەن ويدا قالادى. سول سەكىلدى بىزدە دە سونداي كۆارتالدار بوي كوتەرىپ جاتسا، جامان بولماس ەدى-اۋ. بىراق ەندى بۇل ارمان عوي. ءبىز وتە سالعىرت، بويكۇيەز ۇلتپىز. جاڭاشىل بولعانعا ۇمتىلامىز، ال مادەنيەتىمىزدى جاڭعىرتۋعا، ءداستۇرىمىزدى ساقتاۋعا كەلگەندە ولاقپىز، ەنجارمىز.
- جالپى، قوعامعا نە جەتپەيدى دەپ ويلايسىز؟
- بايقاپ تۇرساڭ، قوعامدا تاپ كۇرەسى بايقالدى. ماسەلەن، ماڭعىستاۋداعى جاعداي. ەڭبەكتە ءادىل اقى ءبولىس كەرەك. سوندا ەلدىڭ تاپ تاراپىنان قاق جا­رىلۋى توقتايدى. ەكىنشى ءبىر ماسەلە، قوعام ورىسشىل قازاق، قازاقشىل قازاق دەپ بولىنە جازدادى. قۇدايعا شۇكىر قازىر بۇل پروتسەسس توقتادى. قازىر ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ وزىندە وتان­شىلدىق مىنەز پايدا بولدى. ولار قازاق نومەنكلاتۋراسىنىڭ مەملە­كەتشىلدەرى كۇرەستە الدا تۇر دەسەك تە بولادى. جال­پى، مەنىڭ ويىمشا ۇلتقا ءبولىنۋدى قويۋ كەرەك-اۋ دەيمىن. ەڭ ماڭىزدىسى ۇلكەن قازاق ۇلتىن جاساۋ كەرەك. بار كۇش سوعان ارنالعانى دۇرىس. ماسەلەن، سوڭعى ون جىلدا ۇيعىر ۇلتى 26 پايىزعا ءوسۋى كەرەك ەدى. بىراق ولار بار-جوعى 7 پايىزعا ءوستى. قالعانى قايدا كەتتى دەيسىز عوي، سەبەبى ولار قازاق بولىپ جازىلىپ جاتىر. وزدەرىن قازاق رەتىندە سەزىنە باستادى. سول سەكىلدى وزبەكتەر اراسىندا دا سونداي ءۇردىس باستالۋدا. مۇنداي جاعدايعا جەتۋ ءۇشىن مەك­تەپتەردى ورىس-قازاق-وزبەك دەپ بولمەي بىرەگەي مەكتەپ جاساۋ قاجەت. باعىت-باعدار قازاقشا بولۋى شارت. سوندا ءبىز «ۇلكەن قازاق» دەيتىن جاڭا ۇرپاق دايارلاي الامىز. سوندا ۇلت ىشىندەگى باسەكە مەري­توك­راتيا پرينتسيپىمەن، ياعني تەگىنە قاراي ەمەس تالانتىنا قاراي جالعاسادى.

"ايقىن" گازەتى