التىن ءتىستى تەڭىزشى
ەجەلگى ۆاۆيلوندا سىرقاتتىڭ ولىمىنە كىنالى بولعان دارىگەردىڭ ەكى قولىن شاۋىپ تاستايدى ەكەن.
***
ەجەلگى زاماندا كەلتتەر وتە قورقىنىشتى بولىپتى. ولار جەكپە جەك بارىسىندا ەشقانداي كيىم كيمەي تىرجالاڭاش، دەنەلەرىن كوك تۇسكە بوياپ الادى ەكەن. سونداي-اق، «تىرجالاڭاش كوك تۇسكە بويالعان اسكەري جاساق قارسى جاقتىڭ زارە-قۇتىن قاشىرادى» دەپ، ءتىپتى يۋلي تسەزاردىڭ ءوزى مويىنداپ جازىپتى. كەلتتەر جالاڭاشتانعانىمەن قويماي شاشتارىنا قىزىل بالشىق جاعىپ، دەنەلەرىنە تاتۋاج سالدىرىپ الاتىن بولعان.
***
ەجەلگى داۋىردە پارسى اسكەرى جويقىن كۇشكە يە بولىپتى. اسىرەسە پارسىلار قۇتقارىپ قالعان قالالار، ولاردى تاماقتاندىرۋعا ءماجبۇر بولعان. پارسى ءامىرشىسى كسەركس تۇسكى اس كەزىندە ءوزىنىڭ 15 مىڭ نوكەرىمەن تاماقتانۋدى دۇرىس كورگەن. ال وسىنداي قالىڭ جاساقتى تويىندىرۋ ءۇشىن قازىرگى اقشامەن ەسەپتەگەندە قالانىڭ بيۋدجەتىنەن 100 ميلليون دوللار كەتىپتى. وسى قاراجاتتىڭ ىشىنە التىن جانە كۇمىستەن جاسالعان توستاقتار كىرگەن. ونىمەن قوسا كسەركس ءۇشىن ۇلكەن شاتىر تىگىلگەن. سوسىن ارميا ارى قاراي جىلجىعان كەزدە سول قالانىڭ بار التىن-كۇمىسىن وزدەرىمەن الا كەتەدى ەكەن.
***
ەجەلگى ۆاۆيلوندا سىرقاتتىڭ ولىمىنە كىنالى بولعان دارىگەردىڭ ەكى قولىن شاۋىپ تاستايدى ەكەن.
***
ەجەلگى زاماندا كەلتتەر وتە قورقىنىشتى بولىپتى. ولار جەكپە جەك بارىسىندا ەشقانداي كيىم كيمەي تىرجالاڭاش، دەنەلەرىن كوك تۇسكە بوياپ الادى ەكەن. سونداي-اق، «تىرجالاڭاش كوك تۇسكە بويالعان اسكەري جاساق قارسى جاقتىڭ زارە-قۇتىن قاشىرادى» دەپ، ءتىپتى يۋلي تسەزاردىڭ ءوزى مويىنداپ جازىپتى. كەلتتەر جالاڭاشتانعانىمەن قويماي شاشتارىنا قىزىل بالشىق جاعىپ، دەنەلەرىنە تاتۋاج سالدىرىپ الاتىن بولعان.
***
ەجەلگى داۋىردە پارسى اسكەرى جويقىن كۇشكە يە بولىپتى. اسىرەسە پارسىلار قۇتقارىپ قالعان قالالار، ولاردى تاماقتاندىرۋعا ءماجبۇر بولعان. پارسى ءامىرشىسى كسەركس تۇسكى اس كەزىندە ءوزىنىڭ 15 مىڭ نوكەرىمەن تاماقتانۋدى دۇرىس كورگەن. ال وسىنداي قالىڭ جاساقتى تويىندىرۋ ءۇشىن قازىرگى اقشامەن ەسەپتەگەندە قالانىڭ بيۋدجەتىنەن 100 ميلليون دوللار كەتىپتى. وسى قاراجاتتىڭ ىشىنە التىن جانە كۇمىستەن جاسالعان توستاقتار كىرگەن. ونىمەن قوسا كسەركس ءۇشىن ۇلكەن شاتىر تىگىلگەن. سوسىن ارميا ارى قاراي جىلجىعان كەزدە سول قالانىڭ بار التىن-كۇمىسىن وزدەرىمەن الا كەتەدى ەكەن.
***
ەڭ العاش جاراقاتتىڭ اۋىرعانىن باسۋ ءۇشىن «سالقىنداتۋدى» پەرگامۋمادان شىققان گلادياتور گالەن ويلاپ تاۋىپتى. قىلىشپەن ايقاسقاندا قولايلى سەزىنۋ ءارى دەنەگە تيگەن زاقىمنىڭ اۋىرماۋى ءۇشىن ول راۋشان جاپىراعى مەن ۆوسكىدەن جاسالعان قوسپاعا، ءزايتۇن مايىن ارالاستىراتىن بولعان. قوسپا جاراقاتتى تەز توڭدىرادى. گالەن ونى «كەراتۋم حۋميدۋم» دەپ اتاعان. ال قازىر وسى تەكتەس «كولدكرەم» ياعني (سالقىنداتقىش كرەمدەر) بار.
****
16 عاسىردا قىتايدا تۇزدى كەسەك-كەسەگىمەن جۇتىپ ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ ءادىسى كەڭىنەن تاراپتى.
***
«ەركىنەن ايرىلعان ەشكى» نەمەسە توقپاققا ارنالعان بالا - دەگەن لاۋازىم راسىندا بولىپتى. ول بالانى كورولدىڭ ءدارىس وتەتىن بولمەسىنە وتىرعىزىپ قويادى ەكەن. ەگەر حانزادا مۇعالىمنىڭ سۇراعىنا دۇرىس جاۋاپ بەرە الماي قالسا، سونىڭ ورنىنا الگى بايعۇس بالا تاياق جەيدى.
****
تەڭىزشىلەر باياعىدا مىندەتتى تۇردە اۋىزدارىنا التىن ءتىس سالدىرىپ الادى ەكەن. قۇرىدى دەگەندە تەڭىزشى ءبىر ءتىسىنىڭ التىن بولعانىنا قاتتى ءمان بەرەدى. نەگە دەپ ويلايسىزدار؟ قارالى كۇن ءۇشىن. ويتكەنى، ۇيدەن جىراق كەتكەن كەزدە، كومۋسىز قالماس ءۇشىن قابىرىن دايىنداۋعا قاجەت.
***
ريم يمپەراتورى گاي تسەزار «ەتىك» دەگەن لاقاپ اتقا يە بولعان. ويتكەنى، ول كەزىندە كازارمادا تاربيەلەنگەن جانە بالاسىنا دا اسكەري فورما كيگىزىپ قوياتىن بولعان. سونىمەن، بۇل لاقاپ ات وعان ءومىر بويى جابىسىپ، تاريحتا «كاليگۋلا» دەگەن ەسىمىمەن قالدى.
****
ەۋروپاداعى ىندەت كەزىندە سىرا جاي سۋعا قاراعاندا قاۋىپسىز بولىپتى. سەبەبى، ونىڭ قۇرامىنداعى فەرمەنتاتسيا حولەرا مەن ديزەنتەريانى تۋدىراتىن باكتەريالاردى جويىپ وتىرعان.
***
ەڭ اتاقتى قاراقشى دجون تايلور 1721 جىلى ەڭ ۇلكەن كەمە، پورتۋگالدىق «Nostra Senora della Cabo» فرەگاتىن جاۋلاپ العان. سول ەكيپاجدىڭ ءاربىر مۇشەسى سول كەزدە 42 بريلليانت پەن جارتى ميلليون التىننان تالاپ الىپتى.
***
ۆاۆيلوندا باسقارۋشىنى قايتا سايلاۋدىڭ ءبىر قىزىق ءادىسى بولىپتى. ول ءۇشىن ۆاۆيلون بيلەۋشىسى ەلدەگى ەڭ باستى قۇداي ورنالاسقان ماردۋك حرامىنا كەلىپ، تىزەرلەپ تۇرعان كۇيى حالقى ءۇشىن ەشقانداي جاماندىق ىستەمەگەنىن ايتادى. سوسىن ونى ءبىر ادام شەكەسىنەن شەرتىپ، باسىنان ۇرىپ، قۇلاعىنان سۇيرەيدى. وسى جانە باسقا دا راسىمدەردى اتقارعان پاتشانى «سىناقتان ءوتتى» دەپ ەسەپتەپ، قايتادان باسقارۋشى ەتىپ سايلايدى ەكەن.
***
سپارتاندىق بالعىندار اسكەري مەكتەپكە 7 جاسىنان باستاپ قابىلدانادى. ولاردىڭ ەڭ ءبىرىنشى تاپسىرماسى - كەندىردەن جاسالعان جامىلعىعا ۇيىقتاۋ. وسى قاتتى كەندىر ولاردىڭ ءومىر بويعى توسەگى بولعان. ولاردى ءاردايىم جۇگىرۋگە ماجبۇرلەپ وتىرعان. جۇگىرە الماسا ۇلكەندەرى اياۋسىز جازالايدى. كەيدە بالالار وسى اۋىرتپالىققا شىداماي زورىعىپ ءولىپ تە كەتەدى. 13 جىل وقىپ، 20 جاسقا كەلگەندە ولار سولدات اتانادى. ءسويتىپ 60 جاسقا دەيىن اسكەري قىزمەت اتقارادى، كازارمادا تۇرىپ، بارشاسىنا ورتاق قازاننان اس ىشەدى.
***
ۇلى اتيللا نەكە ءتۇنى قايتىس بولعان. مۇرنىنان قان كەتىپ ولگەن اتيللانىڭ ءولىمى ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق. ونىڭ ءمايىتى التىن، كۇمىس جانە مەتاللدان جاسالعان جاشىككە سالىندى. مۇردەنى الىسقا جەرلەپ، ەشقانداي بەلگى قالدىرمادى. جانە جەرلەۋگە قاتىسقان كۋاگەرلەردى سوڭىنان تۇگەل قىرىپ تاستاعان.
دايىنداعان: جانسايا سىدىقباي
